Бүгінде балалар қауіпсіздігі – өзекті мәселенің бірі. Балалардың қатысуымен болатын қайғылы оқиғалардың көбейіп кетуі қалың көпшілікті қатты алаңдатып отыр. Бұл мәселеге Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев та назар аударып, халыққа Жолдауында: «Адал азамат және тұғырлы тұлға болудың негізі бала кезден қалыптасады. Сондықтан біз жас ұрпақтың қауіпсіз әрі алаңсыз өмір сүруін қамтамасыз етуге тиіспіз. Жол, ғимарат, киім-кешек, азық-түлік, яғни барлығы балалар үшін қауіпсіз болуы керек. Сондай-ақ өскелең ұрпақтың психикалық саулығы – өте маңызды мәселе», деп атап көрсетті.
Әріге бармай-ақ кейінгі үш-төрт жылдың мұғдарында айдың-күннің аманында шиеттей шүпірлеген балалар үштен-төрттен көлденең қазаға ұшырап, қалың елдің қабырғасын қайыстырды. Бақсақ, осы оқыс оқиғалардың көбісі балалардың қараусыз қалуынан болып отыр.
1 желтоқсан күні Ақмола облысы Шұбарағаш аулындағы жеке тұрғын үйде тұтанған өрттен 2017 және 2021 жылы туған екі бала тұншығып қайтыс болды. Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Зәкиева аталған қайғылы оқиғаға қатысты пікір білдіріп, тың ұсыныс айтты.
«2024 жылдың қаңтарынан бүгінге дейін балалардың қаза болуымен байланысты 15 өрт болды, негізінен балалар үйде жалғыз қалған. Осы фактілерді саралай келе, 12 жасқа дейінгі балаларды ересектердің қараусыз қалдыруына тыйым салу тұрғысындағы заңнамалық шаралар әзірлеу қажет деп санаймын», деді балалар омбудсмені.
Жоғарыда сөз болған қайғылы оқиғаның барлық мән-жайы анықталып, қажетті тергеу әрекеттері жүргізіліп жатыр. Екі бала жеке үйде электр тоғының тұйықталуынан тұтанған өрттің түтініне тұншығып қайтыс болған.
Биыл ақпанда Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Талды аулында жеке үйде өрт шығып, төрт бала, қазан айында Қостанай облысы Жітіқара қаласында жеке үйде өрт болып, бес бала, қарашада Астанадағы жеке үйлердің бірінде өрт шығып, 13, 9, 3, 2 жастағы төрт бала көз жұмды.
Ресми дерекке сүйенсек, мектеп жасына дейінгі, бастауыш сыныптардағы балалардың жарақаттануы, қаза болуы көбіне өрт шығу, жол ережесінің бұзылуы, өзен-көлдерде шомылу, жұқа мұзда конькимен сырғанау, түрлі ойындар барысында болады. Өскелең ұрпақ – еліміздің болашағы, өміріміздің жалғасы, біздің ең қымбат қазынамыз. Балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету – ата-аналар мен мектепке дейінгі ұйымдардың негізгі міндеті, олардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғау мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі десек те, елімізде ең көп зардап шегетін осы балалар болып тұр.
Сонымен балалар омбудсмені жасы 12-ге толмаған баланы үйде қараусыз қалдыруға тыйым салуды заңдық тұрғыда бекітуді ұсынды. Бізде кез келген келеңсіз нәрседе адам шығыны шықпай, оның алдын алу мәселесі үнемі кемшін түсіп жататыны жасырын емес.
Парламент Мәжілісінің депутаты Жарқынбек Амантайдан жоғарыдағы ұсынысқа қатысты пікірін, арнайы заң әзірлеудің жай-жапсары туралы сұрап білген едік. Мәжілісменнің айтуынша, бұл мәселеге қатысты бірден заң қабылдануы мүмкін емес, заң мәселені біржақты ғана шеше алады, есесіне көп көлденең жағдай ескерусіз қалуы мүмкін.
«Кейінгі кезде ата-ананың қарауынсыз қалып, түрлі оқиғаға тап болып жатқан балалардың мәселесі ушығып кетті, және де олар көбеймесе, азаятын түрі жоқ. Бала құқықтары жөніндегі уәкілдің бұл проблеманы заңдық тұрғыда шешу жөніндегі ұсынысы осыдан шығып отыр. Дегенмен бұл салада қолға алынып жатқан жұмыстар да бар. Мәселен, Төтенше жағдайлар министрлігі тарапынан жер үйде тұратындарға өрт шыққан кезде белгі беретін дабыл жүйесін орнату секілді жұмыстар жасалып жатыр. 12 жасқа дейінгі балаларды үйде қараусыз қалдыруға болмайды деген заң шығардық делік, оған біздің қоғам дайын ба? Қазір әлемдегі геосаяси жағдайдың тұрақсыздығы экономикамызға қатты әсер етіп отыр. Қымбатшылық, экономикалық жағдай тіпті құбылмалы. Сондықтан мұндай заңды қабылдап жіберсек, оның бақылануы қалай жүзеге асады деген мәселе бар. Өйткені онсыз да ері де, әйелі де қалт-құлт етіп күн кешіп отырған отбасыларға кесірі тиюі мүмкін. Сол тұрғыдан бұл мәселе әлі де сарапталып, әлеуметтік зерттеулер жүргізілуі керек. Заңды қатайтып, халықты соған мойынсұндыруға болатын шығар, алайда ең алдымен оның салдары қалай болады деген мәселе зерделенуге тиіс. Мүмкін бұл мәселені шешудің басқа жолын қарастыру керек болар. Ең дұрысы, қауіпсіздік шараларын жетілдіру керек», дейді депутат.
