Кітапхана және жасанды интеллект

Осындай цифрлық технология көшіне ілескен Өскемен қаласындағы Оралхан Бөкей атындағы қалалық кітапхана «Кітапха­на саласындағы жасанды интеллект» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізді. Өскемен қаласы әкімдігінің мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі, Оралхан Бөкей атындағы орталық қалалық кітапхана, Шығыс Қазақстан облысының кітапханашылар қа­уымдастығының ұйымдастыруымен өткен іс-шараға «Beeline Қазақстан» қолдау көрсетті. Конференцияға елі­міздің әр өңірінен 80-нен астам әріпте­сіміз қатысты.

Конференцияға Ресей Ғылым ака­де­миясы қоғамдық ғылымдар жө­нін­дегі ақпарат институтының аға ғы­лы­ми қызметкері Вадим Степанов арнайы шақырылды. Ғалымның жасанды ин­теллектіні кітапхана саласында пай­далану туралы дәрістері мен ше­бер­лік сыныбының үйретері көп болды. Вадим Степанов жасанды интеллекті­нің шығу тарихынан бастап өмірде қалай қолдануға болатыны туралы қы­­зық та тың мәліметтермен бөлісті. Оның «Кітапханалық-библиогра­фия­­лық қызметте генеративті тілдік үлгі­­лер­ді пайдалану» атты тренинг-сессиясы­на қатысушылар көптеген тәжірибені­ игерді.

Ғалым жасанды интеллектінің дамуын 3 кезеңге бөледі. 1950–1970 жылдары жасанды интеллект енді ғана пайда болып, алғашқы бағдарламалар жасала бастаған болса, 1980–2010 жылдары жасанды интеллект жүйесі өз жемісін де бере бастады, ал 2010 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін жасанды интеллект барлық салаға қарқынды енгізіліп жатыр. Бүгінде жасанды интеллект ауыл шаруашылығы, өнеркә­сіп, медицина, қауіпсіздік жүйесі секілді көптеген салада кеңінен қолданылады. Ендеше, осынау үрдістен кітапхана саласы да қалыс қалмауы қажет.

Кейбіреулер «жасанды интеллект пен кітапхананың арасында қандай байланыс болуы мүмкін, кітапхана жасан­­ды интеллектісіз де өмір сүре алады ғой» деуі әбден мүмкін. Десек те, ендігі жерде кітапхана саласын жасанды интеллекті­­сіз көзге елестетудің өзі қиын. Адам зер­де­сі­нің компьютерлік баламасы бұдан былай да әлемді қарқынды жаулай бер­мек. «Кітапханашылар компьютерді ең ал­ғаш қалай үйренді, жасанды интел­лек­тіні де солай жан-жақты меңгеруі керек. Заманауи технология жаңалықтарын қызметіне енгізген кітапхана ғана жас­тарды өзіне тарта алады. Осылайша, өмір сүруге құштар ұл-қыздарды тәрбие­леу­ге ықпал етуіміз керек», дейді бұл туралы Вадим Степанов.

Конференцияда ТМД IDC вице-пре­зиденті А.Беклемишев қатысушы­лар­ға Қазақстандағы жасан­ды интеллек­тіні дамыту тұжырымдамасы туралы кеңінен әңгімелеп берді. Тұжы­рым­да­маның табысты жүзеге асуы, әри­не, кітапханашыларға да тікелей қатыс­ты. Бұл туралы конференцияда баянда­ма жасаған Беларусь ұлттық техника­лық уни­верситеті ғылыми кітапханасы электрондық қорлар бөлімінің интер­нет технологияны дамыту бөлімінің басшы­сы А.Ковалевский жақсы айтты.

«Кітапхана – жасанды интеллект әле­­міне жолбасшы. Егер бүгін жасанды ин­теллектіні игермесек, ертең біздің орнымызды басатын біреулер міндетті түрде табылады», деді ол.

