Әуезов аудиториясы

Қазақ университетінің білім мен тәрбие, ғылым мен мәдениет тарапындағы өлшеусіз қасиет­терінің үстіне айырықша бір аяулы жайы бар: заманымыздың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің жарты ғұмыры осында өтті.

Қазақ университетінде біз де оқыдық. Бірақ біздің бүгінгі шәкірттерден бір ­айырмамыз, аздап мақтаныңқырап айт­сам, артықшылығымыз – Мұхтар Әуезовтің лекциясын тыңдағанымыз ­дер едім. Несін айтасыз, ғажап еді ғой!..»

Бітімі келісті, шашы бурыл тарта бастаған, жігіт тұлғалы сергек ұстаздың жарқын жүзі мен жазық маңдайынан да, аялы жанарынан да ерекше бір жылылық, кісілік парасат нұрының жай­машуақ жайлы сәулесі таралады. Ұстаз аузынан шығатын әр сөз сылдырсыз, сыңғыр қаққан күміс үндерден ғана түзілгендей ерекше әуезді естіледі.

Ұстаз ұлттық университет, ұлттық уни­­верситеттің кемел профессоры Мұх­тар Омарханұлы Әуезов туралы айтты. Лектордың үнінде де, сөзінде де, мәне­рінде де университет пен Әуезовке деген шексіз құрмет, сүйіспеншілік бар.

Лектор сөзі көз алдымызға ғұлама ұстаз Мұхтар Әуезовтің тұлғасын елес­тетті. Ұстаз сөзінен туған әсер құшағын­да отырып, әлгі елеске бек құрметпен қарадық: ұлы жазушы, шынында да, «баппен аяңдап, жарқыраған кең маңдайын кере ойланып» келе жататын сияқты. Лектор біздің университетті бітіргенде алып шығатын біліктілігіміздің жайына ойысты да, бұл орайдағы ойларын тағы Әуезов ұлағатымен ұштастырды.

«Сөз өнерінің інжу-маржаны, қазақ әдебиетінің шыңы, Шекспир мен Гете, Достоевский мен Толстой, Горький мен Шолохов шығармалары секілді бүкіл әлемдік классикаға айтулы үлес боп қосылған «Абай» эпопеясын туғызған Мұхтар Әуезов өзінің ұстаздық ісін көркем сөз ұстасы ретіндегі суреткер­лік қызметімен қатар қоймаса, төмен қоймайтын. «Ұстаздық – ұлы нәрсе!» дейтін ол».

Университет, оның ғұлама ұстазы Мұхтар Әуезов, болашақ кәсібіміз секілді үш асылды түгелдей өзімізге тән деп ұқ­тық па, әлде осы үш асылдың қадіріне же­туді парыз тұттық па, аудиториядағы елу бала сабақ аяқталып, ұстаз мінберден тү­сіп, шығып кеткеннен кейін де, едәуір уақыт үн-түнсіз, өзімізбен-өзіміз қалған едік.

Сабақтан алған білім мен әсерімізді бойымызға әлі де толық сіңіре қоймай, толқулы отырған сәтіміз еді бұл. Көңі­ліміздің бір аймағында «әттеген-ай, Әуе­зовтен оқи алмай қалғанымыз-ай» де­гендей алаңдаулы күй де бар. Алды­мыздағы бір сөзінен бір сөзі озып, бір ойынан екінші ойы асып түсіп жатқан өнерпаздың өзі: «Мұхаңдай шешен адамды өз басым ғұмырымда көріп-білген емеспін. Мінберде, не кафедрада күркіреген өзенше тасып, яки толассыз сіркіреген ақ жаңбырша төгіліп тұрушы еді», деп өзі де сөзін бірде бұлақтай мөлдіретіп, бірде гүлдей үлбіретіп тол­ғап, шын тебіреніп тұрғанда, қалай алаң­дамайық.

