Ұрпақ арасындағы қарым-қатынас – әлеуметтік дамудың маңызды шарты. Бұл құндылықтар сабақтастығы мен жас буынның табысты әлеуметтенуін қамтамасыз етеді. Жаһанданудың әсері, мәдени контекстің, еліміздегі, әлемдегі әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайлардың тез әрі елеулі өзгеруі ұрпақтар арасындағы қарым-қатынасты түрлі деңгейде дамытады.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Атыраудағы Ұлттық құрылтайдың «Адал адам – Адал еңбек – Адал табыс» атты үшінші отырысында ұрпақтар арасындағы қарым-қатынастың үйлесімділігі мен маңыздылығына баса назар аударды. Президент «Аға буын жас ұрпаққа жол нұсқап, бағыт-бағдар беруі керек. Біз олардың бойына асыл қасиеттерді сіңіруіміз қажет», деп атап өтті.
Статистикалық деректер кейінгі 5 жылда 60 жастан асқан азаматтар санының өскенін көрсетеді. Оның ішінде қарттар саны ең көп өңір Алматы қаласы (302 631 адам), ең азы Ұлытау облысы (31 677 адам) болып отыр.
Бұл үрдіс назар аударуды қажет етеді, өйткені егде жастағы адамдар жастарға өз тәжірибесін, білімі мен ресурсын ұсына алғанымен, олар ұзақ уақыт бойы жастардың қолдауына мұқтаж болады.
Халықаралық зерттеулер ұрпақтар арасындағы жағымды қарым-қатынас аға және кіші буын өкілдерінің денсаулығы мен әлеуметтік саласына пайдалы екенін көрсетеді. Мысалы, АҚШ ғалымдары балалармен үнемі волонтерлікпен айналысатын егде жастағы адамдар таяқсыз өздері жүріп, құрдастарына қарағанда есте сақтау тестілерінде жақсы жауап бергенін анықтады. Бұдан да кең ауқымды әлеуметтік артықшылықтар бар: ұрпақтар арасындағы ынтымақтастық қалыптасып, сақталады, сондай-ақ өмірлік дағдылар, мәдениет, тарихтың трансляциясы жалғасады. Алайда жағымды қарым-қатынасқа кері үрдістің бар екенін айта кету керек. Мәселен, аға буын өкілдерінің көбіне дәстүрлі нормалар мен негіздерді ұстанып, жастардың либералды көзқарастарына қайшы келуі ұрпақтар арасындағы көзқарастардағы түсініспеушіліктерге алып келуі мүмкін.
«Қазақстан қоғамдық даму институты» КеАҚ биыл «Қазақстан отбасыларының ұрпақтар арасындағы өзара қарым-қатынас ерекшеліктері» тақырыбында жүргізген зерттеуі аясында 30 кеңейтілген отбасы мүшелерімен терең сұхбат жүргізді. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес, елімізде бірге тұрудың себептерін үшке бөліп қарастыруға болады. Біріншісі – салт-дәстүр, яғни ата-бабадан трансляцияланып келе жатқан қағида бойынша ұл үйдің кенжесі. Бір өзі ғана болған жағдайда ата-анасымен бірге тұруды олардың алдындағы борыш санап, күтім жасауды жөн көреді.
Екінші фактор – жеке үй алудың мүмкін болмауы, мұнда сұхбат берушілер еңсере алмай жүрген қаржылық қиындықтарға байланысты ата-аналарымен бірге тұратынын көрсетті. Дегенмен зерттеу барысында кеңейтілген отбасы мүшелері тұрғын-үй жағдайына қатысты, атап айтқанда, жеке физикалық кеңістіктің жетіспеушілігіне шағым білдірмеді.
Үшінші себеп – балаларды, немерелерді тәрбиелеуге көмектесу. Сұхбатқа қатысушы аға буын өкілдері балаларымен бірге тұрып, немерелеріне күтім жасап, тәрбиелеу арқылы ұрпақаралық өзара байланысты сақтау үшін өзін жауапты сезінгеннен бірге тұруды борыш санаса, кіші буын жұмысбастылық себебінен балаларының тәрбиесін ата-аналарына жүктеген және ол шешімдерін ең оңтайлы деп есептейді. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, үшінші себеп бойынша бірге тұратын кеңейтілген отбасыларда татулықтың жоғары деңгейі мен өзара түсіністік орнаған.
