Мұнай – біз үшін қомақты табыс әкелетін экономикалық бонус. Алайда шикізатқа тәуелді болу басқа салалардың дамуын тежейтіні белгілі. Мемлекет басшысы да бұл жөнінде «Қазба байлыққа ғана арқа сүйеп, қамсыз отыратын заман келмеске кетті. Жер қойнауынан шыққан қазынаның қосымша құнын барынша арттыру керек. Оны сапалы және сұранысқа ие тауарға айналдыру өте маңызды» дегені белгілі.
Үш кен орнының үлесі басым
«Қара алтын» ел экономикасында шешуші рөл атқарады. Біздің елдің мұнайды экспорттаудан қанша табыс тауып жатқаны, бұл шикізаттың негізгі көлемі қайда жөнелтілетіні туралы мәліметтердің басы ашық. Мұнай қорының шамамен 80 пайызы келесі 10 ірі кен орнының үлесінде:
Қашаған – 1 014,0 млн тонна; Теңіз – 899,2 млн тонна; Қарашығанақ – 308,8 млн тонна (оның ішінде конденсат – 242,3 млн тонна); Өзен – 123,3 млн тонна; «Royal» – 57,1 млн тонна; Жаңажол – 44,6 млн тонна (оның ішінде конденсат – 8,8 млн тонна); Қаламқас – 41,5 млн тонна; Қаражанбас – 37,9 млн тонна; Солтүстік Бозашы – 35,1 млн тонна;Қаржы министрлігі мұнай өндіру мен экспорттаудан түсетін кіріс мұнай секторындағы ұйымдардан түсетін салық салымы есебінен қалыптасатынын түсіндіреді.
Мұнай секторы ұйымдарынан экспортқа рента салығы – 452,0 млрд теңге; Шикі мұнайға экспорттық кедендік баж – 1 643,1 млрд теңге.Еліміз соңғы 10 жыл ішінде Ресейдің 91 млн тоннаға жуық мұнайын Қытайға транзит арқылы тасымалдап, 1 млрд 327 млн доллар пайда тапты. Қос мемлекет арасындағы бұл келісімнің мерзімін тағы 10 жылға ұзарту көзделіп отыр. Бұл жолы түсер түпкі табыс көлемі 2 млрд долларға жуықтап қалуы мүмкін.
Не өзгерді?
Дүниежүзілік банк (ДБ) Қазақстан экономикасы туралы баяндамасында 2024 жылы елде экономикалық өсудің қалыпты қарқыны байқалады, болжамды нақты ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) 4 пайыздық өсім болады деп болжайды. Өсудің негізгі қозғаушы күші – көмірсутек секторы. ДБ деректерінде өзге салалардың үлесі сараланбапты. Сауд Арабиясының Мұнай министрі болған Ахмед Ямани мұнай дәуірі өтетінін айтып еді. Ғаламдық экономикалық үрдістер мұнай таусылмаса да мұнай дәуірінен мән кете бастағанын байқатады. Бағаның төмендеуі – бірінші кезең ғана екенін сарапшылардың біразы айтып жатыр.
Осыған дейін Халықаралық энергетика агенттігі (ХЭА) 2024 жылы әлемдік нарықта мұнайға деген сұраныс айтарлықтай төмендеуі мүмкін екенін мәлімдеген. Алпауыт мемлекеттерде экономикалық белсенділік әлсірегендіктен, жаһандық нарықта мұнайға деген сұраныс деңгейі төмендеп кеткен. Кейбір болжамдар мұнай тұтыну көлемі 2024 жылы тәулігіне 150 000 баррельге ғана өсетінін меңзейді. Салыстырар болсақ, 2021 және 2023 жылдар аралығындағы тәуліктік тұтыну көлемі шамамен 290 000 баррель болған. Сонымен қатар ХЭА Үндістандағы сұраныс өсімі екі есе төмендеп, тәулігіне 100 000 баррельді құрайды деген болжам жасайды.
Елімізде кейінгі 30 жыл ішінде 2 миллиард тоннадан аса мұнай өндірілген. 2023 жылғы қаңтар-желтоқсанда мұнай экспорты 8,4%-ға өсіп, 70,7 млн тоннаны құрады. Экспорттан 42,3 млрд доллар табыс түсті, бұл бір жыл бұрынғы көрсеткіштен 9,8%-ға аз.
40 жылдан соң мұнай біте ме?
