Ғалым ғибраты

ХІІ ғасырдың жазба ескерткіші – Ясауи «Хикметтерінің» тілін, оның поэтикалық мұрасын талдап, жан-жақты зерделеген жеке монографиялық зерттеулер бұ­рын қазақ тілінде болған жоқ. Академик Р.Сыздық осыған батыл барып, Ясауи «Хикметтерінің» лексикасы мен морфологиялық құрылымын, оның фонетикалық жүйесін, стильдік ерекшеліктері мен көркемдік сипатын талдап, зерттеді. Соның нәтижесінде 2004 жылы ғалымның «Ясауи «Хикметтерінің» тілі» атты кө­лемді де мазмұнды монографиясы жарық көрді. Бұл еңбек – қазақ тіл біліміне ғана емес, күллі түркітану ғылымына қосылған мол үлес саналады.

Кейінгі орта ғасырларға тəн түркі жазба ескерткіштерінің бірі – Қадырғали Қосымұлының «Жамиғ-ат тауарих» атты жылнамасын алдымен ХІХ-ХХ ғасырда орыс пен татар ғалымдары зертте­ді. Бізден оған алғаш рет Шоқан Уәлиханов, кейін Əлкей Марғұлан, Мұхтар Əуезов қалам тартты. Ал академик Рабиға Сыздық араб əліп­биімен жазылған осы еңбекті батыл қолға алып, табанды түрде транскрипциясын анықтап, 1989 жылы орыс тілінде «Язык «Жа­ми-ат тауарих» Жалаири» атты кө­лемі 240 беттік маңызы зор моно­гра­фия жазып, жарыққа шығарды. ­Оның бірінші тарауы Жалайыри­дің «Жами-ат тауарих» ескерткі­шін зерттеу тарихына арналса, екінші тарауында жылнама­ның лексика-фразеологиялық сипаттамасы, үшінші тарауда жылнама тілінің грамматикалық және стилистикалық ерекшелік­тері, төртінші тарауда жылнама мәті­нінің таңбалануы мен орфогра­фиясын жан-жақты то­лық талдаған. Автор зерттеу нəти­жесінде ес­керт­кіш тілінің негізінен қыпшақ тіліне тəн екенін анық­тап берді. Əсіресе «Жами-ат тауарих» мəтінінің транс­крипциясын то­лық көрсетіп берді.

Сондай-ақ ғалымның күні бү­гінге дейін «Қазақ əдеби тілі­нің тарихы», «ХVІІІ-ХІХ ғ. қазақ əдеби тілінің тарихы», «Қазақ əдеби тілінің тарихы (ХV-ХІХ ға­сырлар)» атты оқулықтары филология факультеттері студент­тері­нің қолынан түспейді. Бұл еңбек – ғұлама ғалымның көп жылғы ізденістерінің жемісі. Сан ғасырлық тарихы бар қазақ тілі­нің өсіп, даму тарихын танып-білу үшін бұл оқулық – жоғары оқу орындарының студенттері­не ғана емес, өз ана тілін қадір­леп, қастерлейтін қалың қауым үшін де аса пайдалы. Қазақ әдеби тілін індете зерттеген ғалым 2014 жылы, 90 жасында «Ауызша да­мы­ған қазақ әдеби тілі» атты мо­но­графиясын шығарып, қазақ әде­би тілінің негізгі белгілерін нақ­тылады. ХV-ХІХ ғасырлар­дағы әдеби үлгілердің тілдік-көркем­дік ерекшеліктерін сипаттады.

Академиктің ерекше көңіл бөліп, ден қойған кезінде ай­тар­лық­­тай дау тудырған күрделі мəсе­­ленің бірі қазақ əдеби тілін ­бір нормаға түсіріп, оны бір жү­йе­ге салуға байланысты еді. Осы өзекті мəселенің түйінін шешу барысында ғалым 1975 жылы Қазақстан Ғылым академиясының «Хабаршы» журналында «Қазақ тілінің орфоэпиясын нормаландыру» атты көлемді мақаласын жариялады. Онда қазақ тілінің нормалану мəселелері, оның ішінде қазақ орфоэпиясының бүгінгі таңда назар аударып, толғанатын кейбір сəттері, сондай-ақ даулы да талас мəселелерді сөз етті. Əсіресе автор қазақ тілінің үндестік заңын сақтамай, сөзді жазылғаны бойынша оқу (айту) тəсілінің нормаға сай келу-келмеу жайттарына қатысты пікір айтып, жұртшылықты пікір алысуға ша­қырды. Тіл нормасы, орфоэпиясы­ туралы бірнеше еңбек жазып, радио, теледидар қызметкерлері мен студенттерге және де сахна қызметкерлеріне арнап «Сөз сазы», «Тілдік норма жəне оның қалыптануы» деген атпен бірнеше кітабын өмірге әкелді.

