Қол күші мен ақыл тоғысса, оқ мүлт кетпейді

– Қайырлы күн, Батмунке мырза, сіз бен біздің аталарымызда ортақ дүние көп. Соның бірі – жауынгерлік өнері мен мергендік қабілеті. Осы орайда сіз көшпелілер қаруы – садақтың тарихына қатысты не айтасыз?

 – Ерте дәуірде адамдар тас құрал­дарды пайдаланып аң аула­ғанын тарихтан білеміз. Оны тас дәуірі деп атап жүрміз. Сол тұста әрқилы жағдайға байланысты адамдардың аңға лақтырған тасы жетпейтін сәттер көп болғаны анық. Сөйтіп, тастың орнына садақ пайдаланған. Ол үшін кәдімгі табиғи талды қиып алып, екі басын иіп бау тағып, ағаштан жасаған оғының ұшына тас-жебе байлап ататын болған. Зерттеуші мамандар бұдан 2000 жыл бұрын адамдар пайдаланған аталған қаруды «Қапcағай» садақ деп атап жүр. Ертедегі жартас суреттерінде бейнеленген садақ түрі осы. Бір қызығы, бұл садақтың қарапайым нұсқасы күні бүгін ұранхай туғандар арасында сақталған.

Уақыт өте келе еуразиялық дала тұрғындары бірден-бір қолайлы атыс қаруы садақты жетілдірді. Осындағы жетілген садақ түрін қазіргі зерттеушілер «ғұн садағы» деп атап жүр. Бұл садақтың ерекшелігі – бұрынғы ағаш садаққа мүйізден астар жапсырып, жон тәртесін тарамыс­пен қаптаған. Ғылымда «күрделі құрама садақ» деп аталып жүр. Осы садақ күні бүгінге дейін ешқандай өзгеріссіз қолданылып келеді.

 Садақ өзгерген жағдайда оның оғы мен жебесі де өзгерері хақ. Жоғарыда айтқанымыздай, алғашқы тас дәуірінде адамдар садақ оғына тастан немесе қатты мүйіз-сүйектен жасалған жебелер түрін қолданып келсе, қола және темір дәуірінде жебенің түрі де, формасы да өзгеріп, қола-темір жебелер жасауды үйренді. Осы кезден бастап оқтың ұшу қарқынын жеделдету және ұшу траек­ториясын тұрақтандыру мақ­сатында артқы бөлігіне қа­уыр­­­сын қанат қондыруды ойлап тапты.

Сондай-ақ көне жазбаларда аң ататын садақ, соғыста қолдана­тын садақ және той-думан сияқ­ты салтанатты жағдайда сайыс ойын­­дары кезінде қолданатын садақтың түрлері болғаны туралы дерек бар. Соған қарағанда ежелгі көшпелілер бір ғана садақ түрін қолданбағаны анық. Садақ өзгерген сайын оның жасалу тәсілі мен ату құралы ретіндегі тиімділігі артып отырары хақ.

Мысалы, Шыңғыс қаған жасақтары садақтың үш түрін: қап­сағай садақ, күрделі құрама садақ және сұқсыз жеңіл са­дақ қол­данғаны туралы дерек­ бар. Жалпы, қазіргі таңда архео­ло­гиялық қазбалардан табылып жатқан ежелгі садақтардың ерек­ше­лігі – сұғы ұзын, иіні қысқалау болып келсе, көшпелілер ХІІ–ХІІІ ға­сырдан бастап сұғы қысқа, иіні доғал садақты көп пайдаланғаны аңғарылады.

– Күрделі құрама садақ ­туралы айтып берсеңіз?

– Бұл – әлемге ең көп тараған садақ түрі. Садақтың күрделі құ­рама болатын себебі: садақтың өзегі ағаш, астары мүйіз, жон тәртесіне тарамыс желімде­ліп жасалатындықтан осылай аталған. Кейбір жазба де­ректерде «мүйіз астарлы, тарамыс қаптамалы садақ» деп те атап­ жүр. Мұндай садақ ат үстінде отырып, қозғалыстағы нысанды атуға қолайлы. Оның сыртында сұғы ұзын, иіні қысқа болғандықтан, мерген артына бұрылып немесе екі қапталына кезек-кезек аударылып маневр жасап атуға қолайлы.

Мысалы, ертедегі көшпелі­лер тұрмысында «күзгі қомыр­ған» деген болған. Бұны қазір­гі тілмен айтқанда, «қысқа дайын­дық» десек дұрыс. Яғни көшпелі халық даланың қоңыр аңы: ақбөкен, марал, қарақұйрық, т.б. жануар­ларды шеңберлі қоршау жасау арқылы аулап, етін сүрлеп, келесі жазда болатын жорық асын әзірлейтін дәстүр болған. Бұл тұста даланың қоңыр аңы еуразиялық кеңістікте жыртылып-айырылып жатқан. Осыларды аулау барысында мер­ген жауынгерлер әуелі осы құрама садақты пайдаланып, соғыс машығын жетілдіретін болса, екінші тараптан жоғарыда айтқанымыздай, жорық асын дайындаған.

