Кейде таңғы кофеңді ішіп отырып, әдебиетке ақын атанып келген Гогольдің алғашқы өлеңдері сынға ұшырап, оларды көз көрместей қылып отқа жаққан қаламгердің «Ревизорды» жазарына сол уақытта ешкім нанбағанына таңғаласың. Қуаты сұмдық құбылыстың алғашқы қадамы түкке тұрғысыз болғанын қазір ешкім сенбес.
Ал Чехов ақсақалдың ерекше ықыласын алған («Толстойдан ғана қорқамын. Ойлап қараңызшы, Аннаның қараңғыда көзінің жарқылын сезіп, көргенін жазған сол емес пе?!») Лев Толстойдың алғаш жазған «Балалық шақ» повесінен оның шебер суреткерлігі бірден сезіліп, осы қарқыннан «Соғыс және бейбітшілік» жазылары байқалғандай.
Француз әдебиетіне әлемдік шығармалар сыйлаған Оноре де Бальзактың да әдеби дебюті саналатын «Шуандар» тарихи романы айтарлықтай сынға ілікпеді. Сәтті қадамның жалғасы авторды әдеби үдеріске жаңаша қалыппен, тың серпінмен, кең тыныспен келген «Адамзат комедиясы» («Человеческая комедия») эпопеясына алып келді. Әйгілі «Шал мен теңіз» повесінің авторы Эрнест Хемингуэй болса, алғаш рет ертегі жазып, жазушылық қабілетін шыңдағанын білеміз. Ал түрік әдебиетінің классигі Орхан Памук шығармашылықтағы қадамын «Джевдет-бей мен оның балалары» («Джевдет-бей и сыновья», 1979) романымен аттап, осы күнге дейін талай сүйекті туынды жазды.
Қазақ әдебиеті қоржынына мол мұра қалдырған Мұхтар Әуезовті, әлем халқы демей-ақ қояйық, өз оқырмандарымыз «Абай жолы» роман-эпопеясымен ғана таниды. Бұл – шындық. Өйткені қазір қоғамның әдеби сауаты, тек осы деңгейде тұр. Жиырма бір жасында «Еңлік-Кебек» пьесасымен дүйім жұртты дүрліктірген жазушы қаламынан «Қорғансыздың күнінен» бастап қаншама көркем шығарма туғаны мәлім. Бірақ кітап оқудан алыс кей көзқарастарға сүйенсек, Әуезов «Абай жолынан» басқа ештеңе жазбаған сияқты. Халыққа Аян образымен жақсы таныс Сайын Мұратбеков оқушыларының Сайын дегенде жаңылыспай айтар шығармасы, әрине, «Жусан иісі». Ал Бердібек Соқпақбаев есімін жұрт жадында жаттатқызған «Менің атым Қожа» екеніне ешкім дау тудыра алмас, сірә. Ал белгілі автор Баққожа Мұқай әдеби ортада «Өмірзаясымен» із қалдырды. Бұдан басқа да бар шығармашылығы бір ғана туындысымен танылған авторлар көп. Қаламгердің жылдар бойғы «тәтті тамұғын», төккен тері мен көрген бейнетінің өтемін бір шығармасымен өлшеп жүрген оқырманның, тіпті қоғамның санасы саңылау ма деген ой келеді.
Иә, әдебиеттің жазылмаған ережесі әдебиетте сот жоқ. Сүбелі сөз бен жүйрік ой жарысында автор мен оның шығармасына кейде әділ, кейде асқақ билік айтып, төрелік етер күш – қоғам мен уақыт қана. Кімнің кітабы көп оқылып, кімнің аты аңызға айналарын, яки кімнің шығармасы кітапхана жертөлесінде шаң басып қаларын шешетін осы екі күш. Ол шешімнің әділ боларына да кепілдік жоқ. Әдебиетте оған да мысал жетерлік.
Адам баласының жарық дүниеде ешкімге ұқсамайтын өмір сүріп, игі һәм ұлы істерге барып, қай арнадан бастау алғаны белгісіз тарих көшінде өз ізін қалдырғысы келетіні қалыпты жағдай деп білеміз. Тек әрбіріміздің бұл тілегіміз орындалмайтыны тағы аян. Осы ақиқатты әдебиетке салар болсақ, қалам ұстаған әр жазушы тарихта қалуды мақсат тұтпаса да соған мүмкіндігі жетіп-ақ тұр. Қаламгер есімі мен қолтаңбасын келер ұрпаққа жеткізетін және жазушының әдебиетте жүруін құқылы етер бірден-бір құжаты – біз сезініп көрмеген азаптан туған шығармасы. Қазақ әдебиетінің классиктері мен ағылшындағы Шекспир, француздағы Бальзак, үндідегі Тагор, орыстағы Толстой есімдерінің бүгінгі күнге жаңғыра жетуі сөзімізді растайды.
Рухани аштыққа аяқ басқан қоғам, күн мен түнді ұршықша иірген уақыт қаламгердің еңбегін әрқашан бағалай бермейтініне бүгінде көзіміз жетті. Психологиясы терең һәм динамикасы жақсы қандай шығарма болса да сол дәуірдің халқы, әдеби ортасы мен уақыты назарға алып, сүзгіден өткізбеген соң шығарма да, оның иесі де кейінгі ұрпаққа беймәлім күйде қала бермек. Шын таланттың құм астында қалуы ғасырлық өкінішке пара-пар емес пе?!