Бес Қабаның батырлары

Сапарға шықпас бұрын «сонау 400-500 шақырымнан келе жатырмын, әкім аяғы баса бермейтін түкпірдегі ауылдарды аралап, тыныс-тіршілігімен танысайын, өлкенің тарихына үңілейін» деп, күні кеше ғана тағайындалған Мар­қакөл ауданы әкімінің міндетін ат­қарушы Рүстембек Нәбиолдаұлына хабар­ласқан-тұғым. Ол зейнеткер ұстаз­ды осы өңірдің ой-шұңқырын жақсы біледі деп, жол бастаушы етіп қосыпты.

Қаба аймағы биыл қалың қардың астында жатыр. Айналдырған апта ішінде қапалақтаған күпсек қар жылқының шоқтығынан асқан. Тебіндей алмай омбыққан Қамбар ата түлігін малшылар ойға түсіріп бәйек болысқан. Етекке түскені түсіп, түс­пегені шөпке тұрған. Өткен жаз жаңбырлы болып, шөп шауып алу да қиынға соққан-ды. Енді мынау қасат қашан еріп, қашан көктем шығары бір Құдайға аян. Әдетте көбесі сөгілмей, наурыз соңына дейін жататын. Биылғы тау-төбе қардың соңы қалай боларын кім білсін? Күндіз еріп, түн ұйықтаса, қарғын судан қауіп жоқ.

Жан-жағымыз аппақ қамал. Қар қамал. Үй-жай, қора-қопсы төмпешік-төм­пешік болып ақ мамықтың астында қал­ған. Қар қымтанған мұржалардан түтін будақ­тайды. Будақ-будақ түтінге қарап, қуанамыз. Ауылдықтардың жаққан оттары мәңгі сөнбесе екен деп тілейміз. Иелері орталыққа қарай қопарыла көшіп, түтіні шықпай қалған үйлер қаншама? Ол кеткендер Марқакөл аудан болды деп, кері қайта қоя ма?

Шанағаты – шекара шебі

Төсқайыңның оңтүстігіндегі Шанаға­ты­ға қарай «Уазикпен» солқ-солқ етіп кетіп барамыз. Айлап ашылмай жатқан жол осы. Қыстай қар күреп тұрамыз деп, тендерді ұтқандардың тракторлары қасат қарды қақ жарып өте шығатын шетелдік техникалардай болса ғой, отыз шақырымды ойнап жүріп күреп шығар еді. Біз болсақ, кеңестің күресіндегі күрк-күрк жөтелген көк трактормен әлі жүрміз.

Жолдың қос қапталы – жап-жасыл шырша. Қарсы беттен орманы селдір тау көрінді. Оның өр жағынан мұнартқан көк адырлар Қытайға қарасты. Бергі беттегі Шанағаты шекара заставасы жабылып тыныпты. Шоқалақтап Қара Қаба өзенінің көпірінен өтіп бара жатқанымызда Бақыт ақсақал, жалпы біздің өңір Қаба аталып кеткен, деп әңгімесін жалғаған. Бұған дейін ауыл-аймақ, елдің тұрмыс-тіршілігі, әл-ауқаты төңірегінде әңгімелессек, ендігі тақырып жер-су атауларына қарай ойыса берді.

– Бұл өңірде бес Қаба өзені ағып жатыр: Біріншісі – Катонқарағай жақтан басталатын Жаман Қаба, екіншісі – Қара Қаба, үшіншісі – Арасан Қаба, төртіншісі – Темір Қаба, содан кейінгісі – Ақ Қаба. Ақ Қаба қытайдың шекарасын бойлай ағады. Содан бес Қаба деп отырғанымыз, Қытайға кіріп, ол жақтағы екі Қабаға қосылады. Одан Қара Ертіс болып, Қалжырдың тұсынан Қазақстанға шығады. Зайсанға құлап, одан Ертіс болып, Өскемен, Семей, Павлодарды жарып өтеді-дағы, Сібірдің батысын қуалай жылыстайтын Обь өзеніне құяды екен... Сөйтіп, Қаба суы Солтүстік мұзды мұхитпен жалғасып жатыр, – дейді зейнеткер ұстаз Бақыт Тұратауов.