Осы тұста айта кетерлік жайт, ҚҚДИ 1 200 респонденттің қатысуымен 2022 жылы жүргізген әлеуметтанулық зерттеу нәтижелеріне сәйкес азаматтардың басым бөлігі ата-әжелер бала тәрбиесіне жағымды ықпал етеді деген пікірде. Сондай-ақ сұхбатқа қатысушылардың барлығы дерлік отбасындағы аға буын балалар мен олардың отбасыларына моральдық және психологиялық қолдау көрсетуі керек деген пікірде. Терең сұхбат барысында еліміздегі кеңейтілген отбасында аға буын көбіне жас отбасын қолдаушы, балаларға ортақ тәрбие беруде көмекші және отбасындағы ұрыс-керіс жағдайында медиатор рөлінде екені анықталды. Бұл – отбасындағы ұрпақтар арасындағы өзара қарым-қатынастың айтарлықтай жағымды сипатта екенінің дәлелі.
Жалпы, Қазақстан отбасыларының ұрпақтар арасындағы өзара қарым-қатынасы көпқырлы болып келеді. Мұның негізінде кішілердің үлкендерге деген құрметі жатыр. Оның басты мақсаты – ұрпақтар сабақтастығы. Ұрпақтар бір шаңырақ астында өмір сүре отырып, бір-біріне күнделікті өмірде, бала тәрбиесінде, материалдық жағынан көмектеседі. Сонымен қатар зерттеу нәтижелері көрсеткендей, әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің, құндылықтардың берілуі мен жаңғыруы жүреді. Бірге тамақтану және мерекелерді бірге өткізу сияқты отбасылық дәстүрлер олардың біркелкі таралуына қарамастан, отбасылық байланыстарды нығайтуда маңызды рөл атқарады.
Шетелдік зерттеулер отбасындағы адамдардың, туысқандардың кездесуіне себеп күнделікті болатын жиындар отбасындағы қарым-қатынасты жылдар бойы нығайтып, жақсартуға септігін тигізетінін көрсетті. Мәселен, Америка психологиялық ассоциациясының «Отбасы психологиясы» журналында отбасындағы күнде қайталанатын істер және дәстүрлер мен діни рәсімдер некеге қанағаттанушылықтың жоғары деңгейіне, жасөспірімдердің өзін жеке тұлға ретінде сезінуіне, балалардың денсаулығына, оқу үлгерімінің жақсы болуына және отбасы қарым-қатынасының беріктігіне жағымды ықпал етеді деп түйін жасаған. Сондай-ақ зерттеуде заманауи отбасылар қарбалас өмір сүргенімен, бірге тамақтануға 20 минут жұмсайтынын көрсетті. Егер отбасы аптасына үш-төрт рет бірге бір сағат тамақтануға жиналып, отбасымен бірге жиі әңгімелесіп отыратын болса, барлық отбасы мүшесі үшін пайдалы болар еді деген тұжырымдама жасалды.
Дегенмен зерттеуде бірге тұру барысында ұрпақтар арасындағы бірқатар түсініспеушілік орын алатыны анықталды. Мұның себебі – консервативті және либералды көзқарастарды ұстану дәрежесінің әртүрлі болуы. Жылдан-жылға жетіліп келе жатқан технологиялар да өз ықпалын тигізеді. Терең сұхбатқа қатысушылардың жартысынан көбі көзқарастағы айырмашылықтар ұрпақтар арасындағы өзара қарым-қатынастағы мәселелердің негізгі себебі екенін атап өтті. Маңыздысы, екі буын да әңгімелесу мәселені шешудің негізгі әдісі екенін түсінуі қажет және отбасы мүшелері туындаған қиындықтарды талқылауы керек деп санайды.
Ақнұр ИМАНҚҰЛ,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы