Сейбл жылқылары

Ғаламшардың таңғажайып әрі жұмбақ бұрышы аталып кеткен құмды мекенде 1800 жылдан бері 350-ден аса кеме суға батып, қанша адам ізім-ғайым жоғалған. Аралдың атауы ағылшын тілінен аударғанда «жоқтау, қара» дегенді біл­ді­реді. Жаңа Шотландиядан оңтүстік-шығысқа қарай 180 км қашықтықтағы бұл жер Кана­даға тиесілі. Кішкентай ғана арал былай қарағанда ирелеңдеген құртқа ұқсайды. Мұнда ағаш­тар да, дәнді дақылдар да, жануар­лар да тамыр жаймаған. Тек жабайы жылқылар ғана осы құм төбелерін мекендейді. 300 жыл бойы жылқылардың тұқымы мұхиттың ортасында қалай аман қалғанына таңғаласың.

Сейбл аралындағы жыл­қы­лар­дың көбі – 1760 жылы келген тұяқ­тылардың тұқымы. Саудагер Томас Хэнкок жануарларды иен даладағы құмға әкелді. Бұлар – Андалусия, Бретон, Бербер және Норман тұқымдары. Барлығы – 60 бас болған. Олар­дың­ саны айтарлықтай өсіп-өнген. Сөйтіп, арал мен құрлық арасында тұрақ­ты­ жылқы саудасы пайда болды. Жылқылардың бағасы төмен болғандықтан, саудагерлер мол байлыққа кенелеміз деген үмітпен Сейблге тұяқтыларды әкеле берген.

Аралдың кез келген нүкте­сінен мұхиттың екі жағын да көруге болады. Себебі аралдың ұзындығы – 42 км, ені небәрі – 1,5 км. Біраз уақыттан кейін адамдар бұл көзсіз аралды да игерді. 1801 жылы Сейблде құтқару стансасы ашылды. Станса қызметкерлері күніне екі рет аралды айналып өтіп, суға батқан кемелерден қалған қалдықтарды іздеді. Ал жабайы жылқылар құрлыққа құлаған құтқару қайықтарын, қажетті құрал­дарды, қалдықтарды, жүк­терді тасымалдады. Осылайша, жа­байы жылқылар адамдар мен жүк­терді тасуға бейімделді. Уақыт өте келе аралда жүзудің қауіпті екені ескеріліп, станса жабылды. Адам­дар кенеттен қажетсіз болып қалған жануарларды сатуға шешім қабылдады. Сөйтіп, қорегі аз жағалауды мекен етіп, бір ғана шөп түрімен қоректенетін жылқылар саны азая түсті.

1960 жылдары Канада үкіметі жылқыларды көмір шахталары­на­ немесе союға жібереміз деген жоспар құрды. Бұл бір жағы­нан жануарларға қам­қор­лық, екінші жағынан, аралды инвазивті түрлерден қорғау еді. Алайда бұл шешім көпшіліктің наразылығын тудырды. Табиғат жанашырлары жылқы үйірін барынша қорғап қалуға тырысты. Себебі 300 жыл ішінде жылқылар аралдың рәмізіне айналған еді. Олар туралы фильмдер түсіріліп, кітап­тар жазылды. Канаданың сол кездегі премьер-министрі Джон Дифен­бакер заңға түзетулер енгі­зіп, жылқыларды толық қор­ғауды тапсырды. Билік қыл құй­рық­тыларға қол тигізу туралы шеші­мін өзгертіп қана қоймай, оларды­ қор­ғауға кірісті.

Жылқылар мен арал «қол тигі­зуге болмайды» деген мәр­те­бе­ге ие болғаннан кейін, аралға итбалықтар келіп, тіршілік жандана бастады. Сұр итбалықтар да көзсіз аралды мекендеді. 1960 жылы Сейблде 200-300 итбалық болса, 2004 жылы олар 50 мың болды. Төлдеу маусымы кезінде итбалықтар жағажайларды, бүкіл аралды басып алады. Жылқылар осы итбалықтармен жымдасып тіршілік кешіп жатыр. Әр қыс са­йын итбалықтың 500 мыңы жағаға шығып, төлдейді. Итбалықтар жабайы жылқылар өмірін сақтап тұр десек те болады. Себебі бірнеше апта бойы жағада төлдеу арқылы жерді құнарландыра түседі. Бұл үдеріс жылқылардың жайылуы­на, құнарлы қорек жеуіне оң әсер етеді.