Қырқаға шыққанда, төмендегі ойпаттан қарайып, Шанағаты ауылы бұлдырады. Анау екі сайдың ортасымен Бүркітсай өзені ағады. Айналасын тау қоршап, ықтасынды мекен қылған ауыл екен. Ық болғанымен, аязын ақсақалдар аңыз етіп айтады. Қайбір жылдары 66 градусқа дейін барыпты. Биылдың өзінде сақылдаған сары аяз апталап тұрып алған. Өтірік-шынын қайдам, аязды қыстың бірінде ауылдың кіреберісіндегі өзенде біреудің жүк артқан шанасы қатып қалған соң ауыл атауы «Шана қатты, Шанағатты», құжатта Шанағаты болып кетіпті-міс. Оған дейінгі атауы – Орловка. Кейбіреулер аязын айтып, Якутияның Оймякөніне теңейді. Әйтеуір, Қазақстанның ең суық нүктесі екені даусыз.

Ақ күмістей беткейлерде ойқастаған із көп. Адам аяғы сирек мекенде аң жортпай қайтсін? Қалың қарды омыраулай бұзып-жарып өткен әнеу із бұғынікі ме деп топшыладық. Кеше Төсқайыңның тұр­ғын­дары далада қалған отаудың түбін­де мүйізі шаңырақтай бұғы жүр десіп отырған. Бәлкім, сол шығар.

Бар-жоғы жиырма шақты түтін қалған Шанағатының орталық көшесіне түстік. «Батырлар» көшесі деп аталады. Біле білсек, бұл ауылдағылардың бәрі – батыр. Шолақ жазда құртын құрттап, ұзақ қыстың қалың қарына, үскірік аязына шыдас беріп, түлігін түлетіп, тынымсыз өмір сүріп келеді. Тіпті жол жабылса да тау басындағы ауылда көндігіп жата беріскен. Көнбеске, амал да жоқ, білемін. Әйтпесе, мұндағы ата-ана да баласының білімін ұштап, өнерге баулитындай үйірмеге бергісі келеді. Алайда бары төрт сыныптық шағын мектеп қана. Ауылдағы жалғыз мәдени ошақ – бастауыш мектепке беттей бергенімізде кесе-көлденең үйір жылқы дүр етіп өтті. Оны қайырып, Ерікжан есімді төртінші сыныптың оқушысы жүр. Осы ауылдың баласы болғанымен, Төсқайыңда оқиды екен. Тебін ауыстырып жүрміз дейді. Тау қырындағы Шұңқыр деген жерге апарып салмақшы. Дәл қазіргі уақытта жылқыны күн-түні күзетпесе, ит-құсқа жем болатынын айтады жылқышылар. Қасқырдың ұйыққан кезі аяқталып, қар беті қатқан уақыт. Енді малға шаба бастайды.

Аңқылдаған ауыл азаматтарын әңгі­ме­ге тартып-ақ жүрмін. Мынау қыс ішінде қар кешіп, фотоаппарат асынған жур­на­лис­і ауыл көшесінен көреміз деп әсте ой­ла­­маған секілді.

– 1966 жылы Шанағатыда тудым. Ол жылы да осындай жұт болыпты, – дей­ді ашылып әңгіме айтуға ниеттенген Аманбек Дүзкенов. Шиқ еткізіп, дик­то­фо­ным­­ды қоса қойдым.

– Далада шығара алмай қалған шөбіміз бар. Соны шығарып алуға көмек қылса дейміз. Шөп шықпаса, жылқы қырылайын деп тұр. Өткенде үлкен трактор келіп жолды ашты. Осы жолы тағы 13 күн жа­бық болды. Он күн электр жарығынсыз отыр­дық. Әмбесінде, аяз. 49 градустан түспей тұрды. Әнеугүні алпысқа барды. Шөпке де­йінгі жолды атпен басып, өзіміз жүрміз. Ауылдағы жалғыз трактордың оталуы қиын. Солярка да жоқ. Әйтеуір, халық көмектесіп жатыр. Олардан түскен көмекті теңдей бөліп отырмыз, – дейді Аманбек Әбубәкірұлы.

