Қоғам қорған бола ала ма?

Бұл ретте Қазақстандағы бала құқық­тары жөніндегі уәкіл Динара Зәки­ева балаларға қатысты зорлық-зомбылық секілді ауыр қылмыстың қиюын қоғам болып жұмыла шешу, әдеп нормасын қалыптастыру, профилактика шарасына жауапты органдармен бірлесіп табанды іс-қимыл жасау қажет екенін айтады. Сондай-ақ ол қазіргі заңда күш көрсету мен қатыгездік әрекеттерді қамтитын жеке баптар жоқ болғандықтан, құқық қорғаушылар айыптыларды жауап­кер­шілікке тарту үшін тек сәйкес келетін тармақтарға жүгініп отырғанын жеткізді.

«Осыған байланысты әзірленіп жат­қан шаралардың қатарына Қыл­мыс­тық кодекске жазаны қатаңдата отырып, күш көрсету және қатыгездікке қатысты іс-әрекеттердің барлық нысанын қам­титын «Кәмелетке толмағандарға қа­тысты зор­лық-зомбылық» бабын қо­су­ды ма­ңызды деп санаймыз», дейді Д.Зәкиева.

Балалар омбудсменінің айтуынша, бұл мәселелердің тым белең алып бара жатқаны бала тәрбиесімен айналысатын кәсіби кадрлардың тапшылығынан да болып отыр.

«Білікті мамандарға қатысты үлкен мәселе бар. Мысалы, қазір елімізде 3 мың мектепте әлеуметтік педагог маман жоқ. Бір кәсіби психологтен 1 500 бала дәріс алуға мәжбүр. Ал 6,5 млн баламен қорғануды үйрететін 300 маман жұмыс істейді. Сонымен қатар жылдамдықты азайтатын жол жабындыларының да саны аз», деді ол.

Ал Ақмола облысы Қосшы қаласы №1 ауруханасының кәсіби психолог маманы, Қазақ психологиялық қоғамының мүшесі, «Жан дүнием» кітабының авторы Балжан Қанапияеваның айтуынша, мектептегі зорлық-зомбылықтың ушығуы көбінесе ата-ана жауап­кер­ші­лі­гінің төмендігінен орын алып отыр.

«Бірінші кезекте ата-ана балалардың психологиялық жағдайынан хабардар болуға тиіс. Аптасына бір рет болсын баламен әңгімелесу керек. Бала телефоннан не көріп, кіммен сөйлесіп жүр? Сағат нешеде ұйықтайды? Бос уақытын қалай өткізеді? Осы жағдайларды біліп отырған жөн. Баланың телефонын жұлып алып, күш көрсету арқылы тәрбиелеу – дұрыс емес. Қатыгездік көрген бала өзі де қатыгез болуы ықтимал. Керісінше сөйлесу арқылы баланың жүрегіне жол таба білген абзал», дейді Балжан Нұрғалиқызы.

Қазір қоғамда балаларға қатысты зорлық-зомбылық фактілері жабулы қазан күйінде қалуы жиіледі. Әсіресе, ондай оқиғалардың ашық айыпталмауы­на байланысты ресми деректер мен көр­сет­кіштердің бұрмалануы әрі сәйкес келмеуі секілді мәселелердің бары жасырын емес. Мамандардың айтуынша, мұндай келеңсіздіктердің алдын ала бақылаудың бір жолы – мектептегі психолог мамандардың көмегіне жүгіну.

«Мектептегі тәрбие ісінің атқарар жұмысы – оқушы үшін маңызды. Мәсе­лен, мектеп психологі үгіт-насихат жұ­мыс­тарынан бөлек оқушылармен топ­тық және ойын терапиясын жүргізу қа­жет. Сонда баланың жағдайынан хабардар болып отырамыз. Баланың бойын­да пайда болған біртүрлі әрекеттерді сынып жетекшісі көп­шіліктің көзінше намысына тисе, ба­ланың психологиялық жағ­да­йы мен сабақ үлгерімі нашарлайды. Баланың құпия әрекеттерін ата-анасы, сынып жетекшісі, мектеп психологі бір­лесу ар­қы­лы сүйемелдеуге болады. Мек­тепте оқушы өзін қауіпсіз, жайлы се­зін­генде оның білім алуға құштарлығы арта­ды. Баланың мөлдір бұлақтай болып же­тілуіне әуелі мемлекет пен мектеп тікелей жа­уапты», дейді Б.Қанапияева.

