Дағыстанның даңқты ұлдарын дәріптеген аңыз-әпсаналар көп. Соларды естігенде еріксіз сүйсініп, өзіңді Қап тауының қырандарындай сезінетінің қалай екен? Қиялың қияларға самғап, рухың көтеріледі. Кеудеңді керемет намыс кернейді.
Әсіресе отыз жыл аттан түспей орыс отаршылдарымен айқасқан Имам Шәміл ерлігін толғаған ертегіге бергісіз әңгімелердің әсерін айтып жеткізе алмайсың. Ол туралы алғаш мектепте тарих оқулығынан оқып білдік. Жарық- тықтың жарқын бейнесін де содан көрдік. Әрине, онда азаттық арыстаны сүйкімсіз кейіпте суреттелетіні белгілі. Дегенмен де тарихи тұлғаға байланысты там-тұмдаған деректер кеңестік идеология сарыжұрт қылған санамыздың түкпірінде қалып қойған еді.
Кейін есейе келе Расул Ғамзатовтың «Менің Дағыстаным» атты шұрайлы шығармасы арқылы ұлт-азаттық көтерлісінің көшелі көсемін кеңірек таныдық. Ақынның әкесі, Сталиндік сыйлықтың лауреаты Ғамзат Цадаса баһадүрге бағыштап поэма арнағанын, өзінің жолын қуған баласының жастықпен жаңсақ басып, сол кездегі солақай саясаттың кесірінен жағымсыз жыр жазып Шәмілге тіл тигізгеніне өле-өлгенше ренжіп өткенінен хабардар болдық.
Шәмілмен тізе қосып бірге шайқасқан, сенімді серіктерінің бірі, бірақ араларында араздық туып, ат құйрығын кесісіп тынған Қажымұрат жайындағы Лев Толстойдың әйгілі хикаяты «тізерлеп өмір сүруден тік тұрып өлгенді» артық санайтын таулықтардың айбынын одан сайын асқақтатып жібергені әмбеге аян.
Бірде менің қолыма белгілі авар қаламгері Шәпи Қазиевтің Мәскеудегі «Молодая гвардия» баспасынан «ЖЗЛ» сериясы бойынша жарық көрген «Имам Шамиль» ғұмырнамалық кітабы түсті. Кавказдың арғы-бергісін ақтарып, туған халқының бостандығын ту етіп көтерген есіл ерлер әруағын тербеп, патшалы Ресейдің жасыл жайлауында жайымен жатқан еркіндік сүйгіш елдерді жаулау жолындағы жауыздық әрекеттерін жазғырып, Пушкин, Лермонтов, Толстой, Грибоедов секілді орыс әдебиеті классиктерінің шығармаларындағы асқар шыңдар мен асау өзендер өлкесінің өр мінезді перзенттері төңірегінде сөз қозғаған жазушының қалам қуаты бізді бірден баурап алды. Заманымыздың заңғар тұлғасы туралы дүниелер міне, осылай жазылуға тиіс деген ой түйдік. Мұнда басты кейіпкердің өмірі мен ерлік пен өрлікке толы өмір жолы, дербес имамат құрудағы ішкі және сыртқы саясаты, арман-аңсары, бәрі-бәрі байыпты баяндалған. Қысқасы, оқырманның ой-өрісін кеңейтер дерек пен дәйектер молынан қамтылған.
Басқыншылардың бақайшағына дейін қаруланған қалың әскері ақыры көптігін көрсетіп көтерілісшілерді басып жаншыды. Барар жер, басар тауы қалмаған қаһарман қолбасшы құрметті тұтқынға айналады. Содан оны Санкт-Петербургтегі патша сарайына жөнелтеді. Император қабылдауында болады. Ата жауына айналған атышулы генерал Ермоловпен де кездескен. Александр біріншіге Кавказды жарты жылда жаулауға уәде беріп, артынан арам ойы жүзеге аспай жігері құм болатын, әйтсе де әйгілі Пушкинге «Поникни снежною главой, смирись, Кавказ: идет Ермолов» дегізген жауыз жандарал Имамның иман үйірілген нұрлы жүзіне қалай дәті барып қарағанын кім білсін. Сірә, ол өзінің отандасы М.Ю.Лермонтовтың Кавказ хақындағы: «...Там за добро, и кровь за кровь, и ненависть безмерна, как любовь» деген өлең жолдарындағы өсиет іспетті ескертпені есіне мүлдем алмаса керек.
Айпақшы, аталған туынды авторы Шәпи Қазиев 2010 жылы қазан айында Астанада өткен Рухани келісім конгресіне келді. Жан-жақтан жиналған жақсы-жайсаңдардың арасынан жазушыны тауып алып сырлы сұхбат құрғанымыз, «Имам Шәмілдің» алғашқы бетіне қолтаңбасын қойдырып алған сәулелі сәттерді сірә, ешқашан ұмытпайтын шығармыз. Абзал аға сонда авардың тағы бір дүлдүлі, дүрілдеген атағы айдай әлемге жайылған Расул Ғамзатов та ұлықтауға лайық екенін айтқан-тұғын.
Араға аз ғана уақыт салып, «ЖЗЛ» сериясымен «Расул Ғамзатов» жарқ ете қалғанда әжептәуір қуанып қалдық. Алапат ақындығы өз алдына, ұлтына адал қызметімен, сөздің сөлін ағызар шешендігімен, қай-қайдағыны тауып айтар тапқырлығымен, кейде кеңестік ұстанымдарға кереғар қиямпұрыс мінезімен талайларды таңдандырған тамаша тағдыр иесінің ғибратты ғұмырынан сыр шертетін елеулі еңбек көзіқарақты көпшілік көңілінен шыққаны анық.
Ірілер шеруін ілгерілеткен Шәпи Қазиев іле-шала «Краски изгнания» дейтін романын жариялапты. Оны оқи алмадық. Білуімізше, дүниежүзілік деңгейдегі дағыстандық суретші Халилбек Мұсаев жайында жазылған көрінеді. Бұл өзі ақ пен қызыл арпалысқан Қазан төңкерісінен кейін амалсыз туып-өскен жерінен ауа көшіп, Алмания асқан, Мюнхендегі Король академиясына түскен, оны үздік бітіріп, Парижге тағылымдамаға жіберілген көрнекті қылқалам шебері. Әлем әдебиетінің алыбы Томас Манн мен Франц Дуба сияқты сурет сүлейінің қамқорлығын көрген. Кемеліне келіп, кер жорғасына мінген кезде Екінші дүниежүзілік соғыс басталып, басымен қайғы болып кеткен. Ақыр соңында гитлершілермен сыйыспай, Америкаға аттанған. Ел-жұртын сағынғаннан талай тамаша картина салған.
Мәскеуде тұрса да, Дағыстанына адал болған Шәпи Қазиев бүгінде арамызда жоқ. Кіндік қаны тамған ауылынан топырақ бұйырды. Аруағы шат болсын деп, осынау шағын мақаланы жазып отырмыз.