Оралхан Бөкей атындағы кітапхана­ның жас ІТ-мамандары Д.М.Голова­нов, Б.Е.Дауылбеков, М.С.Решетов, Р.Климов жасанды интеллект көмегі­мен кітапханада кітапханалық чат-бот құру және дыбыс­тық көмекші әзірлеу тәжірибесімен бөлі­сіп, іске асқан жобалармен таныстыр­ды. Сондай жобаның бірі – «Digital Fashion». Жасанды интеллект сән әлемін жатсынбайды. IT-тех­нологияның тетігін жетік меңгеруге тал­пынған жас бойжеткендер виртуалды сән әлемімен танысып, киім үлгілері мен декор, интерьер мен сәулет бұйымда­рын, сондай-ақ көрініс-бейне­лер мен ди­зайн, визуалды көрініс­тер­ді әртүрлі интернет платформаларға жайғастыруды меңгереді.

Конференция аясында кітапха­на­шылар лекция тыңдап қана қоймай, ше­бер­лік сыныптарына қатысып, жасан­ды интеллектіні қолдану туралы білім көк­жиектерін кеңейтіп, тәжірибе алмасу мүмкіндігіне ие болды.

Жиында Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті­нің профессоры И.Уәлиева, Ресейдің бағ­дарламалық қамтамасыз етуді жасау тобының жетекшісі А.Лютецкий, «Invect Trade CO» ЖШС техникалық директоры Салауат Қазыбаев, т.б. жасанды интеллектінің болашағы туралы ойларын ортаға салды.

Семей қаласындағы Абай атында­ғы кітапхана директорының орынба­сары Гүлмира Аязбаева: «Жасанды зер­дені қолдану дәл кітапхана жұмысында әзір­ге кенжелеп тұр дер едім. Әркім өз біл­генінше қолданып жүр. Жасанды зердені кітапхананың әр бөлімінде, әр жүйесінде қолдануға болатынын енді біліп отырмын. Бұл – бізге пайдалы әдістеме­лік қолдау, көмек. Ресейлік ғалым Вадим Степановтың берген мағлұматтары өте қызықты болды. Болашақта кітапхана қызметіне жасанды интеллектіні енгізуде тығыз байланыс орнатамыз деп ойлаймын», деді.

Ал Қостанай облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының басшысы Сәния Серікқызы жасанды зерде туралы бұрыннан ізденіп жүргенін, іс-ша­ра­ның өте пайдалы болғанын жеткізді. Ол конференция барысында жасанды интеллектіні пайдалану бойынша алған білімінің жұмыста пайдаға асатынына сенімді.

Қонақтар мен әріптестердің пікірле­рін тыңдап, көңілімізге кітапхана ісінде ЖИ қолдануға арналған конференция жаңа мүмкіндіктерге – кітапхана ресурста­рын оңтайландыру, қызмет көрсету сапа­сы мен қолжетімділікті арттыру, цифр­лық жинақтарды дамыту, ғылыми зерт­теу және шығармашылық белсенділікті кү­шейтуге жол ашады деген сенім бекіді.

Қазақстан кітапханалары Жасанды интеллектіні дамыту тұжырымдамасын жүзеге асыруға қалай үлес қоса алады? Жасанды интеллектіні қалайша қазақ тілінде сөйлетуге болады? Енді осы сауал­дарға жауап беруге тырысып, ұсы­ныстарымызды ортаға салайық.

Жасанды интеллект саласын дамы­ту­дың 2024–2029 жылдарға арнал­ған тұ­жырымдамасын жүзеге асыруға кітап­ха­налардың қосар үлесі зор.

Кітапханалар қорларын жинақтап, іріктеу және талдау жүргізе алады; жалпы қорды, соның ішінде қазақ және орыс тілдеріндегі кеңестік және кеңестік кезеңге дейінгі мерзімді басылымдарды түгендеп, цифрлық нұсқаға көшірілетін аса құнды және маңызды құжаттарды анықтай алады.

