Мәжіліс депутаты Нұржан Әшімбетовтің айтуынша, елдің табиғи әлеуеті ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен қайта өңдеу ісінде ірі орталықтардың бірі болуға мүмкіндік береді. Дегенмен аграрлық және азық-түлік өндірісіне мол қаражат, жеткілікті технология мен ресурс қажет. Отандық азық-түлік секторындағы сауда-саттық көлемінің 70%-ы ірі желілік супермаркеттерде шоғырланған. Ал олар негізінен шетелдік азық-түлік өнімдерін саудалайды.
– Көрші елдерден келетін өнімдер неліктен арзан, бағасы жағынан бәсекеге неліктен қабілетті?
– КСРО басшылығының жаһандық инфрақұрылымдық жоспарларына байланысты Ресей мен Беларусьте тамақ өнеркәсібі жақсы дамыды. 1960-1990 жылдары бұл елдерде шикізат базасы қалыптасты, егіс алқаптары жобаланып, өндіріс орындары аймақ пен шикізат ерекшелігін, логистиканы ескере отырып салынды. Бұл республикаларда әу бастан ірі және қуатты қайта өңдеу кәсіпорындары жұмыс істеді. Дәл осы мұраның арқасында екі елде дамыған және үнемді аграрлық азық-түлік секторы қалыптасты. Сонымен қатар ауқымды мемлекеттік субсидиялар мен жеңілдетілген несиенің берілуі кәсіпорын жұмысын алға бастырды.
Біздің елде өндіруші үшін экономикалық ахуал айтарлықтай күрделі, оған өнімдерді өткізуге байланысты қордаланған мәселелерді қосыңыз. Сауда желілерінің жергілікті жеткізушілермен жасаған ынтымақтастық шарттары тиімсіз. Көбіне келісімшартта отандық өндірушілерге қолдан жасалған қолайсыз шарттар қойылады, қосымша төлемдер алынады, мәселен, ретробонустар. Төлеуден бас тартқан жағдайда, өндіруші сауда желісіндегі сөресінен айырылады. Сауда желілері жүздеген шаршы метрін неге импорттық өнімдерге береді? Себебі қарапайым: ритейл үшін импортпен жұмыс істеу тиімдірек. Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) елдерінің импорттық өнімі отандық өнімдерден анағұрлым арзан. Сонымен бірге сатып алынатын партиялардың ірі көлемі есебінен ресейлік және белоруссиялық жеткізушілер отандық сауда желілеріне қосымша жеңілдіктер береді. Ал отандық кәсіпорындар ондай ірі тауар партияларын ұсынатындай әлеуетті емес. Нәтижесінде, отандық өндірушіге саудадағы басымдық түгілі, сауда сөресінде орын қалмайды – барлық орынды көрші елдердің үлкен брендтері жаулап алған. Шетелдік жеткізушілер сатылған тауар үшін төлемді бірнеше ай күте алады. Жергілікті кәсіпорындарда экономикалық тұрғыдан мұндай мүмкіндік бола бермейді. Жеткізілген тауарларға ақы төлеу мерзімі келісімшарт бойынша үш айға дейін созылуы мүмкін, бірақ тіпті үш ай да сақталмайтын жағдайлар бар. Мысалы, ірі желілердің бірі жергілікті өндірушіге өткізілген тауар үшін миллиард теңгеге жуық қарыз болса да, бір жылға жуық уақыт есептеспей келген. Ақырында жеткізуші өзінің барлық өнімін желінің бүкіл супермаркеттерінен алып тастауға мәжбүр болды.
– Ендеше, отандық өндірісті қорғауға бағытталған заңнамалық шешімдер қабылдайтын уақыт әбден келген сияқты?
– Жергілікті нарықта өнімдерді сату үшін отандық экономикаға адал және тиімді шарттар қажет. Күн тәртібінен түспей келе жатқан осы мәселе бойынша біз заңнамалық базаны жетілдіру жөніндегі өз ұсыныстарын берген азық-түлік секторының салалық одақтарымен жұмыс істеп отырмыз. Ұсыныстар агроөнеркәсіп кешені (АӨК) жөніндегі партиялық республикалық кеңесте талқыланып, Мәжілістің агроөнеркәсіптік кешен комитетімен, сондай-ақ бейінді министрлік өкілдерімен бірге пысықталды. Сөйтіп, жеке заң жобасын дайындау туралы шешім қабылданды. Біз заңнамалық деңгейде уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан сауда қызметін реттеуді күшейтуді ұсынып отырмыз. Осы арқылы отандық өндірушілерге басымдық беруді көздейміз.
