Рухани бастамалардың жаршысы болуға тәрбиелейтін бірден-бір маман – мұғалім. Ол ұлттық жауһарларға жақын азаматтың қалыптасуына еңбек сіңіріп, берік сабақтастықтың алтын көпіріне айналып отыр. Себебі азаттықтың да, азаматтықтың да ұстанымын ұрпақтан-ұрпаққа аманаттайтын ұстаздар қауымы екені әуелден мәлім. Халық ішінде: «Мұғалім ісі сырттай қарапайым болғанмен, тарихтағы ең ұлы кәсіп» деген даналық текке айтылмаса керек. Тарихта өз бағасын алған ұстаздықтың бүгінгі жай-күйі қалың бұқараны алаңдатпай қоймайды. Әсіресе педагогикалық кадрларды даярлайтын жоғары оқу орындарына артылған жауапкершілік салмағы орасан. Неге десеңіз, әлемдік аренадағы құндылықтардың өзгеруі, медиакеңістіктің көз ілестірместей дамуы, инновациялық білім технологияларының серпіні сынды факторлар оқу және оқыту ісін айналып өтпесі анық.
Әсілінде, оқыту парадигмалары өзгеріске ұшырағанымен, педагогикалық тенденциялар өз қалыбында. Әлемдік білімді ұлттық тәрбиемен ұштастырып, бүгінгі заманның талабына сай «Цифрлы педагог» әзірлейтін отандық оқу шаңырақтары өз стратегиялық мүмкіндіктерін молынан пайдаланып келеді. Жасыратыны жоқ, кейінгі уақытта «Педагог мәртебесі», «Педагогикалық кадрларды даярлау» сынды мәселелер күн тәртібінен түспей тұр. Біздіңше, бұл – қалыпты құбылыс. Қай заманда да бала оқыту ісіне келгенде салғырт қарамайтын ұлттық ерекшелігіміз жаңа дәуірде де өз дәстүрінен айнымай, аталған мәселені жіті назарға алып, аса ыждағаттылықпен мән беріп отыр. Бұл туралы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Республикалық педагогтер съезі мінберінен: «Білім мен ғылым – табысқа жетудің ең басты кілті. Өскелең ұрпаққа тағылымды тәрбие мен озық білім беру – өте маңызды міндет. Сондықтан ұстаздар қауымына, яғни сіздерге зор жауапкершілік жүктеледі. Педагог – ұлттың жаңа сапасын қалыптастыру үдерісіндегі ең маңызды буын. Сондықтан білім беру жүйесін жоғары білікті мамандармен толық қамтамасыз ету өте маңызды», деді.
Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының «Біз елді түзеуді бала оқыту ісін түзеуден бастауымыз керек» дегені дәуір сабақтастығының үзілмегенін, ұлттық құндылықтардың күні бүгінге дейін өз биігінде екенін айқындап тұрғандай. Рас, мемлекет дамуының деңгейі, бәсекеге қабілеттілік межесі, дүниежүзілік нарықтағы беделі – бәрі-бәрі білім сапасымен анықталатын индикатор. Сондықтан педагогикалық кадр даярлауда нысанаға – ақпараттық жүйеге дағдыланған, шығармашылық ұмтылыс қарқыны жоғары, жүктелген міндеттерді шешудегі тұрақтылығы көзделеді. Біз өз кезегімізде өмір сүріп жатқан қоғамымыздың саяси және әлеуметтік, экономикалық құрылымын қайта құруда халыққа білім беру жүйесіне қойылатын жаңа талаптарды қанағаттандыруға мүдделіміз. Себебі білімге және ғылыми әлеуетке негізделген қоғам ғана жаһандану құбылыстарын лайықты қабылдап, әлемдік даму көшіне отаншылдық рухта ілесе алады.
