«Темір наркомның» соңғы күндері

«Т.Жүргенов және түркі әле­­мі­­нің рухани бірегейлігі» атты ғылыми конференцияда өз зама­ны­ның мықты тұлғасы – 30-жылдардың қиын-қыстау кезе­ңінде жүздеген мектеп салып, жоғары оқу орындарын ашып, ұлт мәдениетін кәсіби өнер салаларымен ұштастыра дамытқан Темірбек Қараұлының мемлекетшілдік ұстанымы туралы сөз болды. Ол ғұмырының соңғы 208 күнін НКВД түрмесінде өткізді. ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы Ханкелді Әбжанов Президент мұрағатында сақталған Темірбек Жүргеновтің тергеу ісіне қатысты кейбір деректерді таныс­тырды.

Түрмедегі азапқа 33 күн қарсы тұрды

Темірбек Жүргенов 1937 жылы 2 тамызда Алматыда тұт­қын­далды. Оның алдында Телжан Жаман­мұрынов, Аспандияр Кенжин, Ғаббас Тоғжанов, содан кейін Ілияс Жансүгіров, Телжан Шонанұлы, Ұзақбай Құлымбетов қамауға алынды. «1937 жылдан­ бас­тап түрмеге түскендерге «Анти­коммунистік ұлтшыл ұйым­ның мүшесі екеніңізді мойын­дайсыз ба?» деген анкета тара­тылды. Оған бәрі «жоқ» деп жауап беретін. Темкең де солай жауап берді. Алайда екі-үш күннен кейін азаптауларға шыдай алмағандар бастапқы жауабын «ия» деп өзгертіп жатты. Темкең болса адам жаны шыдамайтын азаптауға 33 күн қарсы тұрды. Сол уақытта НКВД жендеттері тұтқындарды мойындату үшін небір сұмдықтарды қолданған. Темкең 7 қыркүйекте ҚазКСР Ішкі істер халық комиссары Лев Залинге қылмыстық іс бо­йынша өзі мен басқалардың іс-әрекетін әшкерелейтінін жазады. Бүгінде Қазақстан Президенті мұрағатында Т.Жүргеновтің қылмысты мо­йындау парағының үш нұсқасы сақталған. Бірінші нұсқа 6 жолдан, екіншісі 17 жолдан тұрса, үшіншісі – толық мойындау парағы. Темірбек Қараұлы бірінші жауабында антикоммунистік ұлтшыл ұйым мүшесі болғанын мойындайды, бірақ өзінен басқа ешкімді атамаған. Ал екінші мойындау парағында бес, үшіншісінде жиыр­мадан аса адамның аты-жөнін атайды. НКВД тергеушілері өздеріне керек нұсқаны алғанша жаздыртып, Темкеңді әбден мойындатқан соң 7 қыркүйекте НКВД комиссары Сталин, бөлім бастығының көмекшісі Розенфельд, тергеуші, төтенше уәкіл Оспанов ресми жауап­ алады. Кейіннен асыра сілтеуге байланыс­ты­ тексеріс басталғанда, Оспанов өз қолы­мен былай деп жазған: «Жүргенов, Құлым­бе­тов­тер­ден басқа ұлт өкілдері жауап алды. Біз өте төмен сатыда тұрдық. Қазақ тергеушілеріне ондай істі тапсырған жоқ». Ресми жауап алу парағында бес сұрақ болды. Онда айыпталушының контрреволюциялық ұйымға мүше болғанын мойындауы, оған кім және қашан тартқаны, ұйымның құра­мы, негізгі міндеттері мен мақсатқа жету жолдары, Қазақ­стан­дағы ұлттық ұйым органда­рын сипаттау, мемлекеттік қызметке зиянкестік жасаған тұлғалар туралы ақпараттармен бөлісу. Барлық сұраққа НКВД көңілінен шығатын жауап алынды», деді Х.Әбжанов.

Ұ.Құлымбетов бастаған аза­маттарға Қазақстанды КСРО­ құрамынан бөліп алып Жапо­ния­­ға қоспақшы болды деген­ айып­ тағылды. Астыртын ұлт­шыл­­-контрреволюциялық ұйым­ жұмысын Алматыда Ілияс­­ Мол­да­­­­жа­нов пен Ізмұқан Құра­­­мы­сов, Шығыс Қазақ­с­тан­да­­ Нығмет Сырғабеков, Қарағандыда Ыды­рыс Көшкеев, Ақтөбеде Шаяхмет Ярмұ­ха­­медов, Оралда Хасен Қошанбаев басқарған-мыс. Оқу комиссары­ Жүргенов сауатсыздықпен күрес­ке­ көп ақша жұмсады, бірақ елде сауатсыздық жойылған жоқ деп жазылған тергеу қоры­тын­ды­сын­да. Тергеу төрт айға созылды.­ Ұ.Құлым­бетов, Т.Жүргенов, Н.Сырғабеков, С.Есқараев, І.Мол­­да­жанов, Х.Нұрмұхамедов, Ә.Досов, І.Құрамысов, С.Са­фар­беков, А.Мусин, Х.Қо­шанбаев, Ж.Сұл­танбеков, А.Кенжин, Т.Жаман­мұрынов бастаған 19 аза­­мат РСФСР Қыл­мыстық Кодек­сінің 58-бабымен айып­тал­ды. «1937 жылы ­­4 жел­тоқ­санда Жүргеновке айыптау­ қоры­тындысы жазылды, бірақ қыл­мы­сын дәйектейтін құжаттар жалғаса берді. Жүргенов өзін астыртын ұйымға С.Қожанов тартты десе, С.Қожанов С.Мең­дешовті көрсеткен. Жүргенов «ұйымға кіру­ге үгіттеген» он адамның іші­нен­ Әбдірахманов пен Данияров қана растаса, қалғандары мойын­­да­майды. Алматыдағы бір­ мектептің әскери дайындық пәні­ мұғалімі Н.Сукин Жүргенов Жапо­ния­ның­ әскери атташесімен байланыста болды деп куәлік етеді. 1937 жылдың 25 қара­ша­сында бет­тес­тіру кезінде Темкең оны­ танымайды. Назар аударарлық жайт, Н.Сукин ертеңіне атылған», дейді Х.Әбжанов.