Биыл мұнай өндіру көлемі шамамен 10%-ға қысқарған. Бұған Маңғыстау атом энергетикалық комбинатындағы (МАЭК) апат тікелей әсер етті. Электр қуатының шектелуіне байланысты мұнай өндіру көлемі жалпы алғанда 10%-ға, ал тәулігіне 1,5-2 млн тоннаға қысқарды.
«Halyk Finance» сарапшысы Мәдина Қабжәлелованың айтуынша, мұнай нарығына қатысты қысқамерзімді және ұзақмерзімді болжамдарға сүйенсек, секторда жоғары құбылмалылық сақталады.
«Мұндай жағдай экономиканың басқа салаларының дамуын тежеп, монобағытты күшейтеді. Себебі мұнай секторы ұзақ жылдар бойы ел экономикасының негізгі драйвері болды. Мемлекеттік бюджет, тіпті ІЖӨ мұнайға қарап бет түзейді. Болашақта мұнай маңызды рөл атқармайтын кезең тууы мүмкін. Бұл біз сияқты мұнай экспорттаушы елдерде экспорт және бюджеттік кіріс бөлігінде шығындарға әкелуі ықтимал. Демек билік қазір қалыптасқан ел экономикасының даму үлгісін өзгерту және болашақта халықтың өмір сүру деңгейін қолдау үшін экономиканы әртараптандыру шараларын күшейтуі қажет», дейді.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары мұнай мен газ экспорты ел экономикасын тез тұрақтандыруға және жақсартуға мүмкіндік берді. Бірақ қазіргі жағдайда осы фактор экономиканың нарық заңымен дамуына кедергі келтіріп отыр. Себебі салық төмен, тауар арзан. Экономикалық зерттеулер институты 30 жыл ішінде ел экономикасының өсуіне негізінен мұнай өндіру және сату есебінен қол жеткізгенімізді ашып айтады. Мұнайға деген тәуелділіктен арылуға талпынысымыз таудай болғанымен, нәтиже әзірге жоба күйінде қалып отыр. Ұлттық экономика министрлігінің мәліметінше, жалпы құны 4,6 триллион теңгені құрайтын 400-ден астам жобаны пайдалануға беру жоспарланып жатыр. «Кем дегенде 10 жоба экономиканың басым секторларында қосылған құны жоғары кластерлерді құруға бағытталған», дейді институт сарапшылары.
Мемлекет мұнай өндіруден түсетін салықты 8 түсім арқылы алады. Оның 7-еуі – Ұлттық қорға, 1-еуі ғана республикалық бюджетке түседі. Бұл салық түсімдерінің жалпы сомасы 10 жыл ішінде (2013-2023 жылдары) – 36,9 трлн теңге, ал жылдық түсімдердің орташа жылдық сомасы 3,6 трлн теңгені құрайды.
Энергетика министрлігінің мәліметінше, қазіргі мұнай қоры 4,4 млрд тонна шамасында. Теңіз және Қашаған кен орындарындағы өндірісті кеңейту жобалары жүзеге асырылса, жылдық мұнай өндіру 100 миллион тоннаға жетеді. Шикі мұнай өндіру 1990 жылғы 25 миллион тоннадан 2021 жылы 85 миллион тоннаға дейін өсті.
«Шикі мұнай өндірудің қазіргі қарқынын ескере отырып (оны жылына 100 млн тоннаға дейін ұлғайту жоспарымен) мұнай сыйлайтын табысты өмір тағы 44 жылға созылуы мүмкін. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, экономиканы әртараптандыру үшін уақытты тиімді пайдалану қажет», дейді сарапшылар.
Жеке секторды дамыту ғана өсімге әсер етеді
Дүниежүзілік банктің Орталық Азия бойынша экономисі Хулио Ревилла мамыр айында журналистермен кездескен кезде мұнай барлық мәселені шешіп бере алатын сиқырлы таяқша емес екенін, сол себепті, жеке секторды нығайтуға бағытталған ауқымды реформалар қажет екенін айтты. Оның айтуынша, мұнайға деген сұраныстың өсуі экономикаға уақытша әсер етеді. Жеке секторды дамыту ғана өсімге серпін бермек. Үкімет те реформалар жүргізуге ынталы. Дамыған елдердің тәжірибесін талдап, жер қойнауы саласындағы заңнамалық базаны жетілдіре бастады. Әрине, энергетикалық сектор, көмір өндіру және мұнай-газ өнеркәсібі дамыған біздің ел үшін «нөлдік» шығарындыларға қол жеткізу күрделі мәселе. Сол үшін экономиканы көміртексіздендірудің арнайы ұзақмерзімді бағдарламасы әзірленді.