Әлеуметтанушы Әсел Сәрсенова да баласын үйде жалғыз қалдырды деп ата-ананы кінәлай беру орынсыз екенін айтады.
«Мұндайда отбасының әлеуметтік жағдайын ескеру керек. Көпбалалы әрі табысы төмен ата-ана баласын балабақша немесе басқа орталықтарға беруге қаржысы жетпей, амалсыз баласын үйде қалдыратын жағдайлар көп. Ал жағдайы бола тұра баланы үйге қараусыз қалдырып, оқыс оқиға туындаса, ата-ана өзі жауапты болады. Жағдайы келмей, баланы үйге тастауға мәжбүр болса, онда әңгіме басқа. Мұндай оқиғалар жиі қайталанып кетті, бұдан сабақ алу керек. Қалай дегенде де бұл проблемаға немқұрайды қарамай, мемлекеттік деңгейде іс-шаралар кешенін жасақтау керек. Айталық, мүмкін ата-анасы жұмыста жүргенде балаларға бас-көз болатын тегін орталықтар ашу керек шығар. Бұл орайда көмекке аса мұқтаж көпбалалы отбасыларды анықтап, таңдап алу қажет. Мемлекет тарапынан қазір де қолдау бар, бірақ бәріне бірдей жетпейді. Мұндай мәселеге жан-жақты қарау керек, билікті де, ата-ананы да біржақты кінәлаудың жөні жоқ», дейді маман.
Жалпы, мұндай талап әлемдік тәжірибеде бар. Мысалы, Ұлыбританияда 14 жасқа дейінгі балаларды ересектердің қараусыз қалдыруы қылмыстық іс болып саналады. Германияда 14 жасқа дейінгі баланы тіпті 10-15 минутқа жалғыз қалдырғаны үшін қылмыстық жауапкершілік қарастырылған. Бірақ Ұлыбритания мен Германияның әлеуметтік жағдайын да ескермей болмас.
Бала құқықтары туралы Конвенцияның 26-27 баптарында: «Әрбір бала әлеуметтік қамтамасыз ету игіліктерін пайдалану, оның ішінде өмірін әлеуметтік сақтандыру құқығына да ие», «Мемлекет өздерінің балаларына қажетті жағдайларды жасауға мүмкіндіктері жоқ ата-аналарға көмектесуі қажет», деп атап көрсетілген.
Қазір әлемде балалардың қауіпсіздігі мен құқығын қорғауға ерекше назар аударылса да, балаларды қараусыз қалдыру немесе өз бетінше өмір сүруге мәжбүр ету мәселесі әлі де өткір болып тұр. Әлеуметтік зерттеулерге қарағанда, балаларды қараусыз қалдыруға әсер ететін негізі фактордың бірі – әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің әлсіздігі. Кейбір қоғамда, әсіресе дамушы елдерде, баланы қорғау жүйесі жеткіліксіз немесе толыққанды жұмыс істемейді. Балаларды қорғау ұйымдарының аздығы, ата-аналарға әлеуметтік қолдаудың жетімсіздігі – бұл мәселеге қатты салқынын тигізеді. Сонымен қатар қоғамда балалардың құқығы мен қажеттіліктері жөнінде нақты әрі жүйелі ақпараттың аздығы да әсер етеді. Балалардың қараусыз қалуы тіпті қылмыстық ортаға тартылуына жол ашуы мүмкін.
Әлеуметтанушылар бұл мәселені әлеуметтік стратификация тұрғысынан да қарастырады. Мамандар балаларды қараусыз қалдыру мәселесін жан-жақты талдай отырып, бұл проблеманың шешімі – мемлекеттік саясат пен әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін жетілдіру, қоғамның жауапкершілігін арттыру екенін алға тартады. Ресми дерекке сүйенсек, еліміздегі халықтың жалпы санынан балалардың үлесі 31%-дан асады екен. Демек бұл еліміздің үштен біріне жуығы деген сөз. Ендеше, баланың қауіпсіздігі – мемлекеттің қауіпсіздігі екенін әр кез есте ұстаған жөн.