Бізді қуанта отырып ойлы күйге түсір­ген ұстаз сол кезде қырықтың қыр­қасына шыққанына көп бола қой­ма­ған Зейнолла Қабдолов еді. Одан бері де Зекең бізге «Әдебиеттану ғылымының негіздері», «Әдебиет теориясы» пәндерінен лек­ция оқыды. «М.Әуезовтің шығармашылық ­лабораториясы», «Жазушы шеберлігі» атты арнаулы теориялық курс­тар жүр­гізді. Ұстаздың лекторлық шебер­лігінің кейбір сырларына сол тұстарда ғана қа­ныға бастадық. Көркем әдебиет жа­йын айта ма, әдеби шығарма сырын таныта ма, әдеби үдеріс тереңіне тар­та ма – аталған салалардың қай бабын бар­лағанда да, лектор өз пікірін, тео­риялық толғамдарын логикалық тұр­ғыда жеткізе дәлелдеп қана қоймай, ұсы­нар ойын шәкірттерінің алдына жанды суретке айналдырып, үкілеп алып шығып, сана мен сезімге қатар от берер еді. Сол сабақтардың қай-қайсысында да ұстаз біздің елу баланың ақыл-ойын, түйсік-сезімін тұтас баурап, аудиторияны қалауынша билеп алып кетуші еді. Әуелдегі «әттеген-ай, Әуезовтен оқи алмай қалғанымыз-ай» деген өкінішіміз де сейіле бастап, оның орнын Зейнолла Қабдоловтың әр сабағынан жаңа мазмұн, жаңа әсер тауып, серпіле беретін тебіреністі күй алды.

Ұстаз лекциясының мұншалықты бағындырушы, билеп-төстеуші, сонымен қатар баурап алушы құпия қуа­тының сырын білуге ықыласымыз ауып, кей күндері сабаққа сыншы, бақы­лау­шы көзімен қарауға бекініп келіп жүр­дік. Бірақ лекция бастала бере-ақ, бақы­лағыштығымыз, сыншылдығымыз жайы­на қалып, бар ықылас-ынтамызбен маңыз бен мәнге, сыр мен сезімге толы бір әсем әлемге, әдебиет әлеміне еніп кете барар едік. Ұстаз бұл ерекше әлем­ді аудиторияға өзімен бірге ала келе ме ­немесе аудиторияның өзін сол әлемге алып бара ма – оны тап басып, дәл айту қиын болатын. Мұндайда бақылаушы, сарапшы болып отыру мүмкін емес-ті. Кейін аңғарсақ, студенттерді таң ғылып, табындырып алатын әдебиет те, оның ғажайып әлеміндегі абзал арман, асыл мұрат та, ойдың биіктігі мен сезімнің тазалығы да аудиторияға ұстаздың өзі­мен бірге келеді екен. Зекең сабағы әде­биеттің өзіне, сөз өнерінің өзіндей әдемі, әсем, сырлы да нұрлы әлемге айналып кету сыры осында екен...

Оқу жылының басы. Күз. Зекең кафедра мүшелерінің бірнешеуін лекция­сына алып барды. Лекциясын Әуезов аудиториясында қайта тыңдап отырмын. Бұл жолы бұрынғыдай студент емес, филология ғылымдарының докторы, про­фес­­сормын. Бірақ Зекең сабағын ­бас­­тай бере-ақ баяғы балдай күйіме қайта ­түс­кендеймін...

Университеттің еңселі, кең, жарыққа толы Әуезов аудиториясында шәкірттер иін тіресіп отыр. Мінберде – академик Зейнолла Қабдолов. Зейнолла Қаб­до­ловтың оң жағында биік тұғырда, маңдайы жарқырап М.Әуезовтің өзі тұр. Лекция жазушы еңбегінің ерекшелігі, оның өмір шындығынан өнер шынды­ғын жасау шеберлігі туралы.

Лекция тақырыбына қатысты әлем­­дік эстетикадағы арғы дәуірден, Арис­тотельден бермен қарайғы қадау-қа­дау теориялық қағидалар мен көне және кейінгі замандағы дүниежүзілік клас­сикалық өнер ескерткіштерін өзара өзектес, кейде сатылап, кейде қатар тара­­тып айтып келеді. Әуелгіде әр қа­лып­та отырған студенттер бірте-бірте еңсе­лерін тіктеп, көзімен де, көңілімен де ұстаздарының сөзін бағып қалған. Лектор «Шегірен былғарыны» Бальзак бастан-аяқ қайта жазғандай, тоғыз рет адам танығысыз өзгеріске ұшыратса, Гоголь «Өлі жандардың» екінші кіта­бын қолжазба күйінде отқа жағып жі­бе­ріп, бастан-аяқ қайта жазғанын, ал «Ревизорын» бес рет өңдегенін, Фло­бер «Иродиадасын» он рет, Горький «Анасын» алты рет түбегейлі өзгертіп, жетілген үстіне жетілдіре білгенін толғай келіп, тыңдаушыларын әдеби шығарманың алуан түрлі прототиптері мен типтерінің арасына алып барды. Одан әрі жазушы лабораториясына, жазушы шығармашылығының психологиясына тереңдей бастады. Жазушы еңбегінің психологиясы мен жұмыс тәртібі туралы ойлар өзара тоғы­сып, сабақтаса бергенде, студенттер таң­данулы күйде, толқып отырған еді. Қай­сыбір жазушылардың жазу дағдысы, әсіресе кейбір қаламгерлердің өз бөл­месіне өзін қамап қойып жазу әдеті, енді біреулерінің өз кейіпкерімен өзі сөйлесіп, ой таластыруы, ал Г.Флобер­дің Бовари ханымның у ішіп уланып өлген сәтін суреттеп отырып өзінің де уланып қалғаны, дәрігердің көмегімен ес жиғаны студенттер үшін тосын, тіпті шектен шыққандай ерекше жағдай еді. Аудиторияда қалыптасқан осындай ахуалдан кейін лектор жазушы, жазушы еңбегі, әдебиет туралы ойларын жинақтап, мынадай тұжырым жасайды: «Міне, жазушы деген! Оның тағдыры да, тіршілігі де түп-түгел бейнет – ар ісінің азабы. Бір күн емес, бүтін бір ғұмыр. Ғұмыр бойы...

