«Әділет» тарихи-ағарту қоғамының байырғы мүшесі, Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтының бас ғылыми қызметкері, геология-минералогия ғылымдарының докторы Нәзір Абдулқадырұлы Әзірбаев қоғам ісіне отыз бес жыл бойы белсене атсалысып келеді. Ол қуғын-сүргінге ұшыраған алғашқы қазақ инженерлерінің, мұнайшы геологтардың есімдерін жаңғыртуда үлкен шаруа атқарды.
«Әділет» мүшесі Нәзір Әзірбаевтың дерегінше, өткен ғасырдың 30-жылдары Мәскеу мен Ленинградтың геологиялық барлау институттарында, Тау-кен академиясында оқыған алты қазақтың төртеуінің, атап айтқанда – Мардан Әзірбаев, Беркінғали Атшыбаев, Оразәлі Жандосов пен Мерғали Қадылбековтің өмір жолы жазалаушы орган қапастарында үзілген. Олар жергілікті ұлт техникалық интеллигенциясының алғашқы буынынан еді. Сол кезде аталған азаматтарға қоса Қаныш Сәтбаев, Жарқын Айталиев, Сергей (Оқтай, Үгедей) Бөкейханов сынды геологтар ғана болған-тын. Бәрі де өте білімді, білікті, мақсатты түрде алға ұмтылған мамандар ретінде геологиялық қызмет пен геология ғылымын ұйымдастыруға, сирек және түрлі-түсті металдар, мұнай кен орындарын іздестіру және барлау істерін жүргізуге зор үлес қосып жатқан-ды.
Нәзір Абдулқадырұлы «Әділет» басқармасында Беркінғали Мұқашұлы Атшыбаев жайында оның «Алашорда батыс бөлімі басшыларының бірі» ретінде «қазақ (киргиз) еңбекші бұқарасынан оқшауландырылғанын», сөйтіп Батыс бөлімнің өзге басшыларымен бірге Мәскеуге жіберілгенін, сонда Мәскеу тау-кен академиясында 1930 жылға дейін оқығанын айтатын. Одан кейінгі «қысқа да қыз-қыз қайнаған еңбек жолы «Ембімұнай» («Эмбанефть») тресінде өтіп, қатардағы геолог, іздеу партиясының бастығы, карталы-крелиусты сектор меңгерушілігінен геологиялық барлау кеңсесінің бастығына дейін өсті» деген. Б.Атшыбаев 1931 жылы Мұнайлы, 1932 жылы Алтыкөл, Ескене мұнай көздерін ашып, геологиялық барлауға тікелей қатысты. Дүйсеке, Қарашұңғыл, Шоқай, басқа да кен орындарының геологиялық құрылымын зерттеді. Қондыбай, Жолдыбай тұз күмбездерін зерттеп, олардың геологиялық картасын жасады. Бұрын ашылған Доссор, Сағыз, Құлсары, Түлес кен орындарының геологиялық құрылымын крелиусты бұрғылау жолымен егжей-тегжейлі нақтылады. Ембі мұнайлы ауданы мен Каспий маңы ойпатының қазақстандық бөлігі аумағында мұнай мен газға геологиялық барлау жұмысын жүргізу ауқымын кеңейтуге көп қажыр-қуатын жұмсады. Геология-минералогия ғылымдарына қазіргі таңда да елеулі үлес қосып жүрген ғалым Нәзір Әзірбаев Беркінғали Мұқашұлы Атшыбаевты Каспий маңы бассейнінің геологиясы жөніндегі заманауи идеялардың іргетасын қалаған алғашқы геологтардың бірі болды деп тұжырымдайды. Қазіргі заманғы озық инженерлік ойға Беркінғали Мұқашұлы жол салған осы жерде ХХ ғасырдың екінші жартысында аса алып мұнай кен орындары барланып, Қазақстанды әлемдік мұнай державасына айналдырды, дейді мақтанышпен ғалым.