Алайда қазір ауылдық жерлерде бас­қа саланың мамандары психологтың жұ­­мысын істеп жататын жағдай жиі кездеседі. Мұндай жағдайда оқушылар арасында буллинг арқылы бірін-бірі қорқыту немесе суицидке итермелеу мәселесінде біліксіз психолог қандай кеңес бере алады деген сұрақтың туындауы заңды.

«Көптеген зорлық-зомбылыққа ұшы­ра­ған жәбірленуші жағдайды жасырын қалғанын қалайды, яғни өзі жаман атты болам деп қорқады. Мұндай кезде кәсіби психолог мамандардың көмегі қажет. Ал оны дайындайтын қазір қазақ тілінде жазылған ғылыми психологиялық-меди­ци­налық әдістемелік құралдар жоқтың қасы. Біздің оқып жүргеніміз – Батыс елдерінің орыс тілінен аударылған әдіс­тері ғана. Әр елдің өзіне тән әдісте­мелік нұсқаулығы болуға тиіс. Әсіре­се, клиникалық бағытта жазылған психоло­гиялық еңбектер қажет», дейді сарапшы.

Сондай-ақ психолог мұндай қатыгез­дікті жою үшін ұлттық тәрбиенің маңызы зор екенін алға тартады.

«Қазақ халқының өзіне тән этнопсихо­ло­гиясы бар. Туғаннан бастап, өмір­ден өткенге дейінгі әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрі, жыр-дастандары – тұнып тұр­ған психологиялық тәрбие. Мұны білмей, тіпті Мағжан Жұмабайдың психология тура­лы еңбегін оқымай, психолог боламыз дейміз. Әйткенмен әр ел өзінің геогра­фия­лық, психологиялық аймағына тән өмір сүреді. Қазір көбі медитация деп үндінің үнімен жанына шипа іздеп жүр. Алайда қазақтың домбырасынан өткен ем-дом бар ма? Қасиетті қобыздың үні адам жанына шипа болмаса, Қорқыт бабамыз түнектен жол табар ма еді?! Сол секілді арттерапия деп жүргеніміз – бізд­ің ұлттық өнер мен ою-өрнектеріміз», дейді ол.

Сарапшының айтуынша, өркениетті елдерде әр отбасында өзінің жеке пси­хо­логі бар. Мұның зорлық-зом­бы­лық­ты азай­туға септігі болғанымен, ата-ананың тәр­биесі бәрібір биік тұрады.

«Бала дүниеге келгенде ең бі­рін­ші көретін адамы – анасы, одан кейін – әкесі. Көбінде бізде «бала бә­рін ұмытып кетеді, ұра салдым, еш­теңе етпейді» деп ойлайды. Ата-ана бала­сы­ның алдында айна екенін ұмыт­пау­ға тиіс. Ма­ған ата-аналар балам сөз тыңдамайды, сөйлей алмайды деп жиі шағымданады. Мұн­дайда ата-ана­ның өз психологиялық жай-күйі де балаға әсер ететінін ескермей жатады. Отбасындағы көңіл күй ті­ке­лей ата-ананың бір-біріне деген қарым-қа­ты­­насынан бастау алады, бала әкенің қолдауын сезінгенде ғана өзін қауіпсіз сезінеді», дейді Б.Қанапияева.

Қорыта айтқанда, анау керек, мынау керек, бәрі керек. Алайда сана өзгермей, құқықтық талап күшеймей түк шықпасы түсінікті. Мәселен, АҚШ-тың Миннесота штатында кез келген тұрмыстық зорлық-зомбылық, тіпті әлдебіреудің әрекеті жақпай қалып, жұдырықты бір жұмсап жіберсең де қылмыс саналады. Бірінші рет 90 күн, екінші рет 1 жыл қамауға алса, ал үшінші рет 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы бекітілген. Біздің заңның біраз елмен салыстырғанда солқылдақ тұсы көп. Осыған қатысты биылғы Пре­зидент Жолдауында балаларды қор­ғаудың маңызды міндеттерді айқын­да­лып, балаларға қатысты зорлық-зом­былықтың кез келген түрі үшін жазаны қатаңдату мәселесі тапсырылды. Ендігі үміт – сонда. Әйтпесе, басқа, басқа емес, «дір-дір еткен, жасыл талдар, жас тал­дар» ерте көктемде қыршынынан қиыл­са, ол ертең мәуелі болып өсе ме?