Ойлаңыз, бір ауыл он күн жарықсыз отырды. Өркениетке үйренген сіз ше, бес ми­нутқа интернетіңіз өшсе, тынысыңыз тары­лып, тыпыршып кетер едіңіз. Шана­ғатының азаматтары жарық өшкенде, өздері аккумулятор арқылы үй телефонын қосып, орталықпен байланысып отырған. Тек он күн дегенде ғана тікұшақ мінген мамандар келіп, жарықты жалғап беріпті. Осыдан соң шекара шебіндегі Шанағаты халқын батыр емей, кім дейміз?

– Биылғы қыс суық болды. Бұрын-соңды ақпанда мұндай аяз болмаған. Метео­стансаны сақтап, күн райын күнде­лік­ті тіркеу керек еді. Түнеугүні 57-58 градусқа дейін барды. Метеостансада жұ­мыс істеген шешем марқұм -66 градус бол­ған деп айтып отыратын, – дейді Ойрат Шоқақов.

Тарихтан тү­ген­дейтін болсақ, Шана­ғатыда 90-жыл­дары 130-дай үй болған. Қазір бәрі дер­лік бос қалған. 22 түтін ғана әзірше тапжылмай отыр.

– Баяғыда көшіп жатқандардың үй­лерін сатып алып, «қайта келетін бол­саңдар, үйлеріңді тегін беремін» деген едім. Ешкім келмеді, – дейді Аманбек Әбубәкірұлы ауылды көзбен шола қарап.

Балықтыбұлаққа бардыңыз ба?

Мәшіннің айнасына мойын соза бір қара­ғанымда, Шанағатыдан ұзап бара жат­тық. Күн құлақтанып тұр. Ертеңгі ба­ғыт – Балықтыбұлақ. Ол-дағы жан-жағы жасыл шыршамен көмкерілген ғажап өлке дейді.

Арайлап Төсқайыңның таңы атты. Шыңылтыр аяз. Ауылға түскен таң ша­па­­ғы­на қарап, Жаратқанның шексіз құдіреті-ай деп, таңғаласыз. Шіркін, ауыл­ға Ақор­да­ның шапағаты осылай түсіп, «аудан болдық» деп малақайларын аспан­ға атқан елдің қуанышын еселей берсе ғой!

– Балықтыбұлаққа өзім апарамын, – деген ағайынымыз Азамат Мұстафин бозала таңнан «Уазигіне» бензин құйып мәре-сәре болып жүр. (Бұл жақтың жолдарына «Уазиктен» басқа көлік шыдамайтын сияқты) Жанар-жағармайды аудан орталығынан немесе көл жағасындағы Ұранхай ауылынан бөшкелеп жеткізіп алады. Түкпірдегі мұндай ауылдар осылай қамданбаса, таби­ғат­тың тағы қандай тосынсыйы күтіп тұр­ғанын дөп басып ешкім білмейді.

Күншығысты бетке алдық. Балықты­бұ­лаққа дейінгі жол – 25 шақырым. Ол да Төсқайың ауылдық округіне қарайды. Тау биігіндегі жазықты жарып салған жалғыз аяқ жолмен жүйткіп келеміз. Азамат Мұстафин тізгінде келе жатып, жер-жердің атауын тізіп келеді, жал болып үрленген қасатты бұзып келеді...

– Анау Тақыр деген тау, қарсы алды­мыз­дағы тасты тау – Қаракезең. Мынау сайды көріп тұрсың ба? Сол жерде сар­қырама бар. Жазда келсең, апарамын. Үйтас, Шыбынды, Керегетас деген жерлер де осында. Ал мына ақшағыл тау­дың етегінде, – деді иегімен нұсқап. – Қы­тай­дағы Қаба ауылы жатыр.

Азамат көрсеткен таудың етегі Қытай болса, біз шекараның дәл түбіне кел­геніміз ғой. Балықтыбұлақтың кіре­берісінде шекара заставасының мұнарасы менмұндалады. Біз турасынан тартқан күйі Сергей Бер­дюгин деген шаруаның қақпасына жетіп, тоқтадық. Ауласында күншуақта будақ­та­тып темекісін шегіп отыр екен. Жып-жи­на­қы мипаз адамға ұқсайды. Жас-ша­масы жетпістен асса керек.