Батыс Алашорда басшысы Жаһаншаһ Досмұхамедов ІІ Жалпықазақ съезі шешіміне сәйкес арнайы құрылып, әскери дайындықтан өткізілген қосынының батыл соғыс қимылымен 1919 жылдың аяқ кезінде аймақтағы ақтардың қолын талқандап, штабын басқарған генералды тұтқындауымен кеңес билігі жағына өткендерін нақты жауынгерлік күреспен дәлелдедік деп санаған. Сөйтіп күнбатыс алаш өкіметінің кеңестік құрылымға қосылу шарттарының Қазревком және Түркістан майданы өкілдерімен 1920 жылдың басында өткізілген келіссөз-мәжілісте тиісінше рәсімделгенінің басы-қасында болған. Оған дейін Алашорданың Батыс бөлімінің құрылу тарихы мен саяси мақсаты жөнінде Қазревкомға үзеңгілестерімен бірге хат жазып, «...біз, Алашорда өкілдері, ...уақытша билікке және қазақтың саяси өмірін басқаруға халықтың өз шақыруымен келдік, өкімет билігінің барлық ауыртпалығын көтердік... ...Біз өзімізге сеніп тапсырылған билікті Қазақ революциялық комитетіне өткізе отырып, қазақ халқының негізгі ұстанымы – басқарудағы дербестігі бұзылмайтынына сендік. Қазревком да біз қызмет еткен идеяға, Қазақ өлкесін автономды басқару идеясын жүзеге асыруға жұмыстанады деп санадық. Біз ...қазақ халқының өзін сақтап қалу үшін мемлекеттік билігі, аппараты болуы керек деген саяси ойды жақтаушылармыз. Бізде Қазақ өлкесін басқаратын жоғары органға ұмтылу ниеті мүлдем жоқ, алайда ел үшін еңбек етуден бұдан былай да аянбаймыз», деп хабарлады.
Одан әрі оқиға большевиктік рухта өрістетілді де, кейін, ОГПУ тергеушісіне берген көрсетуінде Жанша Досмұхамедов Қазревком төрағасы Станислав Пестковский Мәскеуге бастап әкелген серіктерінің Халел Досмұхамедов, Иса Қашқынбаев, Кәрім Жәленовтен кейінгі бесіншісінің фамилиясын ұмытып қалғандықтан (өзінен он жас кіші қызметкерін әдетте есімімен ғана атап жүргендігінен болар) атын ғана айтып, «біздің интендантымыз» деген-ді. Алашорда батыс бөлімінің бұдан арғы тағдырын Бүкілресей Орталық атқару комитеті (ВЦИК) шешеді деп орталыққа жіберілген бес басшы қайраткері қатарындағы бұл жиырма екі жастағы жас интендант – Беркінғали Атшыбаев болатын.
Оның өмір жолы, жалпы Батыс Алашорданың тарихы тәуелсіздік жылдары, әсіресе бертінде, үстіміздегі ғасыр басында тәп-тәуір зерттелді. Негізгі деректер энциклопедиялық анықтамалықтарда жария болды, Жаһаншаһ Досмұхамедов атындағы «Қайраткер» қоғамдық қорының төрайымы ғалым Дәметкен Сүлейменова үзбей жариялап жүрген Алаш қозғалысы жөніндегі ғылыми мақалаларында, «Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы – өлке тарихының құрамдас бөлігі» атты монографиясында бұрын беймәлім көп жәйттің бетін ашты. Батыс өлкенің тарихы тақырыбына ұдайы қалам тербеген, көптеген саяси қуғын-сүргін құрбандары есімдерін жаңғыртуға белсене атсалысқан белгілі қаламгер Әбілқайыр Спан, журналист-тарихшы, кейіпкеріміздің туысы Жанат Нұрмаханова, белгілі қаламгер Сырым Бақтыгерейұлы мерзімді басылымдарда Атшыбаевтың өмірі мен қызметін арнайы зерттеген мақалаларын жариялады...