«Әдебиет – ардың ісі» десек, жазу­шының тағдыр-талайына құдай жазған нәрсе – ар ісінің азабы. Шын суреткер сол азаптан шығады, шынайы шығарма сол азаптан туады. Қаламгер шеберлігінің өзі – сол, оның сөз үстіндегі жанқияр еңбегі, көрер бейнеті, тартар тауқыметі».

Осы секілді жазушы еңбегінің шетсіз де шексіз, сөз өнеріне тұңғыш ден қою сәтінен соңғы демі таусылғанға дейін, толассыз созылып жататын қиын да күрделі әрі құпия сырға бай тұңғиығы туралы жүректен қозғаған сөз тұтас ауди­торияның ойын оятып, сезімін серпіп салған. Қай тұстарда ұстаздың қызып, жанып айтқан ойлары тыңдаушысын да жалынша лаулатып, ақылын тасытып, жүрегін тебіренткендей. Сөйтіп отырғанда, студенттер ортасында бір ерке мінезді қыз жазушыларға жаны ашып: «Ағай, жазушы болу, жақсы жазу деген сонша қиын екен, өйтіп өліп-өшіп азап шеккенше, жазбай-ақ қоюға болмай ма?» деп, қалам иесінің азабы мен бейнеті жанына батқандай болып еді.

Оған берген жауабы жазушы еңбе­гінің тағы бір қырын ашып берді. Көпші­лігінің ұғымынша, қаламгер шы­ғар­ма­сын жазуға мүмкіншілігі болған уақыт­та жазатын сияқтанатын. Ұстаз­дың айтуы­на қарағанда, нағыз қаламгер қа­шан жазбауға мүмкіндігі болмаса, сол уақыт­та жазатын болып шықты. Нағыз өнер туындысы да өмірге осылай келмек екен.

Ұстаз қорытынды пікірлерін К.Паус­товскийдің «Алтын раушан» повесіне сүйеніп түйіндеді. Студенттерді, әсіресе Шәметтің алтын раушан, бақ құсы туралы арманға, аңсауға толы аңызы мен оған жету жолындағы бейнеті ерекше толқытқан-ды.

«Алтын раушан» кейіпкері Шәмет Мексика соғысында қатты ауру­ға шал­дығады. Полк командирі әйелі қайтыс болған кісі екен, сегіз жасар кішкентай қызы Сюзаннаны өзімен бірге алып жүріпті. Полк соғыс жағдайына көшкен соң, командир әскерден денсаулығы­на байланысты босатылған Шәметке Сюзан­наны елдегі қарындасының қолына тапсыруды аманат етеді.

Шәмет жол бойы кеме үстінде Сюзан­наның көңілін жұбатып, түрлі әңгімелер айтады. Сол әңгімелердің ішінде алтын раушан туралы аңызды Сюзанна ұйып тыңдайды. Саф алтыннан жасалған гүл­дің дүниеде өте сирек кездесетіні, абзал жандар сыйға тартқан алтын рауша­ны бар үйде бақ-дәулет, құт-береке болатыны, алтын раушанды ұстап көрген­­­дер, тіпті оған саусағының ұшын тигіз­ген ­­­жан да аңсаған арманына, мұра­тына ­же­те­­­­тіні, бағы ашы­латыны туралы ой желі­сі Сюзаннаға қатты әсер етеді. ­Шә­мет аман-есен елге жетіп, командирі­нің қарын­дасына Сюзаннаны өз қолымен тапсырады.

