Темірбектану туралы тұғырлы еңбек

Содан «саяси қателік жасаған» деген желеу алдынан кесе-көлденеңдеп, Жазушылар одағының аппаратындағы бос орынға да, одақтың мерзімдік басылымдарына да орналаса алмағандықтан, өзінің кітап және мұрағат қорларындағы ізденістерін тереңдетіп, негізінен еркін шығармашылық жұмысымен айналысуға ден қойды.

Темірбек Жүргенов жайындағы алғаш­қы зерттеу мақаласы «Нарком Жүр­геновті» Б.Қойшыбаев қайраткердің ту­ғанына тоқсан жыл толатын 1988 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде жа­риялаған. Содан бері ол Темірбек жө­нінде қалам тербеуін тоқтатқан емес. «Ақ босаға – ар-ожданда» Жүргеновтің жұбайы Дәмештің «Отан опасызы от­басының мүшесі» (ОООМ, ЧСИР) ре­тінде сталиндік лагерьлер азабын тартып оралғаннан кейінгі ерін ақтатуға, тарих қойнауынан оның атқарған іс­те­рі жайындағы деректерді тірнектеп жи­настыруға арнаған тыныс-тіршілігін ар­қау етті. «Темір-халком» тарихи миниатюрасында қайраткердің еліне сіңірген еңбектерін көркем тәсілмен жаңғыртты. Ел дамуының әр кезеңінен «Тарихтағы қасқағым сәт» деп белгіленген бөлімдерге жіктелген материалдары арқылы танымды мағлұматтар беретін «Өмір – күрес» атты тарихи миниатюралар жинағы­ның жетінші бөліміне Жүргенов жайлы «Темірдей Темірбек» атты туындысын енгізді. Осылардан соң кезек тілге тиек болған романға келген еді.

Роман «Темірбек Жүргенов атындағы қоғамдық қор» төрағасы Сәби (Сәпен) Әбдіқадырұлы Аңсат ақсақалдың тапсырысына орай жазылған. Ол әр жазылып біткен тараудың бірінші оқырманы, кеңесшісі әм сыншысы болыпты.

Романда қаршадай Темірше оқырман көзіне алғаш рет әкесінің тізесіне жантайып, үлкендердің алқалы жиынындағы әңгіме-дүкенге мұқият құлақ түрген сә­тінде түседі. Ол тап осылай әр кезде әке­сінің қолтығы астында отырып, игі жақ­сылар­дың сұхбаттасуы мен олардың алдында өнер көрсеткен небір әнші, күйші, жыр­шыны құмарта тыңдайтын. Құйма­құлақ балақай бірде ауыл балаларына Бұхара­дан оқу бітіріп келген мұғалім Тұрмағамбет Ізтілеуұлы шығыс ғұламалары жайында әңгіме айтып, соған қатысты сұрақ қойғанында іле жауап беріп, өз қатарынан озық екенін танытады. Содан бала Тұрмағамбет шайырдың үлгілі шәкіртіне айналады. Төрт жыл бойы ауыл мектебінде үз­дік оқиды. Ұстазы оның парсы, түркі тіл­дерін қалай игеріп, белгілі дастандар­ды қандай ынтамен оқып жүргенін әр­дайым әкесі Қараға ризашылықпен айтып жүрген. Мыңғырған мал иеленуші көш­пелі бай ғана емес, өңірдегі халқына сыйлы, аузы дуалы, беделді ел ағасы Қара Жүргенов ұлы Темірше-Темірбектің қа­білетін шайыр-ұстаздың жоғары баға­лауын және өзінің ішкі ойымен үндесіп шыққан ұсынысын ескере келе, баласын бұдан әрі заман алға тартып тұрған орыс оқуына беруді мақұл көрді.

Петроградта Қазан төңкерісі, одан кейін Орынборда Екінші Жалпықазақ съезі болған шақта Темірбек Уфадағы жер өлшеу училищесінде оқып жүр­ген еді. Оқиғалардың өрбу барысы оны Орынборға алып келді. Мұнда ол соғыстың қара жұмысын істеген жі­гіт­терді Батыс майдан шебінен елге бас­тап оралған Нәзір Төреқұловпен, кеңес үкіметі тағайындаған Торғай облысының әскери комиссары Әліби Жангелдинмен кездесіп, облыстық кеңестер съезін дайындау және өткізу жұмыстарына атсалысты. Сонымен қатар Нәзір екеуі «Қа­зақ мұңы» газетін шығарып тұрды. Орынборды ақтар алғаннан кейін Нәзір Түркістан өлкесіне – туыстары тұратын Қоқанға аттанды, ал Темірбек Дала өлкесінің комиссары лауазымына бекіген Әлібидің партизан жасағына қосылып, орталықтан Ақтөбе майданына қару-жарақ жеткізісті.