Беркінғали Мұқашұлы Атшыбаев 1897 жылы қазіргі Атырау облысының Қызылқоға ауданындағы Миялы ауылында саудамен шұғылданатын дәулетті кісінің отбасында дүниеге келген. Сол кезгі Гурьев үйезінің Есбол болысындағы бір сыныптық орыс-қазақ мектебінде оқыды, сосын Орал казактарының империя бойынша жақсы оқу орны санатында танылған, жаратылыс ғылымдарының негіздерін және математиканы оқытуға басымдық берілетін нақты (реальды) жалпыәскерлік училищесінде орта білім алды. Орыс, неміс тілдерін жақсы білген. ІІ Жалпықазақ съезі шешіміне сәйкес Жымпитыда ұйымдастырылған офицерлер даярлайтын алты айлық юнкерлер мектебін 1918 жылы прапорщик шенімен бітірді. Содан Алашорда батыс бөлімінің бас интенданты қызметіне тағайындалған Атшыбаевтың белсенді еңбек жолы басталды. Міндетін біліктілікпен тыңғылықты атқаруы нәтижесінде, аймақтағы тұңғыш қазақ (алаш) әскерін қажет азық-түлік, киім-кешек, қару-жарақ, оқ-дәрі, қилы мұқтаж құралмен кідіріссіз қамтамасыз етіп тұрды. Батыс бөлімнің қарулы күшін жабдықтау жолында, қажет керек-жараққа қол жеткізу үшін – Қызылқоға, Сағыз үйездік земстволар арқылы Сібірдің оңтүстік-батыс астықты аймақтарындағы кооперативтермен, Орал, Ілбішін, Қаратөбе базарларында жергілікті казактармен айырбас сауда жасауды жолға қойды. Орал казактарының әскери үкіметі арқылы ағылшын қаруларын, Самарада құрылған Құрылтайшы жиналыс мүшелерінің комитеті (Комуч) арқылы бесатарлар, оқшашарлар, зеңбіректер және автомобильдер алуға атсалысты. Осылай, әскери шаруашылықты мүлтіксіз ұйымдастырып-басқарып жүргендіктен де, «Қазақ ұлттық Алашорда үкіметінің Батыс бөлімін тарату туралы» 1920 жылдың 5 наурызында арнайы мәселе қараған Қазақ әскери-революциялық комитеті Беркінғали Атшыбаевты Алашорда үкіметі Батыс бөлімінің жауапты басшылары қатарында «Кеңес өкіметі Қазақ өлкесінде бекем орнығып болғанша қазақ еңбекшілерінен оқшау ұстау» қажет деген қаулы алды. Өйткені Қазревком олардың қазақ даласында жүруі жергілікті жерде кеңестік тәртіп идеясын жүзеге асыруға зиянды әсер етуі мүмкін деп білген-ді. Сондықтан да Жанша Досмұхамедов, Халел Досмұхамедов, Иса Қашқынбаев, Карим Жәлелов, Беркінғали Атшыбаев 1920 жылғы ақпанда ВЦИК-тің құзырына жіберілген болатын.
