Елдің ардағы, сатираның саңлағы

Ақын, сатирик Ш.Сма­ханұлы мектепте жүріп-ақ зерек те сергек, өжет те өршіл ру­хымен танылып, ақиқатқа жа­қын, шындық жүзіне тура қа­рап, өмірге құштар, өлең-өнерге сүйіс­пеншілігі зор болғанын былай деп еске алады: «Әсте сатирик бол­сам деп армандамадым десем, өтірік айтқан боп шығар едім. 5-6 сыныпта-ақ қабырға газетінде тәртібі нашар, сабаққа үлгермейтін балаларды сынаған өлендерім үзбей шығып тұратын. Бірде Талас ауданы «Тамды» орта мектебіне Асқар Тоқмағамбетов келді. Мен ол кісінің өлеңдерін түгелге жуық жатқа білетінмін. Кездесуде Асқар ағаның өлеңдерін өзіне оқып бергенімде, ол қайран қалды. Бай­қасам, шебер қиысқан өлеңдерді жаттауым жай әуесқойлық емес, өнерге шын қызығушылық екен. Кейін мұғалім болып жүріп те өлеңнен қолымды үзгенім жоқ. Жазғандарым республикалық газет-журналдарда да көрініп жү­ретін» (Ш. Смаханұлы. Күлкі көбейсін. – «Қазақстан пионері», 1984. -– 11 қазан). Бұдан басқа, «Айға ұшамын» кітабына (1971) енген «Нағашы» атты балладасында бала­лық-жастық кезеңін, «Сү­рінсең де жығылма» хикаятында – алапат аштық көріністерін ел-жермен, жеке өмірімен, тағдыр-талайымен бай­ланыстырады. Қоғам, заман шын­дығы, адам мұраты кең орын алады.

Ш.Смаханұлы шығармашы­лығы, оның ішінде сатиралық поэзиясы тақырыбы мен жанр жүйесі жағынан әр алуан. Атамекеннің қадір-қасиеті, адам әлемі мен мұраты, ата-ананың орны, балалық шақ, жастық кезең, еңбек болмысы, өмір-тұрмыс сырлары сынды тақырыптардағы өлең өрімдерінен жан жылуы, көңілдің нұры мен шуағы, көркемдік-эстетикалық қуаты көрінеді. Қоғам-кезең кө­ріністерін, өмір-уақыт сырларын бар шындық сипаттарымен тартымды өрістетіп, сенімді су­реттейді. Адам мен оның еңбегі, мінезі мен көзқарасы, әрекеттері арқылы әр қырынан ашылып, артық-кем тұстары айқын, бедерлі беріледі. Аң-құс, жан-жануарлар әлемі, олардың өзіндік белгі-ерекшеліктері, ортақ сипаттары салыстырылып, қысқа-нұсқа үлгіде жеткізіледі. Ең негізгісі, сатираның сын садағы – әзіл-күлкі, сын-сықақ, мысқыл, мысал, шымшыма, шаншыма негізінде адамдар арасында, өмір-тұрмыста орын алған кемшілік-кедергілерді қоғадай жапырып, қырғидай тиіп, тиісті тұста тамыршыдай тап басып, ақиқат алдында тізе бүктіреді.

Ақын-сатирик шығармашы­лығындағы сықақ өлеңдер қо­ғам, кезең көріністерін, өмір-уақыт талаптарын, адам әлемі мен ең­бегін, жақсы мен жаман ара­қатынасын, жастық пен жастар сырын, әке мен шеше, бала мен немере ерекшеліктерін, мейірім мен қатігездік сипатын, жалақор мен парақорды, арызқой мен маскүнемді, қысқасы қалың көпшілікке таныс және бейтаныс жайттардың баршасын ақиқат алдында, шындық жү­зінде әзіл-әжуамен, сын-сы­қақпен мінеп, түйрейді (мысалы, «Мақтампаздар», «Құбылма жеңгей», «Жомарт келін­дер», «Қо­мағай сөздер», «Хрусталь-мрус­таль», т.т.) .

