Инвестор салық талабына келісе ме?

Аустралиялық инвести­ция­лық сарапшы Джон Форвуд «Stockhead» журналына жазған мақаласында Қазақстанның уран сегментіндегі мемлекеттік сая­саты «болжауға» бағынбай бара жатқанын жазыпты. Ал «The Deep Dive» басылымы Қазақстан уран өндіру салығын 2025 жылдан бас­тап 6%-дан 9%-ға дейін өсіреті­нін, бұл өзгерістер әлемдік нарыққа әсер етіп, уран бағасының өсуіне себеп болатынын болжайды.

«Шілдеде уран бағасы 1 фунт үшін 86 долларға дейін көтерілді, бұл – екі аптадағы ең жоғары көрсеткіш.

АҚШ 20 елмен бірге 2050 жылға қарай ядролық энергия өндірісін 3 есе ұлғайтпақшы. Әлем­дегі 58 жаңа реактордың 22-сі Қытайда салынады. Жапо­ния да реактор құрылысы жобаларын қайта бастады», деп жазады «The Deep Dive».

Сарапшылар Салық кодексін­де­гі бұл өзгерістерді құп көріп отыр. Уран салығын көтеру арқы­лы бюджетті толықтыру – ба­тыл әрі қажетті қадам. Әлеумет­тану­шы және экономист Замир Қаражановтың айтуынша, уран өндіретін компанияларға салық мөлшерлемесін көтеру туралы ұсыныс біраздан бері айтылды.

«Мөлшерлемені көтеру – кейінгі онжылдықтағы ең батыл шешімдердің бірі. Жаңа са­лықтың көрсеткіші қазіргі дең­геймен шектеліп қалмайды. 2026 жылдан бастап уранға қа­тыс­ты қатып қалған баға болмайды. Пайдалы қазбаларды өн­діру салығы әрбір келісімшарт бойынша жылдық табыстың кө­леміне қарап белгіленеді. Бұл мөлшерлеме әрбір нақты келісімшарт бойынша өндірілген уранның нақты көлеміне, сондай-ақ табиғи уран концентратының құнына байланысты болмақ. Егер жылына өндірілетін металл көлемі 500 тоннаға дейін болса, онда кәсіпорынға 4%-дық пайдалы қазбаларды өндіру салығы салынады. Жылдық өндіру дең­гейі 1 000 тоннаға дейін болса – көрсеткіш 6%-ға дейін, 2000 тонна – 9%-ға дейін, 3000 тонна – 12%-ға дейін, 4000 тонна болса 15%-ға дейін өседі», дейді сарапшы.

Пайдалы қазбалар нарығын­да­ғы өзгеріске бастайтын кез келген шешім текетірес жағдайында қабылданатынын көріп жүрміз. Сарапшылар арасында уран салығына қатысты жаңалықтар бұл шешім сол сегментте жүрген­дердің инвестициялық саясатына кері әсер етеді деген пікір бар. Әзірге «уранға қатысты сұраныс өсіп тұрған кезде оны барынша тиімді бағада сатқан, салық табысына қарай есептелген дұрыс» деген бағытты қолдайтындар басым.

З.Қаражанов айтып өткен­дей, бізге соңғы нәтиже, Үкі­мет­­тің бұл өзгерістерді қалай бас­қа­ратыны және ықтимал теріс сал­дарды азайту үшін қан­дай қо­сымша ша­ралар қол­данаты­ны маңызды. Оли­гар­хия­лық топ­тардың қысы­мы­нан күш кет­кен сайын бюд­жет­тің кіріс бө­лі­гіне дем беретін тетіктер пайда бола бастады.

«Табыс салығының өсуі үлкен өзгерістерге жол ашса дейміз. Енді темір, көмір, мыс, алтын құлағында отырғандарға бары­мен бөлісуді қаперге салатын кез келді. Уран секторында шет­елдіктердің үлесі басым. Бірақ технологиялық жабдықталуы сол деңгейге сай емес. Дамыған ел­дердегі технологияны өз елі­мізде қолдануға мүмкіндік аз. Қазақ уранын игеріп отырған шетелдіктермен арадағы келісім­шарттарды қайта қарап, технологиямен жабдықтау туралы қо­­сымша баптарды енгізген дұ­рыс. Сол кезде уран экспорты ай­на­ласындағы статистикалық көр­сеткіштер жүйеленеді», дейді сарапшы.

Ресейлік «Finam» сарапшылары сәуір айында 2024 жылы уранның 1 фунты 100 доллардан асады деп болжаған болатын. Демек ядролық шикізаттың қазіргі бағасын сұранысқа ың­ғай­ланған нарықтық баға деп қа­былдауға болады. Сарапшылар салық мөлшерлемесіндегі жаңа көрсеткіштің оң және теріс салдары болуы мүмкін екенін айтады. Жаңа баға бюджеттің кіріс бөлігіне дем бергенмен, уран өндіруге кері әсер етеді деген қауіп бар. Бірақ бұл қауіп уақытша. Уранға деген сұраныс бар кезде инвесторлар мұндай ұсақ-түйекке мән бермеуі де мүмкін.

Энергетика саласының сарапшысы, «Energy Monitor» қоғамдық қорының директоры Нұрлан Жұмағұлов жаңа салық мөлшерлемелері уран өндіру көлеміне айтарлықтай әсер ет­пей­ді деп есептейді.

«Қазір уран өндіру өте тиімді кәсіп. Оны жүргізетін компа­ниялар бюджетке көбірек ақша төлесе ғана әділ болады. Себебі уран компанияларының маржалары – 40-50%. 2017 жылы үстеме пайда салығы жо­йы­лып, уран бағасы көте­ріл­ген кезде уран өндіретін компаниялар жақсы пайда көрді. Сарапшылардың айтуынша, уран өндірісінің көлеміне әсер ететін факторлардың маңыздысы – «Қазатомөнеркәсіптің» тех­нологиялық мүмкіндіктері. Ком­панияның уран өндіруде қолда­нылатын негізгі реагент болып саналатын күкірт қышқылына қатысты үлкен проблемалары бар екені көптен айтылып жүр. Күкірт қышқылы тас қыр­тыс­тарын еріту уранды қаржы жұм­сап алуға мүмкіндік береді екен».

Сарапшы айтып өткендей, «Қазатомөнеркәсіп» компания­сы 2023 жылы Түркістан облы­сында жұмыс істеп тұрған ке­ніш­тердің жанынан күкірт қыш­қылын өндіретін жаңа зауыт салу жоспарын жариялаған болатын. Бұл кәсіпорынның 49% акциясын ұлттық компанияның өзі алса, 26%-ы «Қазатомөнеркәсіп-СаУран» ЖШС-ға өтеді. Жаңа кәсіпорын жылына 800 мың тонна күкірт қышқылын өндірмек. «Қазатомөнеркәсіпке» уран өндіруді ұлғайту үшін жылына кемінде 3 млн тонна күкірт қышқылы қажет. Жетіспейтін реагенттер көлемі Ресейден, Өз­бек­станнан және басқа елдерден сатып алынады.

Н.Жұмағұловтың айтуынша, 2025 – 2026 жылдардағы салық­тың жаңа деңгейі маңызды емес. Уранға деген сұраныспен бірге баға да өсіп жатыр. Демек қа­зақ уранын игеріп отырған инвес­торларға алмақтың да салмағы барын жеткізетін кез енді келді.

АЛМАТЫ