Альбина МАУТОВА: Конституциялық сот құқықтық мемлекет қағидаттарын нығайтады

– Альбина Тасболатқызы, 90-жыл­­­дар­дың басында елімізде ал­ғаш­­қы Конс­титуциялық сот жұмыс істе­генін білеміз. Оның ерекшелігі неде еді?

– Әр демократиялық мемлекеттің басты міндеті – заң үстемдігін орнату және азаматтар құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету. Елімізде кейінгі жылдары құқықтық жүйесін жетілдіру мақсатында бірқатар реформа іске асырылып келеді. Соның бірі – Конституциялық соттың қайта құрылуы. Егемендіктің алғашқы жылдары елімізде мұндай конституциялық бақылау органы жұмыс істеген еді. 1991 жылы 16 желтоқсанда «Мемлекеттік тәуелсіздік туралы» заң Конституциялық сотты Ата заңымыз сот арқылы қорғаудың жоғары органы ретінде бекітіп, 1992 жылы қабылданған «Конституциялық сот туралы» және «Конституциялық сот ісін жүргізу туралы» заңдардан кейін өз жұмысын бастады.

Конституциялық сот егер Конс­ти­туцияға қайшы келсе, Президенттің күшіне еніп қойған жарлықтары мен заңдарының күшін жоя алатын құзыретке ие. Бұл орган­­ның ел есінде қалған шешімдерінің бірі – Парламент рөлін атқарған Жоғарғы Кеңес сайлауын заңсыз деп тануы еді. Осы шешім­нен кейін Жоғарғы Кеңес таратылды. Сол кездегі «Конс­ти­туциялық сот ісін жүр­гізу туралы» заңының 18-бабына сәйкес Конституциялық сотқа талап-арыз беру құқығы Бас прокурорға тиесілі болды, яғни өтініш беру субъектісіне жатты. Ал 1995 жылы 30 тамызда жаңа Конституция қабылданып, Конституциялық кеңес құрылып, соған сәйкес Конституциялық сот жұмысын тоқтатты.

Конституциялық кеңес Президент пен Парламент сайлауының, рефе­рен­думның заңға сәйкес өтуін қараған. Сонымен қатар Президент қол қой­ма­ған, бірақ Парламент қабыл­да­ған заң­дардың, халықаралық шарт­тар­дың рати­фикацияланғанға дейін Конс­ти­ту­цияға сәйкестігін тексерген және Конс­титуция нормаларына ресми түсiндiрме берген.

Конституциялық кеңестің құқық­тық мәртебесін айқындайтын ережелер негізгі заңның «Конституциялық кеңес» деп аталатын VI бөлімінде бекітіліп, кеңестің құзыреті, бұл органға өтініш беру субъектілері және оның салдары, кеңестің құрамын қалыптастыру тәртібі, шешімдерінің заңды күші мен сипаты анықталған. Конс­титуциялық кеңестің құрылу мен қыз­мет мәселелері «Конс­титуциялық кеңес туралы» Консти­ту­ция­лық заң­мен реттелген. Бұл заң бойынша Бас прокурор Конституциялық кеңеске өтініш беру субъектісіне жатқан жоқ.

Жалпы, Конституциялық кеңес жұмыс істеген 27 жыл ішінде конс­титуциялық бақылау органы ретінде Конституцияның үстемдігін тиімді қамтамасыз етті. Оның тәуел­сіз­ді­гі және биліктің бірде-бір тар­мағына кірмеуі конституциялық құндылықтарды өз бетінше қорғауға мүмкіндік берді.

– Ендеше, Конституциялық сот­­ты қайта құру не үшін қажет болды?

– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылы 16 наурыз­да­ғы «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы» Жолдауында: «Көп­те­ген елде Конституциялық сот инс­титуты бар. Оған кез келген адам өзінің сауалын жолдай алады. Сарап­шы­лар Ата заң ережелерінің мүлтіксіз сақталуын осы мекеме тиімді қамта­ма­сыз етеді деп санайды», деп елі­міз­де қайтадан Конституциялық сот құру­ды ұсынды. Бұл бастама – әділ әрі құқықтық мемлекет құру жолындағы маңызды қадам.