Жаңа өкімет құрылысына білімді мамандар керек, бұған Темірбек Қараұлы­ның сенімі кәміл еді, сондықтан да ол рево­люциялық оқиғалар үзіп кеткен оқуын жалғастыру қажеттігін ойынан ш­ы­ғарған емес. Ақыры Орынборда ашыл­ған раб­фак – жұмысшы факультеті­не келіп оқыды. Оны бітіріп, 1923 жылы Таш­кентте шаңырақ көтерген Орталық Азия мемлекеттік университетінің ша­руа­шылық және заң факультетіне түсті. Қазақ республикасының үкіметі оған Қазақстанның Түркістан респуб­ли­ка­сындағы толық өкілетті өкілі міндетін оқуымен қоса атқаруды тапсырды. Сол жылы Қарқаралыдан келіп, САГУ-дың медицина факультетіне оқуға кірген болашақ жары Дәмеш Ермековамен танысты. Осылай Түркістан өлкесі аума­ғындағы саяси оқиғалардың бел ортасын­да өткен, он жылға созылған белсенді қоғамдық өмірі басталды.

САГУ-дың соңғы курсына көшкенін­де Жүргеновке қазақ үкіметі тарапы­нан тағы бір үлкен сенім артылып, Таш­кент­тегі арнайы орта білім беретін Қазақ ағарту институты (Киринпрос) негізін­де ашылған тұңғыш Қазақ педагогика­лық жоғары оқу орнының (Қазпеджоо, Казпедвуз) директоры (ректоры) лауазымына тағайындалды. Жүргенов дип­лом жұмысын үздік қорғап, универ­ситетке ғылыми қызметкер ретінде қал­дырылған, алайда оны мұнда көп іс­тет­пей, партияның Орталық Азия бюросы (Срезазбюро) 1929 жылы Тәжікстандағы статистика мекемесін басқаруға жұмсады. Осындағы қызметі барысында ол Тәжік автономиясын одақтық республика дең­гейіне көтеру үшін құрылған комиссия құрамына енгізілді. Комиссияның тиісті қорытындысынан соң қабылданған ше­шім­ге сәйкес өткізілген құрылтайшы съезде Тәжік Республикасы Орталық Атқару Комитетінің мүшелігіне сайланып, рес­публиканың алғашқы Қаржы халық ко­миссары лауазымына бекітілді. Одан 1930 жылы Өзбек Республикасына ауыс­тырылып, Ағарту халық комиссары болды.

Бұл кезде қазақ елінде жұртты қай­ғыға ду­шар еткен солақай реформалар жаса­лып жатқан. Оның барысын Темір­бек өзбек еліндегі қызметін атқара жү­ріп қинала қадағалаған-ды. Қазаткомның тиісті декретіне сәйкес, өзге байлар қатарында әкесінің де кәмпескеленгенін, отбасымен жер аударылғанын, ұжымдас­тыру науқанының халыққа жайсыз тиіп жатқанын, ағаларының көтерілісшілер қатарына қосылғанын естіді. Ақыры Қазақ өлкелік партия комитетінің бас­шысы ауыстырылып, өлке өмірді жа­ңаша құру жолына бұрыла бастады. Жаңа кадрлар жинақталды. Осы орайда жерлестері БК(б)П Орталық Комитеті арқылы өзбек еліндегі Жүргеновке де қолқа салған.