ХХІ ғасырдың педагогикалық парадигмасы адам ресурстарын бағалауға негізделіп, экономикалық даму қажеттіліктерге сай болуды талап етеді. Айталық, педагог кадрларды даярлау үдерісінің тарихи аспектісі ғылымға дейінгі, классикалық және қазіргі заманғы деп жіктелуі қазіргі күні өзіндік сипатта құбылу үстінде. Бұл ретте «Баршаға қолжетімді сапалы білім» ұлттық баяндама жобасы білім беру саласындағы сәтті уақытта қолға алынған жоба болғанын тілге тиек ете кетейік. Виртуалды және толықтырылған шынайылық, интерактивті платформалар мен жасанды интеллект іспетті цифрлық технологиялар, шын мәнінде, оқу үдерісінде студенттерге теория мен тәжірибелік дағдыларды тиімдірек меңгеруге мүмкіндік береді. Қуантатыны, отандық педагогикалық жоғары оқу орындарындағы иммунитет бұл өзгерістерді қабылдауға дайын әрі бейім. Сәйкесінше, елдегі педагогтердің жетіспеушілігі мәселесін шешуде жаңа үлгідегі педагогикалық білім беру бағдарламаларын қамтитын оқу орындарының ашылуы – ең ұтымды шешім. Осы туралы Президент: «Елордада педагогикалық жоғары оқу орнын ашу туралы ұсынысты қолдаймын. Бұл – дер кезінде көтерілген бастама. Сол арқылы салынып жатқан мектептерге қажетті мамандар даярлауға мүмкіндік туады. Әділетті қоғамды құру үшін, ең алдымен, өскелең ұрпақтың жан-жақты, толыққанды дамуын қамтамасыз ету маңызды. Сондықтан мектептердегі білім беру ісі балалардың әлеуметтік жағдайына қарамастан, инклюзивті әрі барлық бала үшін қолжетімді болуға тиіс», деді.
Осы арқылы біз педагогтердің тапшылығы кезек күттірмейтін мәселе екенін ұғынамыз және оның шешімін табуға атсалысып келеміз. Мәселен, 2024 жылдың қаңтар айындағы есеп бойынша, республика мектептеріне 3 мыңға жуық педагог жетіспейді. Министрлік тарапынан өңірлерде педагогикалық мамандықтарға мемлекеттік білім беру гранты мен оқуға қаржы бөлу бойынша шаралар қабылданып жатыр. Айталық, қазіргі уақытта педагогикалық бағыттарда оқитын жоғары оқу орындарының студенттері үшін шәкіртақы мөлшері 67 мыңға дейін ұлғайтылған. Педагогикалық білімі жоқ адамдар үшін педагогикалық қайта даярлау бойынша жұмыс жалғастырылып отыр және 2020 жылдан бастап педагогтердің жалақысы 2 есе артқан, әлі де артады. Ал мұғалім тапшылығы – маңызды мәселе. Бұл педагогикалық кадрларға қажеттілік деңгейін көрсетіп отыр. Қазіргі таңда жоғары оқу орындарында педагогикалық үдерістің барлық құрамдас бөлігінің интеграциялық әлеуетін кеңейту шаралары күшейтіліп жатыр. Сондай-ақ педагогтерді оқытудың тәжірибеге бағдарланған модельдерінің кең спектрі әзірленіп, жаппай енгізілу үстінде. Бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру әрі қарай жалғасып, қарқынды түрде жүзеге асырылар болса, мәселенің түйіні тарқатылады дегенге сеніміміз мол.