2022 жылы 5 маусымда өткен жал­пы­­ха­лықтық референдумда Конс­титуцияға өзге­рістер мен түзетулер енгізіліп, Конс­ти­туциялық соттың құрылуы да сол кез­де­гі түзетулердің бір бөлігі болды. Кейін 2022 жылы 5 қарашада Президент қол қойған «Конституциялық сот туралы» Конс­титуциялық заң қабылданып, жаңа инс­титуттың мәртебесі мен құзыретін толық айқындап берді. Биыл 1 қаңтардан бастап жұмыс істей бастаған соттың басты ерекшелігі – оған барлық азаматтар, қарапайым адамдар өздерінің конституциялық құқықтары мен заңды мүдделері бұзылғаны туралы өтініш бере алады. Ал Конституциялық кеңеске жеке тұлғалар жүгіне алмайтын.

Жалпы, Конституциялық соттың құзы­ретіне сайлауды өткізудің дұрыс­­ты­ғы мен Парламент қабыл­даған заң­дар мен халықаралық шарт­тардың рати­фи­кацияланғанға дейін республика Конс­титуциясына сәйкес­тігін қарау, сондай-ақ Конс­титуция нормаларына ресми тү­сін­­дірме беру құзыреті кіреді. Конс­ти­туцияға енгізілген өзгеріс­тер­ге сәйкес Конституциялық сот аза­мат­тардың өтініштері бойын­ша олар­дың құқықтары мен бос­тан­дық­та­рына тікелей қатысты нор­ма­тив­тік-құқықтық актілердің Конс­ти­ту­цияға сәйкестігін қарайды. Соны­мен бірге Конституциялық сотқа жүгіну құқығы Бас прокурор мен Адам құқық­тары жөніндегі уәкілге де берілді. Бұ­лар конституциялық іс жүр­­гі­зуге бастамашылық жасау өкі­лет­­тігі бе­ріл­ген жаңа субъектілерге жат­­қы­зыл­ды. Конституциялық соттың бұл субъек­тілердің жолданым­дарын қарауы – негізгі заңның үстемдігін қам­та­масыз етудегі тиімді тетігі. Ең бас­тысы, Конс­ти­туцияда мемлекеттің ең жоғары құн­ды­лықтары деп та­ныл­ған адамның құ­қықтары мен бос­тандықтарының сақталуы, бұл жүйе­нің жұмыс істеуіне тікелей байла­нысты.

– Конституциялық сотта­ про­ку­­ра­ту­­ра­ның рөлі қандай, азамат­тар­дың шағымдары бойынша іс жүргізуге прокуратура тарапынан өкіл қатыса ма?

– Негізгі заң бойынша Консти­ту­циялық сот пен прокуратураға жүк­тел­ген міндеттер бір-біріне жақын. Конс­титуциялық сот конституциялық заң­ды­лықты қамтамасыз етеді, прокуратура заңдылықтың сақталуындағы жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Про­курорлар қадағалауды жүзеге асыра оты­рып, күн сайын заңнама­лық және өзге де құқықтық актілерді қолданады.

Конституцияға, заңдарға, Прези­денттің жарлықтарына және рати­фи­кацияланған халықаралық шарттарға қайшы келетін заңға тәуелді актілер анықталған жағ­дайда, прокуратура оларға наразылық келтіреді. Айта кету керек, 2017 жылғы конс­ти­туциялық реформаға дейін прокуратура органдарына заңдарға наразылық келтіру құқығы берілді, бірақ бұл тетік жұмыс істемей келген еді. Өйткені ол кезде прокуратура конституциялық бақылау органына жүгіну субъектілеріне жатқан жоқ және оған конституциялық іс жүргізу бойынша бұрын қабылданған қорытынды шешімді түсіндіру туралы өтінішхатпен ғана жүгінуге құқылы болды.

Енді 2022 жылғы конституциялық реформадан кейін заңдардың Конс­титуцияға сәйкестігіне күмән туын­даған жағдайда, прокуратура негізгі заңның 72-бабы 4-тармағының тәртібімен Конституциялық сотқа жолданыммен жүгінеді.