Жабайы жылқылар негізінен сақ, қырағы, асау болатыны бар­ша­­мызға мәлім. Бірақ Сейбл жыл­қы­лары – жуас, маңғаз. Адам­зат­тың үздіксіз арпалысы мен қым-қуыт тіршілігінен ада. Еш­кімге тиесілі де емес, еш адам бала­сын елемейді. Дегенмен теңіз­ден тыныштық тапқан тұяқтылар өмірі бұлай жалғаса бере ме деген сұрақ биологтердің көкейінде жүр. Себебі олар Шотландия жаға­лауындағы сирек кездесетін био­әртүрлілікті жоюы мүмкін. Еркіндікте өмір сүрген жақсы болғанмен, жылқылардың сау әрі жайлы тіршілігіне арал жарамсыз. Мысалы, Сейбл аралы институты екі апта сайын жыл­қы­лардың өлігін санау үшін қаншама еріктіні жібереді.

– Жылқылардың қазіргі жағ­­­­да­йы­ ауыр. Жануарлардың әл-ау­қа­­ты тұрғысынан қарасақ, олар қо­лайлы тіршілік ету ортасы­нан тыс өмір сүріп жатыр және осы мәсе­леден қатты зардап шегеді. Жыл­­қы­лар өлімінің деңгейі жыл са­йын өсіп, өршіп келеді. Сон­дай-ақ қаншама ауру жабы­сып, дерттен көз ашпайтын кездері жиі болады. Таза ауыз суға және қарапайым шөпке қол жеткізу де қиын. Бұлар – үлкен қысымға ұшыраған «тас­танды жануар­лар» популяция­сы, – дейді Ньюфаун­дленд мемо­риал­­дық университетінің профессоры Ян Джонс.

Содан бері ғалымдар зерттеу үстінде жүр. Жылқыларды аралда қалдыру керек пе, жоқ па деген сұраққа жауап табылмады. Бір жағынан, жергілікті экожүйеге өте жақсы әсер етті. Пышақтың бір ұшы қан, бір ұшы нан демекші, бұл құбылыстың да көлеңкелі тұсы бар. Жылқылардың өмір сүру сапасы қатты нашарлап, генетикасына кері әсер берді. Жел мен ылғалдылықты қоспағанда, қорек табу жағы қиын. Желдің әсерінен аралдағы бар­лық шөп құм­мен араласып, тұяқ­ты­лар­дың­ тістеріне жүктеме түсті. Тағы бір мәселе – паразит­тер. Шындығында, аралда жылқы­лар­­дың артынан ешкім тазалық жұ­мыстарын жүргізбейді. Зиян­ды­ заттардың барлығы топырақ пен суда қалады. Оның ішінде патогендік организм – паразит те бар. Жылқылар ішіп-жеген­де, зиян­кестердің барлығы иесі­нің денесіне қайта оралады. Сон­дық­тан аралдағы айғырлар орта есеппен 6 жыл, ал биелер 4,5 жыл ғана өмір сүреді. Бұл қарапайым үй жылқысының ғұмырымен салыстырғанда өте аз.

Қазіргі уақытта аралда 200-350 жылқы бар. Олар бәріне де көндіккен. Басқа жылқылар сияқты үйір-үйір болып жүреді. Ыстық күндері теңіз жағасында көп уақыт өткізеді. Кейде теңізге кіріп, толқындармен таласа шабады. Бірақ көбіне дымқыл құмды кезіп жүргендерін көруге болады. Сейблдің бас­ты қасіреті – жел. Қатты жел соққан кезінде жылқылар құм төбелерінің арасындағы шұң­қыр­лар­ға тығылып, ық іздейді. Аралда адасқан жылқылар жел секілді күн кешіп жатса да, жел айдаған қаңбақтай қажетсіз.