Қазревком қазақ даласында кеңестік билік орнағанға дейін елден жырақта ұсталсын деп ұйғарған бес алашордалық қайраткер ішінен сол жылғы жазғытұрым Орынборға Атшыбаев қана қайтарылды. Ол Қазревкомның Ішкі істер бөлімінің меңгерушісі Әбдірахман Әйтиевтің ұсынысымен 12 маусымда ревкомның іс жүргізушісі қызметіне бекітілді. 1921 жылдың қыркүйегінен Түркістан және Бұхара республикаларында Қазақ Орталық атқару комитетінің аштықпен күрес жөніндегі төтенше өкілі ретінде аштыққа ұшыраған аймақтарға азық-түлік жеткізуде көп еңбек сіңірді. 1922 жылдың қыркүйегінен бастап, Орынборда әлеуметтік тәрбиешілер даярлау жөніндегі курстың меңгерушісі, одан Шымкенттегі емдік шөптерден, негізінен жусаннан дәрі жасайтын «Сантонин» зауытында істеген. Зерттеушілер деректеріне қарағанда, ол 1928 жылы Мәскеудегі Тау-кен академиясы мұнай факультетінің геология бөліміне оқуға түскенге дейін басқа да жұмыстарда – Халық шаруашылығының жоғарғы кеңесінде (ВСНХ), Ақтөбе облысының ұжымшарлық қозғалысқа жәрдемдесетін «Қазақ өлкелік одағында» («Казкрайсоюзда»), сондай-ақ Жоғары соттың жазбаша аудармашысы болып та жұмыс істеген. «Мемлекеттік кәсіпшіліктердің әкімшілік және инженер-техникалық персоналын есепке алу карточкасында» бұларға қоса «кадрлар даярлау және кәсіптік-техникалық білім бөлімінің меңгерушісі, неміс тіліндегі техникалық әдебиетті еркін оқиды» деген де мәліметтер бар. Орынборда істеген жылдары қазақ ән-күйін жинап жүрген әйгілі Затаевич Атшыбаевтың орындауында Мұхиттың екі-үш әнін, солардың ішінде «Паңкөйлекті» жазып алыпты...
1930 жылы 4-курстағы Беркінғали «алашордашыл, кеңестік қоғамға жат элемент» деген айыппен оқудан шығарылған. Сол жылы ол Гурьев (Атырау) қаласына келіп, «Ембімұнай» («Эмбанефть») тресіне қызметке кірген де, 1937 жылы қазан айында тұтқынға алынғанға дейін түрлі лауазымда істеп, жоғарыда аталған маңызды жұмыстарды жүзеге асырған. Анықтамалықтарда берілген мәліметке қарағанда, желтоқсан айының аяқ кезінде Гурьевтен сол шақтағы облыс орталығы Орал қаласына айдалып, содан хабарсыз кеткен. Зайыбы Лидия Георгиевна Софенрейтер 1956 жылғы 6 сәуірде КСРО Әскери прокурорына күйеуі Беркінғали Атшыбаевты ақтауды сұрап жазған өтінішінде оны 1937 жылғы 27 қазанда Гурьевте Ішкі істер халық комиссариатының қызметкерлері ұстап әкеткенін, содан 1938 жылдың мамыр айында «Оралға жөнелтілген, тірі емес» деген сыбысты естігенін айтыпты. Бірақ тергеу орындары архивтерінен Атшыбаевтың ғұмыры қалай үзілгені жайында нақты дерек табылмады. Тек алғашқы жазған өтінішінен бір жыл сегіз ай өткенде ғана «өлгеннен соң ақталғаны туралы анықтама» келді. Оңтүстік Орал әскери округінің әскери прокуратурасы Беркінғали Атшыбаевты 1957 жылы 6 желтоқсандағы қаулысымен ақтаған-ды.