Біз халық үшін маңызды және өзекті мәселелерді шешуге баса назар аудара отырып, Конституциялық сотқа жүгіну бойынша өз функциямызды іске асыруға мұқият қарай­мыз. Бұл бағытта Бас прокуратура Конституциялық сотқа жолданымдарды дайындау бо­йынша тұрақты жұмыс жүргізіп келеді. Қазіргі уақытта Конституциялық соттың іс жүргізуінде Бас прокурор тарапынан берілген меншік құқығы туралы және сотқа дейінгі тергеу сатысында азаматтардың құқықтарын сақтау туралы конституциялық кепіл­дік­тер­ді қамтамасыз етуге қатысты екі жолданым қаралып жатыр.

Бас прокурордың өкілі азамат­тардың өті­ніштері бойынша Конс­титуциялық соттағы барлық істерге қатысып, қоры­тынды дайындау жолымен де қамта­ма­сыз етеді. Сонымен бірге біз Конс­ти­ту­циялық соттың шешімдерін орындау үшін уәкілетті органдармен бірлесіп, заң жобаларын әзірлеуге қатысамыз. Жал­пы, Конституциялық сот пен Бас про­ку­ра­тураның өзара іс-қимылы қарқынды дамып келеді.

– Осы бір жылға жуық уақытта Бас про­куратураға азаматтардың өтініш­те­р­­і бойынша қанша сұраныс келіп, сотта қорытынды берілді?

– Конституциялық соттың баяндамашы судьялары «Конституциялық сот туралы» Конституциялық заңның 24, 49-баптарына сәйкес келіп түскен азаматтардың өтініштерін қарау барысында Бас прокуратурадан қажетті құжаттарды және өзге де ақпаратты сұратады. Қаңтар айынан бастап Бас прокуратураға конституциялық іс жүргізу материалдары бойынша Конституциялық соттың 39 сұранысы түсті, оның ішінде 35-і – азаматтардың өтініштері бойынша, 4-уі – өзге субъектілер бойынша (Президент – 2, Үкімет – 1 және депутаттар – 1). Бас прокуратура конституциялық іс жүр­гізу бойынша 38 құқықтық ұста­ным-қорытындысын жолдаса, Конс­титуциялық сот 34 қорытынды бо­йынша шешім шығарды. Олардың бәріне Бас прокурордың өкілі қаты­сып, азаматтардың өтініштеріне қатысты қорытынды берді.

Бас прокуратураның құ­рылымында ар­найы бөлімше құрылып, оның мін­дет­теріне Конституциялық сотқа жүгінген азаматтардың өтініштерін зерделеу және олар бойынша негіз­делген қорытындылар жасау бекітілді. Сонымен қатар Бас проку­ратура жыл сайынғы Жолдаудың жобасына конституциялық заңдылық бойынша өз ұсыныстарын жолдайды.

Конституциялық сот нормативтік қау­­лылары арқылы заңнаманы же­тіл­­­діру үшін маңызды құқықтық ұста­­нымдарды қалыптастыратынын және қолданыстағы құқықтан Конс­титуцияға сәйкес келмейтін нормаларды жоятынын атап өткен жөн. Бұл конституциялық тексеру барысында анықталған құқықтық олқылықтарды жедел шешуге мүмкіндік береді.

Конституциялық бақылау бүгінде Конс­­титуция ережелерінің тікелей қол­­данылу қағидасын іске асыруды қам­та­масыз ете бастады. Бұған Конс­ти­ту­ция­лық сот­тың қарапайым азаматтардың құқық­та­ры мен мүд­делерін қозғайтын қол­да­ныс­тағы заңнаманың бірқатар норма­ла­ры Негізгі заңға сәйкес келмейді немесе заңдар деңгейінде шұғыл өзгеруге жа­тады деп танылған қаулылары дәлел бо­ла алады.

Конституциялық соттың консти­ту­циялық заңдылықтың жай-күйін ба­қы­лауды ұйымдастыру үдерісіне Бас про­ку­ратураның белсенді қатысуы адам мен аза­мат­тың құқықтары мен бостандықтарын қор­ғауды күшейту мақсатында құқықтық мем­лекет қағи­­­даттарын нығайтуға елеулі үлес қосады деген сенімдеміз.

– Әңгімеңізге рахмет.