Қазақстан кітапханалары өз қорларын цифрландыру жұмысын сапалы жүргізуі қажет. Бұл – машиналық оқыту үшін қорды жоғары сапалы цифрлық көшіруді іске асыруға тиіс. Содан кейін өңделген және құрылымдалған ақпарат массиві «data-set-ке» (дата-желі) жүктеледі.

Кітапхана өкілдерін стандарт әзірлеу, деректерді өңдеу мен ресурстарды бөлуге жауап беретін Ұлттық үйлестіру орталығы құрамына енгізуді ұсынамыз. Үйлестіру орталығы цифрландыру жұмысын дамытуды ынталандыру үшін конкурстар мен гранттар ұйымдастырып, техникалық қолдау көрсете алады.

Кітапханалар халықты ЖИ техноло­гиясына үйретуге арнайы бағдар­ла­ма­лар әзірлеуге қабілетті. Бұл – ЖИ негізде­рі­не кіріспеден бастап, машиналық оқыту мен деректерді өң­деу бағдарламала­ры­на дейінгі оқытудың әртүрлі деңгейі­не бейімделген семинарлар, шебер­лік сабақтары, дәрістер болуы мүмкін. Және ол халыққа ЖИ-дің қалай жұ­мыс іс­тей­тінін түсінуге және оның тәжірибелік мәнін көруге көмектеседі.

Кітапханалар қызметкерлерін оқы­туға инвестиция салуға тиіс, сонда олар пайдаланушыларды өздері оқыта алады. Жасанды интеллект негіздері, деректер туралы ғылыми және сыни талдау курстарын жүргізіп, ЖИ пайдалануды үйрету және кеңес беруге көмекші нұсқаулықтар мен құралдарды әзірлейді.

Еліміздегі кітапханалардың қоғамды ЖИ мүмкіндіктері мен шектеулері, оның экономика мен әлеуметтік үдерістер­ге әсері, сондай-ақ осы саладағы қауіпсіз­дік пен этика мәселелері туралы білім­де шешуші рөл атқару мүмкіндігі бар. Бұл әртүрлі салада ЖИ-ді көбірек білуге, пайдалануға ынталандырады.

Кітапханалар білім қоймасы ғана емес, елімізде ЖИ ен­гізу және дамыту үде­рісінің белсенді қаты­сушылары бола алады, сондай-ақ халық­тың технологияларды сауатты және жауап­кершілікпен пайдалануын қамта­масыз ететін жоғары сапалы дата-сеттер құра алады.

Бұл әрекеттер халықтың цифрлық сауаттылық деңгейін арттыруға, цифр­лық жетістіктерге қол жеткізуді жеңілдету­ге, өзін-өзі дамыту мен кәсіби өсу, әлеумет­тік инклюзия мүмкіндіктерін кеңейту­ге көмектеседі.

Бүгінде кітапханалардың басты мін­деті – азаматтарды цифрлық өмір талаптарына бейімдеу. Шынында да, тартымды әрі пайдалы орталыққа айналу үшін бір сарынды жұ­мыстарға уақыт жоғалт­пай, нейрондық же­ліні пайдалану қа­жет, өйткені ол – қуат­ты және тиімді модельдер жасауға қабі­летті әрі кітапхана­­­шы үшін таптырмас құрал. Нейрондық желі – талдауларды ұқыпты жүргізуді, жұ­мыс­ты дұрыс жоспарлауды жақсар­та алады, ал кітапханашыларға цифрлық тех­нология әлемін пайдалануда сенімді көмекші.

Кітапханалар білім репози­то­рий­лері ғана емес, сонымен бірге жоға­ры са­палы деректер жиынтығын құруға, ма­ман­дардың технологияларды сауатты және жауапкершілікпен пайдалануын­ қам­та­масыз етуге үлес қоса отырып, өз жұ­мы­сына ЖИ енгізу және дамыту үдері­сі­нің белсенді қатысушылары бола алады деген үміттемін.

Хабиба Ақжігітова,

Оралхан Бөкей атындағы кітапхана директоры