Көрнекті айтыс ақыны, жазушы, драматург Баянғали Әлімжанов – бүгінгі түсінікпен айтқанда, креативті қаламгер. Өткен жылдың соңында осы автордың «Абылай хан мен батырлары» атты балаларға арналған танымдық кітабы «Фолиант» баспасынан қазақ, ағылшын тілінде жарияланып, бір марқайған едік. Енді жаһан кітапханасынан байқасақ, осы басылым 2022 жылы түрік және орыс тілдерінде де жарияланыпты.
Бәрі жеке-жеке басылым. Ағылшынша нұсқасы – «Khan Ablai and his Horsemen» деп аталса, түрікшесі – «Ablai han ve Baturlar», орысшасы – «Абылай хан и батыры» деген атаумен берілген. Түрікшеге танымал аудармашы – Ашур Өздемир, ағылшыншаға Тимур Ахмеджанов тәржімелеген. Орысшасы автордың өз қолынан шыққан. Суреттермен көркемдеген – Қайрат Жәйірбек. Айтқандайын, түрік нұсқасы Ыстанбұлдың «Kityay Yayıanları» баспасында, орысша нұсқасы Қарағандының «Гласир» баспасында басылған. Барлық басылымның соңында қаламгер қазақ этнографиялық атауларына түсінік береді.
Автордың жазуынша, балалар мен жасөспірімдерге арналған бұл хикаят халық аңыз-әпсаналарына, тарихи деректерге негізделген.
Адамзат шежіресіне қазақтың ел құраушы ұлы ханы ретінде енген Абылай ғұмыры мен қайраткерлігі – Отанға, ұлтқа, әлем бейбітшілігіне адал қызмет етудің жарқын үлгісі. Тағдыр талқысымен бала күнінде жетім қалған ержүрек азамат жауапты жорықтар мен елді жаудан азат ету қозғалыстарында танылып, Жоңғар, Қытай, Ресей, Орта Азия әмірліктері сияқты айбынды да күрделі көршілермен саяси байланыс орнатып, билік басына еңбегімен, батырлығымен, тапқырлығымен жеткен.
Қазақтың мыңжылдық даналығында айтылатын:
«Айырдан туған жампоз бар,
Нар емес десең нанғысыз,
Қарадан туған жігіт бар,
Ханға күнін салғысыз»,
деген өлшем, бір жағынан жетімдіктен жетілген, сұлтан мәртебесін өзіне лайықты қайтарып алған Абылай ханға лайықты. Тағы да бүгінгі таныммен қарасақ, ол барлық жағынан бәсекеге қабілетті еді.
Ұлы даланы жауға да, дауға да бермеген бабалардың ақыл-парасаты мен қаһармандығын, Абылайдың адам нанғысыз бел-белестерін, қазақ-жоңғар соғысындағы айбынды батырлардың қайталанбас ерлігін байыптататын бұл кітап балалар үшін аса маңызды.
Кітап тараушаларының атаулары – «Бала», «Аласапыран», «Яки, яки», «Не істеу керек?», «Ғаламат», «Аталық», «Лақап ат», «Иірім ойлар», «Әділ соғыс», «Лықсыған ыза», «Істің мәні», «Жалбы», «Абылай – тұтқын», «Нағыз жалғыздық», «Ананың махаббаты мен өшпенділігі», «Ажал аузында», «Қонтайшының тағы», «Ерекше түс», «Қазақ елшісі», «Жазалау ма, рахымшылық па?», «Қойдың басы», «Даланың екі билеушісі» – ортақ идеяны бірінен соң бірі толықтырып, тұлғаның даңқты жолы бала түсінігіне сай жеткізеді.
Хикаятта ұлттың ұлы тұлғалары – Шоқан Уәлиханов, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы сынды этнограф, санаткерлерінің жазбалары жаңаша жаңғырады. Сондай-ақ автордың көркемдік ізденісі шығарма мұратын айшықтай түседі.
Мамандардың пікірінше, Баянғали Әлімжановтың осы еңбегінің түрікше, ағылшынша аудармалары сәтті шыққан.
Ағылшын мен француздың тамаша туындыларын тікелей аударған, оқырманын «Слово живое и мертвое» атты кітабымен баураған Нора Галь: «Жалқау, орашолақ қолмен ештеңе жасай алмайсың, керең һәм енжар жүрекпен ештеңе жеткізе алмайсың» деп жазыпты.
Ақын, жазушы, драматург Баянғали Әлімжановтың әрқашан ізденіс үстіндегі қаламы да, жүрегі де тарихи тұлғаны бала тілінде үйлесімді жеткізгеніне куә болдық.
Сабыр Шәріп,
PhD