Әскерден босанып, Парижге келген Шәмет қартайғанша қайыршы­лық жағдайда күн кешеді. Күндердің күнін­де ол кенеттен Сюзаннамен бетпе-бет кездесіп қалады. Сюзанна әкесінің кө­зін көрген Шәметтің халін біліп, өз жа­йын айта отырып, бала кезінде естіген аңызды есіне алады. Қоштасарда: «Маған бір жан алтын раушан сыйға тартса ғой. Мұратыма жетер ме едім. Сенің кемеде айтқан аңыз-әңгімең әлі есімде», деп қамығады.

Сюзаннаның әңгімесі Шәмет қарт­тың көңілін толқытады. Ол енді қалған өмірінде Сюзанна қыздың мұраты­на жетуіне жол ашатын алтын раушан жа­сауға бел буады. Зергерлік шеберха­налардың күні бойы жиналған шаң-то­заңын қоқсық жинайтын қорапқа тас­тамай, лашығына таси бастайды. Сол шаң-тозаңның арасынан күн сайын алтын ұнтағының түйіршіктерін іздейді. Ақыры, осы жолмен жылдар бойы жи­наған алтын ұнтақтарынан Шәмет бей­бақ арман еткен алтын раушанына жетіп тынды. Шәмет алтын раушанды сыйлау үшін Сюзаннаны іздейді. Оның басқа елге біржола кетіп қалғанын ести­ді. Шәмет енді алтын гүлді жастығының астына қояды, басын жастыққа қояды. Көзі ілініп кетеді. Өмір қажытқан қарт солдат содан оянбайды.

Ұстаз Шәметтің алтын раушанының жасалуы мен шынайы әдеби шығарманың дүниеге келу сыры арасында жақындық барын нұсқады. Жазушының болмыстағы шындық құбылыстардың қалың тобынан жасығын емес, асылын ғана таңдап, талғап алуы, сөйтіп жазатын көркем шығармасына тек соны ғана арқау етуі туралы теориялық ойын тиянақтады.

Алтын раушан туралы толғаныстар арқылы лектор студенттердің жаңа тео­­риялық ұғымдарды толық игеруін қам­та­масыз етті. Олардың әдемі арман-тілек­терін де тербетіп, барша жұртқа ерекше бір аңсаулы, ынтызар күй, тебіренулі хал кештіріп қойды. Сол сәтте аудитория­ның жүрек лүпілін ұғып, оның жүзіне алаулап шыға келген алқызыл нұрға көзі түскен жан әр студенттің көкірек көзінде бір-бір алқызыл раушан гүлі ырғалып тұрғанын сезер еді.

Аудиториядағы әр студенттің көкі­рек көзінде ырғалып тұрған алқызыл рау­шан гүлін мен «Жүректегі нұр» деп атадым. Кейінірек «Қабдоловтың алқы­зыл асыл раушаны», «Менің универ­си­те­тім», «Әуезов аудиториясы», «Ұстаз», «Прометей оты» дедім. Әрине, мәселе атауда емес, оған негіз болған қасиетте, аудиторияның жүзінде алаулап тұрған алқызыл нұрдың мәнісінде еді.

Аудиторияның жүзінде алаулап тұрған алқызыл нұр, бәлкім, ұстаз саба­ғындағы ой мен сезім тереңдігінен, парасат биіктігі мен пайым кеңдігінен туатын болар. Немесе лекция жүйесін­дегі жалпы мен жалқының, дәлелділік пен бейнеліліктің, ғылым мен өнердің тоғысуы мен табысуынан жасалар. Шәкірт көңілінен әлгіндей раушан гүл­детуге ұстаз, мүмкін, күнінің нұры мен түнінің тыныштығын, көктемінің қы­зуы мен жазының жарығын, бойы мен ойындағы бар қуат-күші мен қабі­лет-мүмкіндігін, әйтеуір жаны мен жү­ре­гіндегі, ары мен тәніндегі бар асылын, бүкіл ғұмырын арнау, зейнетінен бей­неті мол толассыз еңбегін түгел жұм­сау арқылы барып жететін болар. Оның бәрін саралап, сараптап шы­ғуға сананың сарабдал саралығы да, сезім­нің үлп етпе мөлдірлігі мен сер­гектігі де жеткіліксіз. Қабдоловтың ал­қызыл раушанының жайқалу сырын сол тұста терең танымағанмен, алқызыл раушанның әр көкіректе жай­қалып тұрғанын көрудің өзі-ақ көңілге керемет бір нұрлы шуақ таратар еді.