Р.Сыздық қазақ əдеби тілі­нің нормасы жайында зерттеу жұ­мы­сынан соң қазақ тілі орфографиясы мен пунктуациясын жетіл­­діру, өңдеу, толықтыру ісімен де қауырт айналысып, көп іс тындырды. Қазақ емле ережесі 1955 жыл­да­ры түзіліп, Қазақ КСР Жоғар­ғы ке­ңесі президиумының 1957 жыл­ғы 5 маусымдағы жарлығы­мен бекітілген еді. 1957-1980 жыл­дар арасында жазу тəжірибеміз қазақ орфографиясы қағидаттары­ның дұрыс алынғандығын, со­ған орай емле қағидалары негі­зінен дұрыс та қолайлы еке­нін толық дəлелдеді. Оған мың­даған сөздің жазылуының бір ізге түс­кендігі, баспасөз орындары­нан жарық көрген газет-жур­нал­дарымыздың жыл сайын сауатты шыға бастағаны куə еді. Бұл істің алға басуына сол кездегі үш рет басылған қазақ тілінің ша­ғын орфографиялық сөздігі де, екі рет жарық көрген то­лық орфографиялық сөздіктері де, қазақ тілі оқулықтары мен орфографиялық анықтағышы да, əртүрлі методикалық, қолданбалы құралдар да зор септігін тигізді. Алайда баспадан шығып жатқан басылымдардың беттерінде əлі де болса ала-құлалықтар бары айқын көріне бастаған кездер болмай қалмады. Олай болудың да түрлі себебі болғаны сөзсіз. Міне, осындай кемшіліктерге жіті назар аударған Р.Сыздық газет-журнал беттерінде дер кезінде мақала­лар жазып, бұл олқылықтың себеп-салдарын дəлелдеді. Сөйтіп, емле ере­жесіне өзгерістер енгізу мəселесін көтерді.

Р. Сыздықтың осы істің басында жүріп, тынымсыз да жіг­ер­лі іс-əрекеті және толассыз ұйым­дастырушылық қимылының нə­тижесінде Тіл білімі институты мен Оқу министрлігі қолданылып келе жатқан орфографиялық ережелерге толықтырулар мен түзетулер енгізді. Қазақ емле қағидаларының толықтырылған жəне түзетілген жаңа редакция­сы Үкімет орнына ұсынылды. Оны Қазақстан Жоғарғы кеңесі­нің президиумы 1983 жылы 25 тамыздағы жарлығымен бекітіп, министрліктерге, мемлекеттік ко­митеттерге, газет-журнал редакцияларына, баспаларға, ғылыми-зерттеу мекемелеріне, оқу орындарына қазақ тілі орфография­­лық ережесінің осы жаңа редакция­­сын басшылыққа алуды міндеттеді.

Енді бұл жаңа ережеге қо­сыл­ған елеулі жаңалықтарды ті­зіп ай­тайық. Бірге жазылатын сөз­дерге қатысты ережелер то­лық­тырылып, айқындалып бе­ріл­ді. Əсіресе халықаралық ғы­лыми терминдердің жазылуы бір ізге түсті. Соған орай қонақасы, келіссөз, жарыссөз, тілхат, қолхат, сенімхат тəрізді сөздер бұрынғыша бөлек жазылмай, бірге жазылатын болды. Сол сияқты өсімдік, жан-жануар аттары, спорт терминдері, белгілі бір ғылым, техника саласындағы күрделі сөздер бірігіп жазылды.

Адамдардың аты-жөндерінің жазылуына сай өзгерістер мен түзетулер енгізілді. Есімдердің екінші сыңары к, қ дыбыстарынан басталатын кісі аттары естілуінше жа­зылатын болды (Айткелді, Амангелді, Төрегелді, Күсепқали, Қарагөз, Ботагөз, Аққыз, Айғыз). Араб, парсы тілдерінен енген кісі аттарының жазылуы да бірқалыпқа келтірілді. Ал -ов/-ев жалғауларымен жазылатын фамилияларға қазақ тілі қосымшаларының түбірдің соңғы буынына жуан не жіңішке жалғануы жайында бұрынғы ереже жаңаша өңделіп қосылды.