Интеллектуалдар қорғанысы

Баймұханов деген куә 1937 жыл­дың­ 15 желтоқсанында «Жүргенов 1936 жылдың 17-27­ мамырында Мәскеуде өткен қазақ мәдениеті мен өнерінің онкүндігінде кеңес өкіметі басшылығына қастандық ұйымдастырмақшы болып, Сталиннің күзеті күштілігінен жоспарын іске асыра алмады», деп куәлік еткен. 19 желтоқсанда Құдайберген Жұбанов жауап алу кезінде Т.Жүргеновтің Троцкий мен Бухаринмен байланыста болғанын растайды. Осыған жете мән беруіміз керек. Бұл жерде Қ.Жұбанов Жүргеновтің Бухарин, Троцкиймен тең дәрежеде тұр­ған­ тұлға екенін көрсеткен. Тер­геу­шілер де әккі. Соған қарамастан жауап­ алу кезінде біздің адамдар қорғанудың небір тәсілдерін қолданған. Сәкен Сейфуллиннің жауаптарынан да осыны көреміз», дейді Х.Әбжанов.

Т.Жүргенов РСФСР Қыл­мыс­тық Кодексі 58-бабының 1-А, 6,7,8,9,11 тармақтарымен айыпталды. Оған «1926-1927 жылдан бастап ұлтшыл- антикеңестік ұйым құруға қатысты, ұйымға жаңа мүшелер тартты, 1930 жылғы Қарақұм көтерілісін ұйымдастырды, өзі жетекшілік еткен диверсиялық топтар көмегімен 1936 жылы Қазақ университеті ғимараты мен баспаханасын өртеді, оқу-ағарту саласында зиянкестерді жинады» деген ауыр айыптар тағылды. 1938 жылы 25 ақпанда кешкі сағат 18.40-та басталған КСРО Жоғарғы соты Әскери алқасының бірінші көшпелі отырысында Т.Жүргенов ату жазасына кесілді. Сот бар-жоғы 40 минутқа созылды. Үкім мәжілістен кейін орындалды.

Жүргенов әулетінің төрт мү­ше­сі – әкесі Қара, бауырла­ры Досжан мен Қосжан, Темкеңнің өзі сталиндік саяси қуғын-сүргін құрбаны болды. Тоталитаризм түбіне жеткен қазақтың ұлы әулеттерін Абай ұрпақтары бас­тап­ тұрса, олардың қатарында Ақтөбе өңірінен Қара Жүргенұлы, Мемлекеттік ІІ Дума депутаты Алпысбай Қалменов әулеті, Арын­ғазы сұлтанның ұрпақтары бар. Орал облысынан Думаға сайланған Алпысбай Қалменовтің Атлаш есімді баласы халық комиссары қызметінде жүріп ату жазасына кесілді. Менің ойым­­ша, Қазақстандағы сая­си­ қуғын-сүргінге ұшыраған әулет­тер тақырыбы тереңірек зерт­теу­ді қажет етеді. Көп ұзамай Жүр­ге­новтің әйелі, дәрігер Дәмеш Әмір­ханқызы 7 жылға сотталды. Темкеңнің дүние-мүлкі тәркі­леніп, жазған еңбектері өртел­ді. 1938 жылғы сот отырысын­да Ұ.Құлымбетов өзін де, әріп­тес­терін де ақтауға тырысып, тер­геу­де­гі айтқандарынан бас тартты. Алай­да дүлей күштің заманында Ұ.Құлым­бетовтің сөзіне ешкім мән бермеді», деп түйіндеді Ханкелді Әбжанов.