Жұбайы, неміс қызы Лидия Софенрейтер болашақ жары Беркінғалиды алғаш рет 1933 жылы геологиялық партияда кездестірген екен. Қыздың ұғымында ол зиялы, жұғымды жан-тын. Атшыбаев жақсы геолог ретінде танымал, геологиялық партияның бастығы болатын, ал Лидия Гурьев мұнай техникумының геология факультетінің студенті еді. Ол 1933, 1934 жылдарғы өндірістік тәжірибеден өту мерзімін соның тобында өткерді. Екеуі 1935 жылы үйленді. Бір жылдан соң дүниеге қыз бала келген, бірақ 1937 жылдың шілдесінде күтпеген жерден шетінеді. Лидияның екінші балаға аяғы ауыр еді. «Көңілін сергіту үшін» Беркінғали келіншегін Мәскеуге апарған, сонда 18 тамыз күні ұл бала туды... Келіншегі ерін еркелеп атайтын есімді қайталап, баласына Беркен деп ат қойған. Сосын Лидия жөргектегі Беркенмен елге оралды, ал Беркінғали шаруаларымен Мәскеуде қалды. Содан Лидия жұбайын Гурьевте 24 қазан күні қарсы алған-ды, бірақ келгеніне үш күн өтер-өтпестен оны НКВД-ліктер алып кетті. Сондағы Беркенінің Лилусясына айтқан соңғы сөзі мынау болды: «Мен ешқандай да кінәлі емеспін, Лилуся, шыда. Бәлкім жыл өтер, бірақ бәрі де анықталады, ораламын». Алайда оралмады, ол күйеуін содан қайтып көре алған жоқ. 22-ақ жаста еді, артында екі айлық сәбимен қалды. Түрмеден екі рет хат алды. Біріншісінде: «Лилуся, сенің туғандарыңа баруыңды жөн санаймын, солай ету өзің үшін де, Бербишка үшін де жақсы болады. ...Маған шай, махорка мен қағаз, кітап, қант сатып алып беріп жібер. Сендерді қатты сүйемін. Беркен», – деп жазған-ды. Екінші хатпен «22 қараша күні 1 пар қолғап, етік, шұлғау, іш киім, шұлық қабылдап алғандығы туралы» тұтқынның қолхаты жетті...
– Уақыт өтіп жатты. Беркен Мұқашұлынан басқа ешқандай хабар келмеді. Менің сауалыма ешкім жауап бермеді, – деп еске алды бертінде Лидия Георгиевна. – 1938 жылдың көктемінің соңына таман «Атшыбаев тірілер арасында жоқ, ол туралы қаладағылардың көбі біледі» деген қауесет тарап кетті. Іле-шала жұрт оның өлімі «аштық жариялағанынан» болды, «жауап алу кезінде тергеуші атып тастаған», «есін білмейтін ауруға шалдыққан-мыс» деп, сан-саққа жүгіртті. Беркеннің қазасының шындығы осы күнге дейін беймәлім. Сап-сау шағында түрмеге қамалған адам із-түзсіз, өлі-тірісі белгісіз күйде жоғалып кете барды. Партияның XX съезінен соң мен КСРО Әскери прокуратурасына, одан соң Чкалов (Орынбордың 1938–1957 жылдардағы атауы – Б.Қ.) қаласындағы Оңтүстік Орал әскери прокуратурасына сұрау салып хат жаздым. Барлық архив ақтарылды, оң хабар болмады. Алматы мен Ақтөбе де жартымды жауап бермеді. Бір сөзбен айтқанда, тұтқын Атшыбаев ұшты-күйлі жоқ боп кетті. Ол жайында тек қана Гурьев түрмесінің тіркеу журналы «төңкеріске қарсы деп айыпталған Б.М. Атшыбаевтың 1937 жылдың желтоқсанында Оралға этаппен жіберілгені» туралы жазбасымен сараң хабар қалдырыпты. Сонда менің көз жасымды төгіп: «Бұл қалай, сонда? Қапаста қолдан өлген адамның, ең болмаса, өлі дерегі де табылмай ма? – деген сауалыма прокурор: «Сірә, бұл жерде айыпталушыға қатысты қағаздың бәрін жойып жіберуге мәжбүрлеген бір зұлымдық жасалған ғой», – деп жауап берді...
Мақаламыздың негізгі тақырыбы етіп алған алғашқы қазақ техникалық интеллигенциясының, оның ішінде қуғын-сүргінге ұшыраған мұнайшы-геологтардың бірі әм бірегейі, Алаш құрылымының сарбазы және кеңес инженері Беркінғали Атшыбаевтың жасампаз істерге толы қайғылы тағдырына, оның ел мүддесіне арнаған қызметіне жан-жақты назар аудару қажет. Оның өмір сүрген заманы мен бейнесін өнер күшімен жаңғыртып, жастарды отаншылдық рухта тәрбиелеу ісіне пайдалану бек ұтымды шара болмақ.
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ,
«Әділет» тарихи-ағарту қоғамы төрағасының орынбасары, жазушы-ғалым