Әлемдік үрдістер және педагогтерді даярлаудың халықаралық тәжірибесіне мұқият ден қояр болсақ, кейінгі кезде құлағымыз жиі шалатын «жасанды интеллект» ұғымымен соқтығысып қалып жатамыз. Бұл дегеніңіз – адамның зияткерлік күшін компьютерлік жүйелер арқылы модельдеу. Елімізде жасанды интеллект мектебінің ашылуы, отандық ғылымның осы бағытта ілгерілеуі расында көз қуантады. Алайда көпшілікті «Мұғалім және жасанды интеллект» тандемі алаңдататын көрінеді. Демек болашақта ұстаздың рөлін жасанды интеллект алмастырады деген қауіп бар. Рас, бұл жүйенің ресурсы әлдеқайда жоғары әрі мұндай дәуірдегі мұғалім анағұрлым педагогикалық шеберлікті меңгерген маман болуы қажет. Алайда біз жасанды интеллектіге емес, жасанды интеллект бізге жұмыс істеуі керек. Ол ешқашан мұғалімнің орнын алмастыра алмайтынын, мұғалім берген мейірімді бере алмайтынын ұмытпайық. Сондықтан оның мүмкіндіктерін белгіленген шекте ғана пайдаға жаратып, жалпыға ортақ игіліктер үшін қолданған абзал.
Қазіргі күні 2023-2029 жылдарға арналған жоғары білім мен ғылымды дамыту тұжырымдамасы шеңберіндегі міндеттерді жүзеге асыруда отандық оқу орындары түбегейлі өзгерістерге төтеп бере алатынын дәлелдеп отыр. Солардың бірі – түлектері еліміздің педагогикалық әлеуеті жоғары критерийімен сұранысқа ие Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институты. Өңірдегі педагогикалық жоғары оқу орны педагогтерге арналған ұлттық біліктілік талаптарына сай, темірқазығы мықты мұғалімдерді даярлауымен, ұлттық нақыш элементтерінің ерекшелігін оқытуда шебер пайдалана алатын маман әзірлеумен танымал. Мұнда мемлекеттік стратегияны ілгерілету бағытындағы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімнің қолжетімділігі, озық кадрлық қамтамасыз ету, жоғары білім берудің инфрақұрылымы мен цифрлық архитектурасын дамыту, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруді интернационалдандыру, университеттің үшінші миссиясы, үздіксіз білім беру жүйесін дамыту сынды міндеттер басты назарда. Біз «талапкер – студент – түлек» моделі үштігінің байланысын нығайтып, әрқайсысының өз функциясын жоғары дәрежеде орындауына мүдделіміз.
Білім беру жүйесіндегі жаңашылдық, саяси, мәдени кеңістіктегі оқытудың рөлі, ұлттық және жалпыазаматтық құндылықтар төңірегіндегі ғылыми көзқарастар қақтығысы – педагогикалық кадр даярлаудың алғышарттарының бірі. Ғылыми-педагогикалық саладағы білім беру үдерісі және нәтиже деген екі ұғымнан тұрады. Білім берудегі мақсат, міндет, мазмұн – үдерістің еншісінде болса, нәтижеге дағды мен іскерлікті жатқызамыз. Сондай-ақ психологиялық-педагогикалық технологиялардың маман даярлаудағы үлесі басым. Педагогикалық білімнің жаңашылдық деңгейін заманауи трендке сәйкестендіру үшін инновациялық педагогикалық, педагогикалық менеджменттегі мотивациялық, болашақ маманның зияткерлік, жастардың ғылыми әлеуетін мықтап нығыздап, тамырын тереңдете түсу керек. Сонда ғана оқытудағы заманауи қажеттіліктерді қанағаттандырып, озық, креативті, цифрлы педагог мамандарға қол жеткіземіз. Мәселен, Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институтындағы профессор-оқытушылар құрамы мен студенттердің смарт ресурстарын арттыру олардың нарықтағы бәсекеге қабілеттілік деңгейін көтереді. Институт ұжымы педагог кадрларды даярлаудың проблемалары мен заманауи мүмкіндіктеріне анализ жасай отырып, өзіндік тұжырым жасауға бейім. Айталық, институт сапалы кадрлық құрамды қалыптастыруға, қызметкерлердің кәсіби жетілуіне және жеке өсуіне ерекше назар аударады. Осы арқылы бәсекелестік ортада жауапкершілікті арттыруға және көшбасшылықты қамтамасыз етуге бағытталған адами ресурстарды басқару жүйесін құру алаңын қалыптастырып отырмыз.