Президент мұрағатында Т.Жүргеновтің төлқұжаты, Дәмеш Әмірханқызының Орталық Азия мемлекеттік университеті емдеу факультетін бітіргені туралы дип­ло­мы сақтаулы. 1930 жылы Қарақұм көтерілісіне қатысқан Темірбектің інілері Досжан мен Қосжан туралы деректер де осы жерде. Тәркілеудің зардабын тартып, көтеріліске шыққан бір қауым елді қызылдар «Қаруды тапсырсаңдар, ақталасыңдар» деп алдап, қоршап алып атып тастаған. Олардың арасында Темірбектің екі інісі кеткен. 1946 жылы НКВД лагерінен босаған Дәмеш апайға Алматыда тұруға рұқсат етілмей, ол 1956 жылға дейін Қарағанды мен Бурабайда жүрді.

Террорды ұйымдастырғандар

1937 жылы троцкийшіл-бу­харин­ші­лермен күресті Қазақ­стан­да жүзеге асырған ҚазКСР Ішкі істер халық комиссары Лев Залин 1938 жылдың 8 маусымында «шетел барлау қызметінің шпионы» деген айыппен тұтқындалып, 1939 жылы Мәскеуде атылды. Ал сол жылдың 1 мамырын­да­­ Мәскеуден Қазақстан Орта­лық партия комитетінің «контр­революциялық» ісін тексеруге келген топ 4 мамырда Мирзоянды орнынан босатып, тұтқындайды. 1938 жылы маусымда Л.Залиннің орнына келген Станислав Реденс үш айдан соң ұсталып, 1940 жылы Мәскеуде атылды. Темірбек Жүр­ге­новті «жапон тыңшысы» деп айып­таған Реденстің орынбасары, мемлекеттік қауіпсіздік ма­йоры Володько Реденспен бір­ге­ ұсталып, ол да 1940 жылы Мәс­кеуде атылды. Өлкетанушы Бек­арыс­­тан Мырзабай 1992 жылы 19 комиссар жатқан Қандысай сая­жайға берілейін деп жатқанда, мар­құм Мардан Байділдаев бастаған бір топ азаматтың тоқ­тат­қанын айт­ты. Сол жолы олар кіш­кентай белгі орнатты. Бірақ ол жаққа отыз жыл­дан бері ешкім зер­ салған жоқ. Мардан ағамыздың бел­гісі де өшуге жақын.

Конференцияда Орынша Қара­ба­лина-Қазыбаева 1932 жылдың аш­тығында Ұзақбай Құлым­бетов Алма­тыдағы Про­ле­тариат пен Сауда көше­лері­нің қиылысқан жеріне қазан құр­ғызып, ыстық тамақ пісіріп таратқанын айтты. «Алматының көшесінде босқан аштар біздің үйдің қақпасының алдына келіп жататын. Үйдің адамдары шамасы келген­ше оларды кіргізіп, жаздық үйге жатқызатын. Өз анам мен Әйіш шешеміз аштардың тамағын пісіріп, киім-кешегін жуады екен. «Бір күні әбден шаршап кет­кен соң қашанғы көшедегі жұрт­тың тамағын пісіріп, киімін жуа­мыз деп ренжіп едік, Ұзақбай аға бізге қатты кейіді» деген еді анам. Әлдерін жинағандарын интернатқа, не басқа жерге орна­лас­­тыратын. Алматыда институтқа түскен жылы ата-анамыздың қамқорлығын көрген бір қызбен жолықтым. Бізде 3-курста оқиды екен. Қақпамыздың алдында әлсіреп жатқан кішкентай қызды аналарымыз көріп қалып үйге әкелген. Кейін интернатқа орналастырады. Сол жерде оқуын бітіріп, институтқа түседі. Ол оқу бітіргенше маған қамқор болып жүрді. Әкеміздің кеңсесі келушілерге әрдайым ашық болған. Көмек сұрап келген жанның шаруасын сол бойы шешіп берген. Оның шапағатын көрген кісілер ел ішінде көп болды. Әкем тарихшы Бек Сүлейменовтің білім алуына да көмектескен. Ол да қуғынға ұшырап, өмірінің біраз жылын айдауда өткізді. Алматыға қайтып келген жылдары онымен ұшырасқанымда, «Құлымбетов туралы барлығын білсем де, жаза алмай қалдым. Қазір мүмкіндігім жоқ», деп ағынан жарылған. Жазық­сыз жаланың құрбаны бол­ған­ Ұзақбай Құлымбетовті көп жыл­дар бойы Қазақстанда іздейтін адам болмады. Бала кезден туған жеріміз – Ырғызды аңсап елге келіп қайтайық десек, жұртқа кесіріміз тимесін деп тартындық», деді 92 жастағы Орынша апай.

Конференция қорытын­ды­сын­да еліміздің әр түкпіріндегі аштан өлгендер мен жазықсыз атылған адамдар көмілген орындарды жүйелі түрде анықтау ісі қолға алынбай жатқаны айтылды. Қазіргі кезде елде сол заманның оқиғаларын білетін, қасіретті орындарды көрсететін ақсақалдың көбі өмірде жоқ. Өкініштісі, қатыгез заманның қасіретті орны – Қандысайда елеусіз қалған 19 комис­сарды қайта жерлеу, осы жерге азалы жылдардың ескерткішін орнату да ұсыныс күйінде қалды.

Ақтөбе облысы