– Өзіңіз қай жылдан бері са­дақ жасау­мен айналысып жүрсіз?

 – Мен 1965 жылдан бас­тап садақ жасаумен айналысып келемін. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдары қазіргі Ұланбатыр қаласындағы педа­го­гикалық университетте студент кезім. Ұлттық спорт түрлері­нен Жалпыхалықтық спартакиада өтетін болып, осыған институт­аралық іріктеу өтті. Мен дәстүрлі садақ ату түрінен сыннан өтіп, спартакиадаға қатыстым. Міне, содан бері садақ қолымнан түскен жоқ.

Моңғолияда менен бұрын садақ жасайтын екі-ақ адам болды. Бірі аңшылар қоғамындағы дәстүрлі аң аңлау тәсілін жаң­ғыртушы Пүрбе деген ағай, екіншісі Генінбаба деген шебер. Осылардың ізін жалғап үшінші болып мен шықтым. Соңғы он жылда садақ жасаушылар саны күрт қаулап кетті. Бұл – жақсылық. Өйткені садақ жасау арқылы ата-бабаларымыздың дәстүрлі ­ге­неологиялық санасын жаңғыр­та аламыз.

Сонымен қатар садақ атумен айналысатын адамдар қатары да артты. Айталық, 1967–1968 жылдары садақ атудан республика­лық чемпионатқа әрі кетсе 60-қа жуық мерген қатысатын едік. Қазір мемлекеттік чемпионатқа аймақтар ішінара іріктеу өткізіп, содан сыналған мергендерді алып келгеннің өзінде 500-ден астам адам қатысып жүр. Жалпылай айтар болсам, дәл қазір 2 мыңдай адам дәстүрлі садақ атумен тұрақты айналысады. Бұл – өте үлкен жетістік. Сондықтан өз басым алдағы уақытта дәстүрлі садақ жасау тәсілін жастарға үйретіп, шеберлік дәрісін өткізу жоспарым бар.

– Садақтың қандай түрлерін жасайсыз?

– Барлық түрін жасаймын. Әсіресе қару-жарақ мамандары тарапынан «мүйіз астарлы, тарамыс қаптамалы» деген атпен белгілі ежелгі ғұндар дәуірінен келе жатқан садақ түрін ғұн қорғандарына жүргізілген археологиялық қазба кезінде табылған садақтардың құрылымы мен өлшеміне қарап жаңғыртып, оны заманауи түрлендіріп жасаймын. Ғұн садағының негізгі сипаты: ағаш өзекті, мүйіз астарлы (ба­уырлы), тарамыс (сыртқы жоны) тәртелі болып келеді де, адырна, сұғы, жалпы корпусы, тұтқасы, тобыршығы, адырна ашасы деген негізгі бес бөліктен құралады. Ғұн садағына айрықша мән берілудің себебі – дәл қазіргі мемлекеттік деңгейдегі барлық мерекелік үлкен сайыстарда осы ғұн стиліндегі садақпен ғана аттырады. Оның бер жағында, қазіргі жағдайда күрт дамып келе жатқан ат үстінде садақ атушылар да осы ғұн садағын сәл өзгертіп пайдаланады. Көбінесе осы садақты жаңғыртып жасап жүрмін. Бір сөзбен айтқанда, мен жаңғыртқан ғұн садағының осыдан екі мың жыл бұрынғы садақтан ешқандай айырмасы жоқ.

Соңғы жылдары жартылай мүйіз астарлы оқу садағы деген шығып жүр. Бұл садақ жас­өспірімдер үшін өте қолайлы. Әйелдің садағы ер адамдардікіне қарағанда жұмсақ әрі тарту күші төмендеу. Тапсырыс болса, бұны да жасаймын. Сон­дай-ақ садақтың қысқы және жазда ататын түрі бар. Бұл жасалуына байланысты. Қыста суықта күрделі садақтың мүйіз бен тарамысы қатып, иіні қатайып қалатындықтан, өзгеше материал қолданып жүрмін.

Жалпы, көшпелілер садағы­ның иіні жұмсақ әрі серіппелі болады. Ал ат үстінде шауып келе жатып ататын садақтың сұғы ұзын болады да, иіні қысқа жасалады. Яғни қозғалыс кезінде атуға, оқтауға қолайлы деген сөз.

– Күрделі садақ қалай жасалады?

– Күрделі садақ жасауға 12-13 түрлі материал қажет. Со­ның негізгілері – ағаш, мүйіз, тарамыс, желім, тері, бояу, тас­па, қайыс, адырна өретін жіп, т.б. Садақты көп жағдайда қайың аға­­шынан жасайды. Қайыңның түрі көп. Соның ішінде садақ жасауға жарамдысы – өзіміздің жердің қайыңы. Сібірдің ақ қайыңдары – жұмсақ әрі табиғи тығыздығы нашар. Бұл қайыңнан оқ және ұштық жасауға болады. Оқ жасайтын қайыңның жігі тығыз әрі талы ұзын болғаны оңды. Ал оқтың ұштығы мен жебесі екеуі екі түрлі. Жебе деп қатты сүйек немесе қола, темірден жасалып, оқтың басына қондырылған затты айтады. Жебенің түрі көп. Ал ұштық дегеніміз – оқтың басына ағаштан жасап орнатылған бұйым. Бұны «доғал оқ» деп те атайды. Адамдар ертеде атқан аңның терісін зақымдап алмас үшін өлтірмей талдырып түсіретін ағаш ұштықты доғал оқ қолданған. Әрі оқтың күшін арттыру мақсатында ұштықтың нысанаға тиетін дәлдігіне қатты мүйіз жапсыратын болған.

Садақтың сапалы жасалуы тәртеге қондырылған тарамыс­қа байланысты. Оған ілбіс, бұғы, бұлан, тау ешкі сияқты дала жануар­ларымен қатар, ірі қара малдың арқасының ұзын тарамысы жарамды деп есеп­теледі. Өйткені садақтың иіл­гіш­тігі және серпімді болуы тарамыстың қаншалықты дұрыс шапталғанына байланысты. Әуелі тарамысты суға салып жұм­сартады, одан кейін жас бала­ның шашын тарағандай тарап, қылшық сияқты бір-бірлеп талдайды. Одан кейін арнайы дайындалған айран сияқты қою желімге батырып, желім сің­ген соң, оны апарып садақтың тәртесіне (жонына) жапсырады. Мұндай садақтың оғы 500 метр қашықтыққа жайымен жетеді. Бірақ қазіргі таңда әуесқой жас­тар күрделі садақпен 380–400 метр­­ге дейін оқ оздырып жүр.

Одан кейін мән беретін дүние – садақтың адырнасы. Бұны ерте кезде жан-жануардың терісінен таспалап тіліп немесе берік мата-жіпті өріп жасайтын болған. Адыр­наны өрудің өзі – үлкен шебер­­лікті қажет ететін өте нәзік өнер. Қазіргі таңда қытай және мажарлықтар өндірген жіңіш­ке жіпті өріп жасап жүрміз. Садақ­тың ерекшелігіне байланыс­ты бір адырна өру үшін 9–11 тал жіп кетеді. Бұл жіптің беріктігі соншалық қылдай болып тұрған бір талының өзі 10 кг салмақты үзіліп кетпей көтере алады.

Ағаш пен мүйіз толық ешқан­дай дақсыз берік қабысу үшін бір ай керек. Ал садақтың сыртқы тәртесіне желімделген тарамыс толық кеуіп, өзек ағашпен бірігу үшін бір жыл уақыт кетеді.

Садақ жасаудың басты қиын­дығы – кептіру кезеңі. Бұған көп уақыт кетеді әрі дұрыс кебуі керек. Оның бер жағында ұят деген бар. Сатқан садағың 2–3 жылға жетпей сынып жатса, масқара ғой. Мықты садақты мергендер қысы-жазы мал қайыратын «қой торы сияқты» берік дейді.

Соңғы кездері осы құрама садаққа адырнаны тартқан кезде жіп ауытқып кетпес үшін қатты ағаш немесе сүйектен жасалған тобыршықтың қасына екі айыр ашамай орнатып жүр.

Ең басты мәселе, жасалған садақ пен оны тартатын иесінің қуатын сәйкестендіру деген бар. Оны реттеудің жолы – құйыс­қан қалай орнатылады, соған байланысты. Құйысқан деп өзек ағаш пен сұғынның түйіскен жерін айтады. Қуатты садақ жасау үшін ағашын қалың етіп алады. Са­дақтың иілгіштігін қамтамасыз ету­дің тәсілі тұтқаға қосымша қыс­тырылған сынаға (мұрындық) байланысты.