Сатиралық прозасы өзінше бір әлем. Ол «Сандықтан шыққан сайтан» (Алматы: Жалын, 1977), «Елпекбайдың телпегі» (Алматы: Жазушы, 1987) сынды сатиралық әңгімелері мен бірқақпай, шымшымалары мен фельетондары енген кітаптарынан терең та­ны­­лады. Осындағы – «Әдейі ертіп келгенде», «Немере әзілі», «Мінез», «Моншада жоғалған әке», «Соқырішек», «Шылбыр», «Же­тім бота», «Операция алдында», т.т. қоғамдағы, өмірдегі ке­лең­сіз құбылыс-көріністер, адам бойындағы, мінезіндегі жат әрекет, кемшіліктер кеңінен көрсетіліп, кемел сөз етіледі. Айталық, «Әдейі ертіп келгенде» атты туынды отбасылық өмір, ерлі-зайыптылардың үлкен қалаға келгендегі өзара әрекет, сұхбаттарына құрылған. Автор дала мен қала, оның адамдарын, өзіндік іс-әрекеттерін салыстыра көрсету негізінде отбасылық өмір, мәдени-рухани талап-тілек­тер, көзқарастар қақтығысы, т.т. кең көлемде сөз етеді. Әңгіме табиғатынан ауыл-қала көріністері, адам өмірі мен еңбегін қатар баяндау желісі айқын аңғарылады. Автор осы жайттар арқылы адам әлемін, ішкі-сыртқы көріністерді жүйелі, көркем көр­сетеді. Ал «Мінез» әнгімесінде адам мен оның еңбегі, іс-әрекеттері, өмірдегі орны, үлесі кеңінен көрінеді. Қаладан ауылға барған картақұмар әрекеті, ойын үстіндегі адамдардың өзара қарым-қатынасы, ішімдік үстінде айтылатын былапыт, дөрекі сөздер, т.т. не­гіз болады. Автор адам­дар қарым-қатынасын карта ойыны үстінде бар қырынан ашады. Әр алуан мінез, көзқарастар қақтығысын да өзара байланыс, іс-әрекеттер арқылы нанымды бейнелейді.

«Сақалын жұлған» – адалдық пен әділетсіздік, парасаттылық пен парықсыздықтың текетіресі, ең негізгісі адам санасындағы кертар­тпалық, кереғарлық, тоғышарлық сынды жағымсыз жайттар баяндалады. Әңгімедегі Дәуірбай ақсақалдың баласын оқу орнына алып келуі, ондағы жең ұшынан жалғасқан – Томар, Кежен, Масан, сондай-ақ Нартаев, Жолшиева, Сұрқылтаев сынды кейіпкерлер арасындағы параға байланысты диалогтер қоғамда, өмірде орын алған жайттарды бүкпесіз-боямасыз алға тартады. Автор пара беру мен алу ісіндегі сыбайластық, жемқорлық жайлы тамыры тереңге тартқан «әңгімені» өмір оқиғаларына, әре­кет-қимыл, тартысқа құру ар­қылы қоғам шындығын, адам әлемін айқара ашады.

«Үміт жұлдызы» повесінде өткен дәуірлерде өмір сүрген ата-бабаларымыздың тағдыр-та­лайы, азаттық, тәуелсіздік жо­лындағы биік мұраттары, ерен ер­ліктері суреттеледі. Ел-жерге адал­дық, адамдық, азаматтық парыз-қарыздан туған кәделі, сауапты әрекеттер – Бөлтірік шешен, Сұраншы батыр, Сүйінбай ақын, сондай-ақ повестегі танымал тұлғалар – Жанай, Ұлжан, Ұлдар, т.т. төңірегіндегі оқиғалар өмірден өрбіп, өнегелі-ғибратты ұлт мұратын, тәуелсіздік талаптарын кең көлемде көрсетеді. Повестегі басты тұлға – Жанай төңі­регіндегі оқиғалар мен ел-жер тағдырына қатысты табанды әре­кеттерден азаттық, теңдік жолындағы елдік пен ерлік үлгі­лері, ұлт мұратына байланыс­ты көзқарас, қимылдар кеңінен кө­рінеді. Қазынабай ауылының тыныс-тірліктері, Әспет бай мен Қадыр болыс әрекеттері өмірден өрбіген оқиғалар шындығын, адам мұратының асқақ тұстарын, уақыт тынысын терең танытады.