– Сапасы күмән тудыратын, арзан импорттық азық-түлік өнімдерін үлкен көлемде бақылаусыз жеткізу де – уақыт өте келе ұлт денсаулығынан көрінеді деген үлкен қауіпті жоққа шығаруға болмас?
– Бұл – үлкен мәселе. Ресейліктер Қазақстан өнімдерін жеткізу барысында өз нарығын «Ростехнадзор» сияқты бақылаушы ұйымдардың көмегімен өте қатал қорғайды. Қытайлық көршілеріміз де солай. Алайда өз басым өнімдерінің сапасы төмен болғандықтан, яки карантин шектеуіне байланысты көрші елдердің кейбір өндірушісіне өз нарығымызды жаптық дегенді естімеппін.
Сауда министрлігінің нарықты қорғау мәселесіндегі уәжі – импорттық азық-түлікпен қамтамасыз ету жағдайын бақылайтын ведомствоаралық ахуалдық орталық құрдық дейді. Жақында біз оларға «Неліктен сіздер импорттық сапасыз тауарлардың партиясы анықталған кезде халықты хабардар етпейсіздер? Неліктен бұқаралық ақпарат құралдары бұл туралы жақ ашпайды?» деген сауалдар қойдық. Ресейде мұндай жағдайлар ескерусіз қалмайды. Ал біз неден қорқамыз? Біздің ойымызша, мұнда сыбайлас жемқорлық ықтималдығы да жоғары: мемлекеттік қызметкерлер ірі сауда желілерінің мүддесі үшін тиісті мемлекеттік органдарға хабарламай немесе көпшілікке жарияламай, проблемаларды «жылы жауып» қоя салады.
– Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тікелей қатысты нарықтағы бұл тақырып нақты қалай бақыланады?
– Әрине, ішкі азық-түлік нарығын қорғау – ең алдымен ұлттық қауіпсіздік мәселесі. Кез келген супермаркетке кіріңізші – сөрелерден көбіне импорттық өнімдерді көресіз. Қандай да бір геосаяси дағдарыс болса, көршілерімізде бір мәселе туындаса, салдары бізде дереу байқалады. Олар кез келген уақытта өз нарығын басты назарға алып, бізге азық-түлік жеткізуді тоқтата алады – сол кезде біз халықты немен тамақтандырамыз? Салалық одақтардың мәліметтеріне сенсек, азық-түліктің жекелеген санаты бойынша дүкендердегі импорттың үлесі 80%-ды құрайды. Сондықтан ішкі нарықты барлық мүмкін құралдармен қорғау, өнімдеріміздің импортпен әділ бәсекесі үшін жағдай жасау, отандық өндірушілерді мықты ету үшін, олар елді толығымен қамтамасыз етіп, содан кейін халықаралық нарыққа белсенді шыға алуы үшін жан-жақты қолдау қажет. Дұрыс әрекет етсек, алдағы 3-5 жылда ілгерілеу болады деп сенеміз.
– Ақиқатында бізде сапалы, бәсекеге қабілетті өнімдер шығаратын отандық компанияларды санамалап бере аласыз ба?
– Оларды көптеп айтуға болады. Отандық кәсіпорындар республикалық және халықаралық көрмелерге қатысып, тауардың тамаша сапасы үшін марапаттарға да ие болып жүр. Бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды дамыту, кеңейту қажет. Ірі компаниялар заманауи сүт-тауар фермалары мен қайта өңдеу кешендерін салған кезде Солтүстік Қазақстанның тәжірибесін жиі пайдаланады. Бұл – әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар (ӘКК) арқылы өте төмен мөлшерлемемен, жеңілдікпен несие берудің табысты тәжірибесі. Сол сияқты жабдыққа және мал сатып алуға салынған қаражаттың 50%-ының республикалық бюджет есебінен өтелуі де – үлкен қолдау. Былтыр республикалық бюджеттен осы мақсаттарға 100 миллиард теңге бөлінсе, биыл 800 миллиард теңге бөлінеді.
Президент жоғары өнімділікті қамтамасыз ететін тамшылатып суару технологияларын, көкөніс сақтау жүйелерін, өңдеу кәсіпорындарын және басқа да бағыттарды қоса алғанда, аграрлық және тамақ өнеркәсібін белсенді дамытуды тапсырғанымен, Ауыл шаруашылығы министрлігі әзірге 2-3 бағытпен шектеліп отыр. Қалай десек те, отандық экономика өзіне тиесілі пайда табуы үшін жергілікті өндірушілер мен сауда-саттық мүдделерін теңестіру қажет. Бұл – кезек күттірмейтін, аса көкейкесті мәселе.
Әңгімелескен –
Айнаш ЕСАЛИ,
«Egemen Qazaqstan»