Оқу орнында педагогикалық білім беру бағдарламалары жаңа кәсіптердің аймақтық атластарына негізделіп, әзірленеді. Сәйкесінше, білім беру стратегиялары үздіксіз жаңғырғанымен, ұлттық бірізділіктен іргесін тасалаған емес. Оған «Altynsarin institute»-ның ғылыми-зерттеу жұмысы және халықаралық ынтымақтастығы ғылым драйверіне айналғаны дәлел. Себебі халықаралық ынтымақтастық – институт қызметінің басым бағыттарының бірі. Оның үстіне институт ұжымының алдында бірлескен және мүмкіндігінше қос дипломды білім беру бағдарламаларын әзірлеу, сондай-ақ студенттер мен профессор-оқытушылар құрамының академиялық ұтқырлығын іске асыру мақсатында ынтымақтастықты дамыту міндеті бар. Бірлескен жұмыстың нәтижесінде студенттер мен профессор-оқытушылар құрамының академиялық ұтқырлығын іске асыру жүйелі жүзеге асады. Оқу ордасындағы білім беру және ғылыми үдерістерді жаһандандыруды арттырудың негізгі индикаторларының бірі – шетелдік жетекші жоғары оқу орындарынан шетелдік профессорларды тарту. Осындай әлеуетті қадамдар арқылы әлемдік педагогикалық талаптарды қанағаттандыратын әмбебап педагог даярлауға даңғыл жол саламыз.
Айта кету керек, «Altynsarin institute» «Университеттің үшінші миссиясын» орындауға үлкен ынта-жігермен кірісіп кетті. Бұл дегеніміз жастар арасындағы еріктілікті, жоғары оқу орындарының өңірдің әлеуметтік өміріне тартылуын, әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды іске асыру міндеттерін көздейді. Сәйкесінше, оқу ордамыздың қабырғасында ерлі-зайыптылардың, әке мен бала, ана мен қыз арасындағы түсініспеушілікті сейілтіп, консультация жүргізетін психологиялық қолдау орталығы, тартынбай тамшы-тамшы тәлім беретін «Ғибрат сабақтары» сынды іс-шаралар жолға қойылып, жүргізіледі. Бұл өз кезегінде әке, ана, дала мектебін қалыптастыруға, ата-ана болмысын айшықтау негіздері сияқты мәселелерді көздеп, әлеуметтік қолдауға сеп болатын тың бастамаларға айналып отыр.
Қоғамға, ең алдымен, адами қасиеттер бойына дарыған азамат керек, елімізге ұлттық құндылықтармен біте қайнасқан ұлтжанды перзент қажет, түлекке жұмыс берушіге қажетті дағдыларды сіңірген қызметкер болуы маңызды десек, отбасына мейірім мен жауапкершілігі жоғары ата-ана, ал жеке адам үшін бақытты және дені сау өмір иесі болуға тиіс. Міне, осы құндылықтар мен шарттарды орындау мектептен басталады. Отандық білім беру жүйесі осы талаптарға сай болуы керек-ақ. Арқалық педагогикалық институты осы ерекшеліктерді біледі, түсінеді және осы бағытта жан-жақты жұмыс атқаруды мақсат тұтады.
Сөз соңында, алғашқы дала мектебінің іргетасы қаланған Торғай жеріндегі киелі шаңырақта еңбек ету әрбір жауапты азамат үшін абырой деп есептеймін. Себебі небір ағартушылардың ізі қалған өңірде болашақ ұстаздарды даярлауға атсалысу – азаматтық ұстанымды айқындайтын өлшем.
Ержан ӘМІРБЕКҰЛЫ,
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институтының
басқарма төрағасы-ректор