Соңғы дыбыстары рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, лк сияқты дауыссыздар тіз­бегі мен ог, уг болып келетін орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшалары жіңішке түрде жал­ғанатыны туралы жеке параграф енгізілді. Бұрын педагогтер – педагогтар, округке – округқа деп екі түрлі жазылып жүрген сөздер енді тек жіңішке қосымшалармен айтылып, жазылатын болды.

Сөздерді тасымалдауға қатыс­ты бұрын ескерілмей қалған жайттар ескеріліп, енді бір параграф, бір ескерту қосылды. Ол екі дауыс­ты дыбыстың ортасында келг­ен үнді й мен у дыбыстары бар сөз­дерді тасымалдауға (да-уыс, құ-йын,­ қа-йық) байланыс­ты болды.

Кейбір ережелер толықты­рыл­ды. Араларында немесе со­ңын­да дауысты дыбыс əріптері тұр­­ған қысқарған сөздерге қо­сымшаның соңғы дыбысына үн­­десіп жалғанатындығы тура­­лы ереже берілді (БАМ-ға, ТАСС-тың, ЗИС-те, ЮНЕСКО-ның).­ Бірқатар параграфтарға ре­дак­циялық түзету жүргізіліп, кей­бір ережелердің мысалдары то­лықтырылды. Емле ережелеріне көп қатысы жоқ төрт параграф алы­нып тасталды.

Бұл 1983 жылы толықтыры­лып, өңделіп, түзетілген, Үкімет қаулысымен бекітілген Ереже басшылыққа алынғанмен, оны орындау, іс жүзінде меңгеру барысында кемшілік болмай қалмады. Ол мəселе туралы Р. Сыздық 1993 жылы 5 наурызда «Егемен ­Қа­зақстан» газетінде «Тағы да бүгін­гі емлеміз жайында» атты мақа­ласын арнаса, С.Исаев, Н.Уəли «Сауатты жазғымыз келсе» атты мақалаларын жариялады.

Ғалымның қазақ тілі пунктуациясын жетілдіру, іргесін нығайту саласындағы еңбектері де орасан зор. Олардың негізгілері: «Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш», «Қазақ пунктуациясының ережелері», «Емле жəне тыныс белгілері», «Қазақ тілінің анықтағышы» еңбектері. Əлбетте, бұл құнды еңбектерінің бəрінің де білім беру ісінде, мыңдаған адамның сауаттылығын арттыруда мəн-маңызы айрықша жоғары болды. Алайда олардың таралымы аздығынан дүйім жұрттың қолына жаппай жетпеді. Қазақ тілі орфографиялық ережелері күні бүгінге дейін қалың оқушы қолына жетпей жатқаны айдан анық. Сондықтан жыл сайын болмағанмен, əрбір үш жылда орфографиялық ережені де, қазақ пунктуациясының ережелерін де қайыра басып, көп данамен таратып жатса, нұр үстіне нұр болар еді.

Академик Р.Сыздықтың ғы­лым­­ды дамытудағы көп қыры­ның­ бірі – қазақ тіл білімінің жаңа­ саласы – «Тіл мəдениеті» бө­лімін дамытып, күш-қайратын ая­­май еңбек етуі. Бұл салада жас ға­лымдарды баулып, тәрбиелеп, олар­ды ғылым шыңына шығара жүріп, «Тіл мəдениеті» бөлімінің жұ­мысын өрге бастырып қана қой­май, баспасөз беттерінде толып жатқан мақалаларымен қа­тар мəнді де маңызды еңбектерін жариялады. Олардың санатында «Сөйлеу мəдениеті», «Дұрыс сөйлеу мəдениеті», «Сахнадан естілер сөз жайында», «Сөзді орнымен қолдана білейік», «Өнер алды – қызыл тіл», «Сөз сазы», «Сөз мəдениетінің мəселелері», «Тіл жəне оның мəдениеті», «Қазақ тілі мəдениетінің проблемалары», «Сөздер сөйлейді», «Тіл мəдениеті бұзылар» деп қорқамын», «Тілге құрмет – елге құрмет», «Сөз құдіреті», «Мəдениетті тіл ғана мəртебелі», «Мəдениеттілік тілден басталады» сынды бірқатар еңбектерін атауға болады. Көрнек­ті ғалымның тіл мəдениеті бойынша жазған бұл ғаламат еңбектерін талдаудан шығатын қорытынды – қазақ тіл білімінің жаңа саласын қалыптастырып, дамытып, көркейту барысындағы ұшан-теңіз еңбектің дүниеге келуі. Лайым, «Тіл мəдениеті» бөлімін басқарып отырған жастарға бұл игі бастама, зор үлгі əрі жұғысты дəстүр болсын.