– Шанағатыда туып, өмір бойы осында тұрып жатырмын. Бір ұлым, келініммен қолымда. Малмен күн көреміз. Тоқсан шақты бұғы, марал бар. Жазда мүйізін кесеміз, келген туристерді пантының сорпасына түсіреміз. Қазір ғой, қасқыр мен сілеусін маза бермей тұр, – дейді Сергей ақсақал. – Отыннан мәселе жоқ. Құлап жатқан ағаш сәл арзандау. Соны аламын. Оның үстіне, жайқалып тұрған ағашты құлатқан обал. Өлкенің әсем табиғатын өзіміз сақтамасақ, кімге керек?! – дей беріп, орнынан тұрды. Сіріңкесін күректей алақанымен көлегейлеп тұрып, езуіне қыстырған темекісін тағы тұтатты.

– Асықпаңдар, шай ішеміз, – деп, қолына балтасын алды. Күрк-күрк жөте­ліп жүріп, қарағай шөркені жарды. Жарған отынын үйге ала кірді. Отты екі уақыт жағатынын айтты. Ортаңғы бөл­­медегі теледидарда отандық арна­лар саңқылдап тұр. Жайнап тұрған дас­тарқанға жайғастық.

– Ауылда дүкен жоқ, азық-түлікті қай­дан әкелесіздер? – дедім жаңа тартыл­ған­дай аппақ қаймақты нанға жағып жатып.

– Біз азықсыз қалмаймыз, – деп күлді, бап­пен шай құйып отырған бәйбішесі. –Азық-түлікті Төсқайыңнан, Ұранхайдан алып келеміз. Жол түссе, Теректіден жет­кізе­міз. Ұн қорын қамдап алсақ болды, нан да сатып алмаймыз.

Былай нан бағасы – 230 теңге. Оның өзі Ұранхай ауылында. Иә, мұндағы бағалар қалаға қарағанда екі есе жоғары. Неше күн жол болмағанымен, азық-түлік тапшылығы бола қоймаған. Әдеттегідей күздің күні бәрін қамдап алысқан. Қа­жет-ау деген дәрі-дәрмектеріне дейін жи­нақтап отырады.

Балықтыбұлақ тұрғындары бір-бірі­мен туысқандай болысып кеткен. Ай­нал­дырған тоғыз түтін. Бір-біріне демеу. Осы ауылдың өткені мен бүгінінен сыр шертетін ақсақалдардың бірі деп, Советбек Сапарғалиевтің шаңырағына да бас сұқтық. Қал сұрастық. Бәрінің айтары – қардың қалыңдығы, жолдың жоқтығы.

– Отырған отырысымыз осы. Балалар қалада. Кемпір екеуміз ауылда, әне, ала мысық бар, – деп терезеден түскен күнің шуағында маужырап отырған қара ала мысықты аяғымен түртті. – Үй телефонымыз да дұрыс істемейді. Арасында Қытай қосылып, быж-быж етіп кетеді. Өткенде операторлар ақшасын уақтылы төлемесең, кесіп тастаймыз деп хабарласты. Бір ай жол болмаса, оны қалай төлейміз? Айына бір пошта келгенде, электр жарығы мен телефонға төлеп отырамыз, – деп «Қазақтелекомға» деген өкпе-назын айтып қалды Советбек ақсақал. – Ел кетті, ел кеткен соң қызық кетті. Жастар жоқ. Мектеп жабыла сала он отбасы қопарыла көшті. Соғыс уақытында жабылмаған мектеп атом ғасырында жабылды. Ауылдар бос қалды, – деп күрсінді ақсақал.

«Ауылға журналист келді» деген хабар желдей есті ме, Советбек ақсақалдың үйінде отырғанымда ауыл тұрғындары арыз-арманымызды айтайық деп, бірінің соңынан бірі кірді. «Ашық әкімдіктегідей» кезек-кезегімен ауылдың мәселесін айту­ға жайғасты. Қойын дәптеріме түртіп отырдым.

– Біздің айтқан мәселені қиып тастамай жоғарыға жеткізсең, айтайық, – деп ауыз бөлмедегі үстелге жайғаса кеткен әйелдің әуелі аты-жөнін жазып алдым: Шағила Сапарғалиева есімді осы ауыл­дың тұрғыны. – Сеніп отырғанымыз, бір Құдай. Облыс әкімін қойып, округ әкі­мі­нің осы ауылға келгенін көрмедім. Дәрі­гер дегенді мүлдем білмейміз. Өзіміз те­ра­певтпіз. Қан қысымымызды өлшеп, қам­дап алған дәрімізді ішіп жүре береміз. Артық ештеңе сұрамаймыз. Ең біріншіден, жолымызды жөндесін, екіншіден, телефон байланысы керек, үшіншіден заставаның қоқыс төгетін алаңы ашық жерде жатыр. Қар ерісе болды, сиыр малы сол жақтан жемегенді жеп, уланады. Соны қоршасын. Жайылым мен шабындық жеткілікті бол­ға­нымен, мал бағу қып-қызыл әуре. Оны 400-500 шақырым шалғайдағы қалаға апарып сата да алмаймыз. Айналайын, Президентке мәселемізді жеткіз! – деп сөзін нығыздай сөйледі Шағила апай.

Бірге келген көрші-қолаң дұрыс-дұрыс деп қолпаштады. Қойын дәптерімді жаба бергенімде. – Менің де мәселемді жаз, – деп бұйыра сөйледі мұрты едірейген жігіт ағасы.

– Аты-жөнім – Александр Баталов. Қыстан аман-есен шықсам, Ұранхайға көшемін. Үй алып қойдым. Өйткені – деді сұқ саусағын шошайтып, – Немерем 1-сыныпта оқиды. Мұнда мектеп жоқ. Төсқайыңдағы интернатта тұрады. Жұма күндері алып кетіп, жексенбіде апарып тас­таймын. Сенесің бе, білмеймін, жол жоқ күндері Төсқайыңға дейін атпен жеткіземін. Боранды күні 25 шақырым жол жүріп көр. Жеткенше төрт сағат, қайт­қан­ша төрт сағат. Мені қойшы, балаға обал. Соны түсінесің бе? – деп кіжіне сөйледі Баталов.

Біз түсінгенімізбен, билік тізгінін ұста­ған ақжағалылар түсіне қояр ма екен? Цифрлы Қазақстан деп ұрандап жүрген елі­міздің түкпірінде бірінші сыныптың оқу­шысы сабаққа атпен қатынап жүр. Боранды күні сүрініп-жығылып жеткен­де­гі мектеп жанындағы интернатын көрсеңіз, жағаңызды ұстайсыз. 1948 жылы салынған бұрынғы аурухананың ғи­мараты. Кірсең, еңсеңді басып, өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарын елес­те­теді. Дәретханасы да далада. Бұл интер­натта сол айтқан Балықтыбұлақ, Ша­нағаты, Бұғымүйіз ауылдарының балалары тұрып, білім алады. Интернатқа жарымай отырған ауылда интернет те жоқ. Интернат салынып, интернет тартылғанша құйқалы пұшпақта адам қалмай ма деген де қорқыныш бар. Биыл­ғы қыстан кейін көбі қопақтап отыр. Төсқайыңдықтар округ әкімінің жұмы­сына да көңіл толмай­тын­дықтарын ашық айтады.

Ағымнан жарылсам, ә деп жолға жи­нал­ғанымда, Марқакөл туралы мөлдіре­ген көркем дүние жазсам деп ойлағам. Сөйтіп, қуанып жолға шыққам. Қуанып шы­ғып, құлазып қайттым. Халықтың бар үміті – Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевта. Жаңа ауданның еңсе тіктеп кетуі үшін жергілікті жердегі бол­машы бағдарламалардан бәлендей пайда жоқ. Болса, қыруар қаржы шашып, тартамыз деген ауызсуы қайда? Істің басы бар, аяғы жоқ. Ат төбеліндей халықты қарапайым қара суға жарыта алмай оты­рып, басқасын айтпай-ақ қойдық. Төс­қайыңның қар басқан тар көшесінде ұшыраса кеткен әнеу бір жігіттің айтқан сөзі ойыма орала берді: «Тау басында біздей батыр халық барын үкімет ұмытып кеткен!» деді де, өте шыққан. Қайта артына қайырылған жоқ...

Шығыс Қазақстан облысы,

Марқакөл ауданы,

Төсқайың – Шанағаты – Балықтыбұлақ