Ол он жыл бауыр басқан Түркістан өлкесінің бас қаласы Ташкентпен қошта­сып, 1933 жылы жазғытұрым Қазақ­станның сол кездегі астанасы Алматыға ат басын бұрды. Қазақ автономиялық республикасының Ағарту халық комиссары лауазымына тағайындалып, БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің бюро мүшелігіне сайланды. Содан тез ара­да Ағарту халкоматын мәдениет майда­ны­ның бас штабына айналдырды. Жүр­ге­нов бұл лауазымында төрт жыл қыз­мет атқарды. Алғашқы үш жылында жоқ­тан бар жасаған, аңызға айналған істер тындырды. Ең алдымен, оқу-ағарту ісіне мән берді, сауатсыздықты жоюды, бастауыш білім беруді ғана емес, жаппай орта білім беруді мақсат етіп қойды. Мектеп үйлерін салу, мұғалімдер даяр­лау, оқу­лық­тар жазу міндетін алға шығар­ды. Қа­зақ тілі, терминологиялық мәсе­лелер ко­мис­сариаттың ұдайы назарында болды. Ар­найы орта және жоға­ры педагогикалық оқу орындарын, ал­ғашқы университет­ті, тау-кен және жур­налистика институт­тарын аш­ты. Өнер­паздар байқауын өт­кізіп, ел ішін­дегі халық таланттарын жұрт­шы­­лыққа кеңінен танытты. Кәсіби өнер ошақ­тарының шаңырақтарын кө­тер­ді. Халықтың музыкалық мұрасын мә­дениетті өркендету қызметіне жара­ту­ды алға тартқан комиссар әуелі музыка-драма техникумында қазақ ән-күйін зерттейтін ғылыми кабинет аш­ты. Ұза­май сол кабинеттің жанынан ха­лық музыка аспаптарын жасайтын ше­берхана ұйымдастырып, онда істей­тін шеберлерді табуға да өзі тікелей аралас­ты. Ахмет Жұбановтың домбырашылардан ансамбль құруына, оны ұлт-аспап­тар оркестрі деңгейіне көтеруіне ұдайы қамқорлық көрсетіп отырды. Ұлт­тық өнер кадрларын баулитын ұстаз­дарды Мәс­кеу, Ленинград, Таш­кент­тен шақырт­ты. Хореография мек­те­бін, қуыршақ театрын ашты. Спектакль­дерге қажет кос­тюм үлгілерін қазақ тұрмысының, этно­графиясының білгірі ретінде өзі тү­сіндіріп, тігілген киімдердің алғашқы сын­шысы болды. Музыка студия­сын ашып, аз уақытта оны музыкалық театр мәртебесіне жет­кізді. Музыка театрының тұңғыш спек­таклі «Айман-Шолпан» халықты асқан қуанышқа бөлеп, маусым бойы аншлагпен жүрді. Ол әйгілі «Қыз Жібек» сынды таза қазақ әндерінен жазылған алғашқы ұлттық операның дүниеге келуін тікелей өзі ұйымдастырып, ұдайы назарында ұстады.

Мәдени революция барысында жылт еткен әр жаңалықты Жүргенов өл­келік партия комитеті мен республика үкіметінің басшыларына шұғыл жет­кізіп, бәрі бірге қуанатын. Қазақ еліндегі мәдениет құрылысының жетіс­тіктері жайында өлкеком жетекшісі Л.Мирзоянның 1936 жылдың басында Бас хатшы И.Сталинге мақтанышпен жет­кізген хабары жақсы қабылданып, ұзамай, орталық биліктің Мәскеуде қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігін өткізуді жоспарлағаны белгілі болды.

Қазақ елінде жасалған мәдени ре­волюцияның шырқау шыңы іспетті Мәскеу декадасы қазақ мәдениетінің айтулы мерекесіне, әрі одақтық көлемде тапсырған аса маңызды емтиханына айналды. Онкүндік қорытындысында қарт ақын Жамбыл Жабаев, әншілер Күләш Байсейітова, Құрманбек Жандарбеков, ақын әрі жазушы Сәкен Сейфуллинмен қатар, қазақ мәдениетін, ұлттық опера өнерін дамытуда сіңірген аса зор еңбегі үшін Темірбек Жүргенов Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды.

Мәскеуде өткен қазақ өнері алғашқы тарихи байқауының ешқашан ресми түр­де мәлім болмаған нәтижесі ха­қын­да ро­мандағы бірнеше эпизодта сөз етіл­еді. Со­лард­ың бірі Кремльдің Үлкен сарайында өтіп жатқан Кеңестер­дің Төтенше бүкілодақтық сегізінші съезіндегі үзілістердің бірінде Файзулла Ходжаевтың аузымен айтылады. Өз­бекстан совнаркомының төрағасы Ходжаев өзін биік мінберден сөйлеген сөзімен құттықтай келген Жүргеновке: «Ең үлкен де зор алғыс сезімге сіз лайық­сыз, Темірбек жолдас», дейді. Ташкенттен еліне аттанар алдындағы қоштасқан сәтінде оған күш-жігерін автономиялық республикасын тәуелсіз социалистік мемлекет дәрежесіне көтеруде жемісті еңбек етуін тілегенін есіне салды.

«Комиссар Жүргенов» романы тек мемлекет, қоғам, мәдениет қайраткері Темірбек Жүргеновтің өмірі мен қыз­метін көркемдік тұрғыда суреттеп қана қоймай, осынау тарихи тұлғаның сом бейнесі арқылы оқырманға еліміздің қилы қасіретпен астасқан күрделі тарихын кеңінен ашып көрсетеді. Бүгінгі тәуел­сіздігімізге дейінгі ұзақ жолдың қан­­дай қиын-қыстау белестерден өтке­нін, олардың ішінде кітап қаһарманы Жүрге­новтің егемен еліміздің тарихын­да қан­дай рөл атқарғанын айқын та­нып-білуге жәрдемдеседі. Үлкен террор құр­баны Темірбек Жүргеновтің халқы­на сіңірген ерен еңбегін әрқашан есте ұстау – кітаптың «Сөз соңы» тараушасын­да автордың атап айтқанындай, бүгінгі ұрпақтың қасиетті парызы.

Балжан ХАБДИНА,

Баспа және полиграфия ісінің қайраткері