Тіл біліміндегі өзекті де күр­делі, тұғыры мықты лексикография жұмысына белсене, маңдай терін төгіп, жемісті еңбек еткен ғалымның бірі Р.Сыздық еке­ні тілші қауымға да, жалпы ха­лыққа да айдан анық. Солардың бəрін көріп, басы-қасында бірге жүрген адамның бірімін. 1959-1961 жылдары тұңғыш рет жа­рық көрген 2 томдық «Қазақ тілі түсіндірме сөздігін» жасау ба­рысында қайнап-пісіп, шымыр­лай шыныққандардың бірі ­бол­­­дық. Əмбебап ғалым, терең бі­­лім­ді Рабиға Сəтіғалиқызы ре­дак­­циялық алқа мүшесінің бірі ре­­­тінде екі томды да тұтас оқып шы­­ғып, түзетулер мен толықтыру жұмысын атқарғаны əлі есімде. Осы екі томдық сөздікті шығар­ған соң біз профессор А.Ысқақов­тың басшылығымен «Абай тілі сөздігін» жасауға кірістік.

Ол кезде Мұхтар Əуезовтің ақыл-кеңесімен Абай тілін зерт­теп жүрген Р.Сыздық бұл сөз­дікке де белсене қатысып, редак­циялық алқа мүшесі ретінде көп іс атқарды. 1974-1986 жылда­ры жарық көрген 10 томдық «Қазақ тілі түсіндірме сөздігін» жа­сау, жарыққа шығару кезінде де Р.Сыздық ұлағатты да абыройлы жұмыстың басы-қасында болып, редакциялық алқа мүшесі ретінде ұлан-ғайыр іс тындырды.

Ал 15 томдық «Қазақ əдеби тілінің сөздігі» бойынша атқарған қыруар еңбегі – өз алдына бір əңгіме. Өйткені 15 томды тұтастай аударыстырып оқып шығу – өз алдына мығым жұмыс болса, өңдеу, түзету, сөз қосу, мағыналарын саралау, жіктеу жұмысы бойынша байқаған олқылықтар мен кемшіліктерді айта отырып, əрбір автормен жұмыс істеу қаншама уақыт алары – кімге болса да бесенеден белгілі жайт.

Рабиға Сыздық бұлардан бас­қа да сөздіктерді құрастыруға, бас­па­ға дайындау жұмысына, əсіре­се орфографиялық сөздіктер­дің 1963 жылғы басылымынан бастап 2010 жылғы жаңа басы­лы­мына дейін (барлығы он сөз­діктен аса) үнемі бас-көз болып, алғы сөзде­рін жазып, жауап­ты редакторлық қызметін қоса атқарып, жарыққа шығару ісі­нен бір тайған емес. 2001 жылы баспадан шыққан үлкен қа­зақ­ша-орысша сөздіктің жəне орыс­ша-қазақша сөздіктердің р­е­д­акторының бірі ретінде (екін­ші ре­дактор – К.Хұсайын) өнімді де сапалы істің айқын өнегесін көрсетті.

Осыншама ұшан-теңіз шығар­ма­шылық қызметінен басқа ғалымның шəкірт баулып, оларды тəрбиелеуде де шаршап-шал­дықпай абыроймен еңбек етуі талайды таңдандырады. Ғалымның жетекшілігімен 30 шақты шәкірті ғылым кандидаты, ғылым докторы атақ-дәрежелеріне ие болып, республикамыздың түрлі өңірлерінде абыройлы қызмет етіп жатыр.

«Рəкеңнің осыншама қыруар жұмысты атқара жүріп, бəрін ойдағыдай орындауының жұмбақ сыры неде?» деп таңырқаушылық та бар. Оның негізі – өзінің еңбек­сүйгіштігі, рухани жан байлығы, зор адамдық, ғалымдық борышы, мол қажыр-қайраты, кісілік зор болмыс-бейнесі, ерен дарыны мен еңбекке құлшынысының басымдылығы еді.

Он алты жасынан еңбек май­данына араласып, саналы ғұмы­рын ғылымға арнаған академик Рабиға Сыздықтың туғанына ­биыл 100 жыл толып отыр. Осыған орай республикамыздың түрлі өңірлерінде ғалымға арналған конференциялар, түрлі іс-ша­ралар өтіп жатыр. «Өлді деуге сыя­ ма айтыңдаршы, Өлмейтұғын ар­тына сөз қалдырған?», деп Абай ақын жырлағандай, ғалымның арты­на қалдырған мұрасы ұрпақ­тан-ұрпаққа жалғасып, мәңгілік жасай бермек.

Телқожа ЖАНҰЗАҚ,

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор