Осыдан бірнеше жыл бұрын елімізде тұрғын үй құрылысының үлестік қатысу саласында бірыңғай республикалық веб-сайт құрылған. Онда тұрғындар үлестік құрылыс саласында құқықтық қолдауға қолжеткізіп, салынып жатқан нысандар жөнінде мәліметтер алуға және дұрыс таңдау жасауларына көмектесетін ақпараттармен қамтылған-ды.
Заңға сәйкес құзыретті компаниялар жеке веб-сайттарын құрып, нысандардың құрылысы мен аяқталу мерзімін, аумағы мен жобалық-сметалық құжаттамасын, жалпы құрылыс жұмыстарының барысы туралы мәлімет орналастырылуға тиіс болған. Сол кездері «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заң күшіне еніп, сәйкесінше еліміздегі үлестік құрылысқа қойылатын талаптар қатаңдатылды. Бүгіндері заң аясында белгіленген талаптар бойынша ай сайын мониторинг жүргізіліп келеді.
Мемлекет басшысы сәулет және құрылыс саласындағы бақылауды күшейтіп, құрылыс компанияларының жауапкершілігін қатаңдатудың жаңа тәсілдерін көздеуді тапсырған. Осыған орай, Бас прокурор Берік Асыловтың төрағалығымен өткен үлестік құрылыстағы туындаған мәселелер жөнінде ведомствоаралық кеңесте жосықсыз құрылыс салушылар азаматтарды төмен бағамен алдап, нәтижесінде үлескерлер не ақшасыз, не пәтерсіз қалып отырғандығы баса айтылды.
Қадағалау органы соңғы екі жылда тергеу органдарымен бірлесе жұмыс жүргізу барысында 20 қылмыстық істің ізі ашылып, 16 адам сотталды, 30 млрд теңгеден астам шығын келтірген. 300-ге тарта құрылыс компаниясы заңсыз алымдар үшін 250 млн теңге сомасында айыппұл төлеп, әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Ал биылғы ақпаратқа көз жүгіртсек, пайдалануға берілген тұрғын үйлердің жалпы ауданы өткен жылмен салыстырғанда 13,8% өскен. 13,3 млн шаршы метрдің шамамен 8 млн көпқабатты, 5,3 млн шаршы метрін жер үйлер құраған. Аталған тұрғын үйдің біраз бөлігін 12,2 млн шаршы метрін немесе 91,6%-ын жекеменшік құрылыс компаниялары, 5,4 млн шаршы метрі халықтың қаражатына салыныпты. Яғни құрылыс компанияларының тұрғын үйді пайдалануға беруіне халықтың қатысу үлесі айтарлықтай – 44%-дан асқан. Бүгінде үлескерлік құрылыс мәселелері әлі де өзектілігін жоғалтпай отыр. Ел тұрғындары арасында жосықсыз құрылыс компанияларына сеніп, баспанасыз қалып отырғандар саны азаяр емес.
Сарапшылар үлескерлік құрылыс нарығының 80%-ы дерлік салымшыларды өздеріне тартып, шамамен 1,5 млн шаршы метр баспананы құжатсыз сатқан. Сонымен қатар құрылыс компаниясы тұрғын үйді пайдалануға беруді баяулататын немесе оны салудан мүлде бас тартатын жағдайлардың көбейгендігін айтуда.
«Қазақстан Тұрғын үй компаниясының» (ҚТК) мәліметінше, қазір елімізде 196 нысанды рұқсатсыз немесе кепілсіз салынып жатқан 176 құрылыс компаниясы бар көрінеді. Оның басым бөлігі Астана қаласында екен. Сан жағынан келгенде 136 нысанды құрайды. Мұндай проблемалық құрылыс компанияларының саны біртіндеп төмендегенін көрсетеді. Оған қолданыстағы заңнама мен тұрғын үй нарығындағы уәкілетті ұйымдардың жалпыға бірдей жүргізген түсіндірме жұмыстарының нәтижесі шешімін тауып жәрдемдескен сыңайлы.
Үлескерлердің заңды құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заңы бойынша компаниядан кепілдік алу, екінші деңгейлі банк жобасына қатысу және құрылыс салушының өз қаражаты есебінен тұрғын үйдің қаңқасы қаланғаннан кейін жергілікті атқарушы органнан рұқсат алу туралы үш заңды тәсіл қарастырылған. Көппәтерлі тұрғын үйлерді салуда жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражатын өзге тәсілдермен тартуға тыйым салынған.
«Бүгін біз тұрғын үй құрылысының кепілдігін қарастырамыз, өйткені бұл – үлестік құрылыстың маңызды құрамдастарының бірі. Үлестік құрылысқа кепілдік беру тетігінде жұртшылыққа қолжетімді және сапалы баспана алуға жәрдемдесеміз.Бұл тетік жобаның ашықтығын қамтамасыз етіп, құрылыс үдерісін бақылайды және мониторинг жүргізеді. Үлескерлер салымдарының сақталуын, жобаның жоспарланған мерзімінде аяқталуы мен ақша қаражатын белгіленген мақсатқа сай қолданып отырғандығынан хабардар болады», дейді мамандар.
Құрылыс компанияларына кепілдік беруге жауапты еліміздегі тұрғын үй құрылысының бірыңғай операторы – «Қазақстан Тұрғын үй компаниясы» АҚ биылғы жылы 1 трлн теңге сомасында кепілдіктегі нысандарды жапқан. Жалпы ауданы 5,2 млн шаршы метрді құрайтын 215 жобаны кепілдендіріп, 60 мың үлескердің салымын қорғауға мүмкіндік берген. 228 мыңға жуық азамат тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты кепілдендіру арқылы (отбасы коэффициентін ескере отырып) өздерінің тұрғын үй жағдайларын жақсартқан. Бүгіндері халықтан келген өтініштер тек Digital Baiterek онлайн порталы арқылы қабылдануда. Өтінімдер 8-15 жұмыс күні аралығында қарастырылады. Бұрындары кепілдіктер негізінен үш мегаполисте ғана берілсе, қазір цифрландырудың арқасында компания 12 өңірді қамтып отыр. Барлық ақпарат «Тұрғын үй» порталында жалпыға бірдей қолжетімді. Мұнда азаматтар салынып жатқан нысандардың кепілдігі мен әкімдіктен берілген рұқсаттың бар-жоғын тексере алады. Бұл күмәнді жобаларға ақша салмаудың және акционерге алданып қалмаудың әрекеті. Тұрғын үйді пайдалануға беру мерзімі бұзылған немесе ақшаны мақсатсыз қолданған жағдайда заңдық күші бар сот шешімімен белгіленген құрылыс компаниясының төлем қабілетсіздігіне байланысты аталып отырған компания кепілдік бере алады. Осындай орын алған олқылықтарға жол бермеу үшін ҚТК қаржыландыруы құрылыс компанияларының кепілдік жарналары есебінен қалыптастырып, резервтік қаражат есебін жүргізеді. Тек есеп айырысумен шығындарды жабуға арналған нысанның құрылысын аяқтауға міндеттеме алады.
«Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заңына сәйкес құрылыс компаниясы мен уәкілетті компанияға қаржылық тұрақтылық пен тәжірибеге қойылатын біліктілік талаптарын белгілеп, инжинирингтік компаниялар арқылы үлескерлер ақшасының мақсатты жұмсалуы мен құрылыс барысын бақылайды. Осылайша, тұрғын үй құрылысына кепілдік беру үлескерлердің құқықтарын қорғаудың шұғыл әрі қажетті құралы екендігін ескерген жөн. Құрылыс жобасын таңдаған кезде болашақ үлескер құрылыс салушының мәліметтерін егжей-тегжей зерттеп, оның ҚТК кепілдігі бар екеніне көз жеткізуі керек.
Тұрғын үй салу үшін үлескерлердің ақшасын алдын ала брондау, резервтеу, инвестициялау және талап ету құқығын басқаға беру шарттары арқылы өзге тәсілдермен қабылдауға тыйым салынады. Азаматтар тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы шартқа келісімін бермес бұрын ескерілетін жайт: шарт жазбаша түрде жергілікті атқарушы органда есепке қойылған сәттен бастап жүргізілетіндігі;
үлескерлердің ақшасын қабылдауды уәкілетті компания жергілікті атқарушы органның рұқсаты негізінде жүзеге асыруды;
тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы шартқа отыру мақсатында жүгінген жеке немесе заңды тұлғаларға таныстыру үшін құрылыс нысаны туралы толық ақпаратпен қамтамасыз етуді;
егер мардымсыз мәлімет алған жағдайда, үлескер тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы шартты жарамсыз деп тану туралы талап-арызбен сотқа жүгінуге құқылы.
Таяуда ғана «Қазақстан Тұрғын үй компаниясы» акционерлік қоғамы «Qazreestr 2:0 үлестік тұрғын үй цифрландыру» жөнінде кеңес өткізіп, онда тұрғын үй құрылысына үлестік қатысудың бірыңғай ақпараттық жүйесіндегі жаңа функционалдық мүмкіндіктері көрсетілді. «Тұрғын үй порталы» (homeporta.kz) және құрылыс материалдарының онлайн-платформасы (material.kz) ақпараттық жүйелері «сұр» үлестік нарықты зерттеу қорытындылары мен үлестік тұрғын үй құрылысы нарығын жетілдіруге байланысты жұмыстар таныстырылды.