Жалпы алғанда, ақын-сатирик Шона Смаханұлы азамат-қай­раткер ретінде ұлттық мұрат пен ұрпақ қамын бар асылдан да биік қойып, осы мақсат-мін­детті орындау жолына саналы өмірін, ақыл-парасатын, білім-білігін батыл бағыттап, арнады. Ақынның сын-сықақтары қоғам, кезең көріністерінен бастап, өмір-тұрмыста кең етек алған кереғар жайттарды, адам мен оның еңбегіне қатысты ұнамсыз тұстарды, аң-құс, жан-жануарлар әлеміндегі пайдалы, зиянды белгі-ерекшеліктерін мінеп, содан арылу жолдарын нанымды, тартымды көрсетеді. Ақын-сатирик мұрасы өзіне дейінгі тақырыптарды әр қырынан байытып, жанрлық-көркемдік тұрғыдан, ой-сөз жүйесімен, сыр-сезім шынайылығымен, руха­ни-эстетикалық қырларымен жетіл­діре түсті. Ақын мұрасы өмір-тұрмыста жиі кездесетін ке­реғар көріністерді сынап-мінеу арқылы содан арылу жолдарын, тәлім-тәрбие тағылымдарын, дәстүр-өнеге үлгілерін кең көлемде көрсе­теді. Осы орайда, әдебиет зерт­теушісі Ж.Дәдебаев ойлары мен тол­ғаныстарының маңызы зор: «Шона Смаханұлының әдеби мұ­расының басты саласын сықақ, мысал жанрында жазылған шы­ғармалар құрайды. Акынның сықақ өлендері негізінен, белгілі бір ғана ой айналасына құрылады әрі етек-жеңі жинақы, көлемі жа­ғынан шағын болып келеді. Олардың қай-қайсысында да адам бойындағы кемшілікке, қоғамдағы олқылыққа сын айтылады. Ақын айтқан сынның өзі бірде әжуа, бірде мазақ, бірде келеке түрінде келіп, әлденеше құбылып отырады да көркемдік-эстетикалық тұрғыда мейлінше әсерлі. Ақынның сыншыл ойы көбінесе өсек-өтірік, мақтаншақ, еріншек, жалақорлық пен пәлеқорлық, қулық пен сұмдық секілді кісі бойындағы оңбаған қы­лықтарды аяусыз әшкерелеп, адам болам деген азаматты олардан аулақ болуға, абай болуға ша­қы­ра­ды» (Атыңнан айналайын. — Ал­маты: Нұрлы әлем, 2002. – 236 бет).

Тұтастай алғанда, ақын-са­тирик Ш.Смаханұлының шығар­машылық мұрасы жан-жүрекке, көңіл толқынына кері әсер етер жат та теріс көріністерді, жағымсыз-ұнамсыз тұстарды тамыршыдай тап басып, иненің ұшына іліп, желдің өтінде ұстап, шоқ тілмен түйрейді. Елдік мүдде-мұратқа кереғар, қайшы келетін келеңсіз жайттардың бәрі-баршасын көз дүрбісіне түсіріп, қорғасын жебелі сын садағына алады. Сатираның қарулы күші асқақтай түседі. Ел ардағына айналып, сатира саң­лағы атанған ақын-сатирик Ш.Сма­ханұлының мәнді қыры, сырлы әлемі, шынайы шындығы осы.

Рақымжан ТҰРЫСБЕК,

филология ғылымдарының докторы, профессор