Университет профессоры, сөз өне­рінің ұстасы, әдебиеттің тарихы мен тео­риясының терең білгірі, ғұлама ұс­таз әр сабағында шәкірттеріне көл-көсір білім беріп, ақыл-ойын байытумен бірге олардың аяулы сезімін де аялап, тербетуші еді. Бір кездері М.Әуезовтің лекциясын тыңдап отырғанда қандай күйге түсіп, қалай толқыса, енді ауди­ториядағы әр шәкіртті абзал арман, асыл мұрат шуағына өзі бөлеп, білім нұрының құшағында балқытатын, кісілік пен ізгіліктің кіршіксіз, әсем әлеміне өзі алып шығатын болды. Ұстаздың әр сөзі үлгіге, әр ойы өнегеге айналды. Мұндай биікке шығып, мұндай қасиет тапқан жан, біздің білуімізше, тарихта өте сирек. Ғұлама ұстаз қасиеті шексіз білім мен шетсіз шешендіктің, телегейдей терең ой мен парлаған парасаттың, асыл адамдық пен нағыз азаматтықтың өзара балқып тоғысқан, сөйтіп бүтін бітімге айналған тереңінде ғана бойға бітіп, ойға қонады. Табиғаттан асқан жомарт жоқ. Бірақ ол мұндай нағыз ғұлама ұстаз қасиетін өмір­де ілуде біреудің ғана басына береді. Он­дай баста баққа бергісіз дарқан да­рын, асқан талант болады. Біз­дің зама­ны­мыздың дарыны дарқан, талан­ты асқан айрықша айбынды ғұламасы һәм су­рет­кер ұстазы Зейнолла Қабдолов болды.

Зейнолла Қабдолов шығар­машы­лы­ғында, ғылыми, көркем және оқы­ту­шылық қызметінде парасаттылық­ты, су­рет­керлікті, шешендік өнер өрне­гін ин­теллектуалдық бір ғана күрделі қасиет­­ке айналдыра алған Қазақстан жо­­ғары мектебінің дара тұлғалы, ұлық ұстазы еді.

Ұстаздың ұлттық университет аудиториясында оқыған әр дәрісіндегі ой мен пікірдің тереңі мөлдір сезім мен асыл сырдың жанға рақат теңдессіз тамаша самалымен толқынданып, тербеліп тұрды. Университетте, аудиторияда өткен жарты ғасырдан астам уақыт ішінде ұстаз алдынан көңілін аршып, жүрегін нұрға, ойын сырға толтырып, жанын байытып, қаншама жас қанат қақты, солардың көкірек-көзінде Қабдоловтың алауын маздатқан алқызыл асыл раушаны қанша рет қауызын жарып, жұпарын шашты, қаншама жастың сезімін аялады.

«Асылы, Жан-Жак Руссоның байлауы дұрыс, – дейді ұстаз. – Ұстаздық ету – уақыт ұту емес, өзгенің бақытын аялау, өзіңнің уақытыңды аямау. Бірақ бұған өкінбеу керек. Жер үстінде адам тәр­биелеуден асқан абыройлы іс, ар­дақты жұмыс жоқ. Ұстаздық – ұлы нәрсе».

Ұстаз лекциясын аяқтады...

Университет аудиториясы ұстаздың ақ алауын маздатқан қастерлі отаны десек, артық емес. Өйткені ұстаздың өзі сол аудиторияда өніп, сол аудиторияда өсті, өркен жайды. Ұстаз әр күні соны ойлап, соған асықты, жарықты содан алды, жылуды содан тапты. Сондықтан да халқының алдында: «Асылы, жер бетінде университет секілді қастерлі орын сирек», деп толғанды. Аудиториядағы мың сан жас буынның көкірегіне жарық берді, жан жылуын да төкті.

Адамның адамнан алатын, адамның адамға беретін сыйының асылы – білім. Адамның адамшылығының өзі оның адам­нан алған және адамға берген білі­мінде. Аспан асты мен жердің үстінде білім беруден асқан ұлы іс табу оңай емес, сол аспан мен сол жердің ортасында білім берушіден асқан ұлы тұлғаны табу да сондай қиын.

Есімі ел аузында аңыз болып таралатын, ұлағаты, өмірлік өнегесі елінің, жас өркеннің мерейін өсіретін, мақтанына айналатын жайсаң жандар мен тамаша таланттар, даралар мен даналар Ұлттық университеттің Әуезов аудиториясындай кенді кенішінен өніп шығады.

Жанғара ДӘДЕБАЕВ,

филология ғылымдарының докторы, профессор