Қаржыгер Расул Рысмамбетовтің айтуынша, мұнайға тәуелділіктен құтылудың жолы – ұзаққа созылатын күрделі жол. Экономиканы әртараптандырудың нәтижесін көру үшін кемі 10-15 жыл қажет. Бізде бұл бағытта үміттендіретін сала жетеді. Бірақ сарапшы айтып өткендей, кей кезде әлемдік саясаттағы форс-мажор құбылыстар сағызша созылып жүрген жобаларды қысқа мерзімде қолға алуымызды жылдамдатып жіберуі мүмкін.
«Ел азаматтарының күнкөріс деңгейіне нарықтық баға беру мүмкін емес. Біздің тұрмысымыз араб елдері тәрізді бай да емес, кедей де емес. 10-15 жылдан кейінгі жағдай қандай болады деген сұраққа жауап беру өте қиын. Егер мұнайға деген тәуелділік деңгейін төмендеткіміз келсе, ауыл шаруашылығына баса мән беруіміз керек. Қазір логистика сегментіндегі ең пайдалы бизнес көзі – ауыл шаруашылығы өнімдері, бидай тасымалы. Бірақ Үкімет бұл саланы мұнай сегментіне балама бағыт деп мойындауға асығар емес. Ауыл шаруашылығы саласында Үкіметтің өзі аттап өте алмайтын кедергілер жетеді. Ірі жер иеленушілердің қолында қанша жер барын ашып айтатын мәліметтер әлі тым жұмбақ екенін 2019 жылдары жер тағдыры талқыға түскен жылдары байқап қалдық. Қазақтың батысы мен шығысы, оңтүстігі мен солтүстігі арасындағы жер көлемі көп болғанымен, суармалы жер аз. Ауыл шаруашылығына мұнайға балама бағыт ретінде қарау үшін жерді сауықтыру бағдарламасын қолға алу керек. Бұл құжаттың қаржылық салмағы – 50–70 трлн теңге. Үкіметтің осы мәселеге келгенде үні шықпай қалуының себебі осы болуы мүмкін», дейді ол.
Сарапшы Айдархан Құсайынов айтып өткендей, экономиканы кейінгі жағдайға бейімдеу туралы аз айтылады, тек осы кезеңнен өтсек болды деген көзқарас басым.
«Себебі біздің экономика Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған сияқты шетелдіктердің басқаруындағы екі-үш жобаға тәуелді. Одан өзге ішкі өсімге дем беріп отырған факторлар әлсіз. Мәселеге осы тұрғыдан қарағанда, біздің шикізаттық бағытқа, мұнайға деген тәуелділігіміздің саяси-экономикалық астары басым. Мұнайға тәуелділік деңгейін төмендету – тек мұнайдан ғана емес, сонымен бірге осы сегменттегі шетелдік бақылау деңгейін де төмендету. Теңге бағамына тікелей әсер ететін негізгі факторлар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ұлттық банк сыртқы факторлар ретінде мұнайдың әлемдік бағасын, негізгі сауда әріптес елдердің, ең алдымен, Ресей валюта бағамының динамикасын, әлемдік пайыздық мөлшерлемелерді, әлемдегі геосаяси жағдайды қамтиды. Біз қазір теңгенің күшін тек мұнаймен ұстап отырмыз. Егер басқаша болса 1 доллардың қанша теңге болатынын ашып айту қиын. Төмен тарифтер мен өнім бағасы бизнесті дамытуға мүмкіндік бермейді. Экономиканы теңге бағамын тұрақтандыру арқылы ұстап отыру үшін тым ақылды болудың қажеті жоқ. Мұнайға тәуелділіктен құтылғымыз келсе, мұнай ақшасымен бағаны субсидиялауды тоқтатуымыз керек. Экономиканы реформалау үшін жүйені реформалау керек» дейді Айдархан Құсайынов.
Сарапшының баяндауынша, теңгенің нарықтық құнынан қорықпау қажет. «Біз ұзақ жылдар бойы халықтың жағдайын ойлап, логикалық тұзаққа түсіп қалдық. Дәл қазір теңгеміздің бағасы экономиканың даму деңгейіне сай емес, тым күшті. Ұлттық валютамызды мұнай субсидиясынсыз қабылдауды үйренсек, экономика нарықтық жолмен дамиды», дейді сарапшы.
АЛМАТЫ