Келесі кезекте қуатты садақ жасау үшін желімделген тарамыс­ты 3–5 қабаттап қалыңдатады. Соңында сыртын ұзын тарамыс­пен өңдейді. Қысқасы, қуатты садақ жасаудың тәсілі – ағашы, мүйізі, тарамысын қалыңдату. Сол сияқты қуаты аздау жұм­сақ жасау үшін садақтың құра­мын­дағы ағаш, мүйіз, тарамыс­ты жұқалайды. Осы үш заттың мөлшеріне байланысты 20, 15, 10 кг садақ деп өлшейді.

Толық жасалып болған садақ­тың сыртын жұқа былғары немесе терімен, одан қалды көктемде сыпырып алып, көлеңке жерде кептірген қайыңның қабығы­мен қаптайтын болған. Тіпті қытай­лар садақтың сыртын жыланның терісімен де қаптайды екен. 1950 жылдары Моңғолия садақ атуды ұлттық спорт дең­гейінде дамыту үшін ҚХР-дан 1500 садақ алдырды. Соның бәрінің сырты жылан терісімен қапталғанын көрдім. Соның біреуі менде әлі сақтаулы.

– Демек құрама садақ жасау үшін ең қажет зат желім екен. Оны әзірлеудің жолы қандай?

– Ертеде көшпелілер желімді сиырдың үйтілген сирақ немесе таңдай терісін үш күн, үш түн тоқтамай 72 сағат жұмсақ қайнату арқылы жасайтын бол­ған. Осылай үш тәулік қайнаған тері қоюланып, қап-қара қатты желімге айналады. Одан кейін осы желімге айналған затты түйгіштеп, ұсақталған соң, ыдыс­қа салып сұйылтып, желімге айналғанға дейін тағы қайнатады. Осылай желім дайын болған соң, садақтың жонына тарамыс шаптап, оны желіммен бекітетін болған. Бұл желімделген тарамыс толық кепкенге дейін бір жыл уақыт кетеді. Садақ сапалы болуы үшін мергендер бір жылға дейін қатты қайырымға салмайды. Көп болса айына 5–6 оқтан артық атпайды. Осылай тағы бір жыл шынықтырады. Қысқасы, тарамыс толық беку үшін екі жыл күту керек. Үшінші жылдан бастап қалағанынша ата береді. Осын­дай әдіспен жасалған садақты 30 жылға дейін ұстауға болады. Садақ жүйрік ат сияқты баптап, күтіп ұстауды қажетсінеді.

– Садақтың оғын қалай жасайды?

– Садақ оғын қатты талдан, шама келсе қайыңнан жасаған дұрыс. Әуелі қиып алған қайың­ның шырынын сорғытып және шайырынан арылту керек. Ол үшін қайыңды ағынды суға 3–4 күн тастап қояды. Одан кейін көлеңке жерге кептіреді. Толық кепкен соң, ұзын тілігінен садақ, қысқа тілігінен оқ жасайды.

Оқты ыстықпен күйдіріп түзейді. Ыстық өткен ағаш жібиді. Оны көзбен бақылап отырып, қолмен иіп түп-түзу қылады. Одан кейін оқ жақсы ұшуы үшін оқтың кіріске (кезге) оқталатын бөлігіне қарақұс, тазқара, бүркіт, т.б. ірі құстардың қауырсынын пайдаланып қанат орнатады.

– Жылына қанша садақ жасайсыз, оларды сатасыз ба?

– Екі жылда әртүрлі стильде 100-ге тарта садақ жасаймын. Садақ болса, алатын адам табылады. Қазіргі таңда менің қолымнан шыққан садақ әлемнің 70-тен астам еліне тарады. Олардың менен садақ алатын себебі, мен ерте дәуірдің садағын жаңғыртып жасайтын болғандықтан, олар да ерте дәуірдің садағымен атып көруге құмар. Мысалы, 2006 жылы Шыңғыс қағанның 800 жылдық торқалы тойын атап өту үшін Бурят Республикасы менің бір жыл бойы жасаған садақтарымды түгел сатып алып кетті.

Өткен жылы Ішкі Моңғол елі шақырды. Соларға барып садақ жасаудың қыр-сырын үйретіп қайттым. Бұрынғылардан қал­ған сөз бар: «Адырнаны тарт­қан қолдың күші мен атқан адамның ақылы тоғысқанда оқ мүлт кетпейді» деген. Осыны тәпсірлеп айтар болсақ, садақ адамды бай­салдылыққа баулиды, мергендікті меңгерген адамның ойлау жүйесі, қыра­ғылығы басқалардан оқ бойы озық болады. Ең бастысы, мерген дұрыс атуды үйренгені жөн. Одан кейін барып өзіне сай садағын таңдап алып, соған үйлескені дұрыс. Ескі көздер бізге садақ атудың көне дәстүрін сақтаңдар дегенді көп айтатын. Осыны мен қазір жастарға айтып жүрмін.

Әңгімелескен –

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,

«Egemen Qazaqstan»