Сағы сынбаған сын сардары

Асылдарым (жалғасы)

ЭССЕ

Сағы сынбаған сын сардары

1937 жылдың күз айында С.Сейфуллин мен Б.Майлин ұсталды. Сол жылдың желтоқсан айында Жамбыл бастаған делегация құрамында Кенен Әзірбаев, Тайыр Жароков, Павел Кузнецов және мен Тбилисиге бардық. Мақсатымыз – Шота Руставелидің «Жолбарыс терісін жа­мыл­ған батыр» поэмасының 750 жылдық мерекесіне қатысу. Мерекенің барлық шарасына қаты­сып, Алматыға 1938 жылдың қаңтарында қайт­тық. Қайтарда Мәскеуге соғып, КСРО Ішкі істер министрі Н.Ежовтың қабылдауына бар­дық. Соның нәтижесінде сол жылы май айында Жам­былдың кешігіп те болса еске алынған ме­рейтойын өткізу жөнінде шешім қабыл­данды. Ал­матыға қайтып келген соң Жам­был юби­лейінің дайындығына шұғыл кірісіп кеттік. Сол тұста наурыз, сәуір айларында Х.Есенжанов, З.Шашкин, С.Камалов, т.б. жас жазушылар ұсталып жатты. Соның қарсаңында «Казахстанская правда» газетінде «Джамбул у Ежова» деген мақалам шыққан. Бір күні мені Хамидуллин деген НКВД қыз­меткері шақырды. Бардым. Сұрағаны: «Бай­шыл-ұлтшыл ұйымға қашан кірдің?», «Ежовқа неге кірдің?», т.т. осындай мылжың сұрақтар. Мен ешқандай ұйымды білмейтінімді, ешқан­дай ұй­ымға кірмегенімді айттым. Ежовқа кіруде басқа ниет болған жоқ, Жамбылмен бірге қа­был­данғанымды түсіндірдім. Бірақ түсінбепті, тағы да әлденеше рет шақырып, бірде Катков, бірде Павлов деген НКВД қызметкерлеріне апарды. Бәрінің ежіктеп қайталап сұрайтыны – бір-ақ бәле, бір-ақ жала. Айтатындары: «Мой­ындасаң – саған тимейміз» деп уәде береді. Бірақ, мен бірде-бірін бойыма жуытпадым. Сөй­тіп жүріп, Қа­зақстан Жазушылар одағының төрағасы рөлінде Жамбыл мерейтойын мамыр айында, әуелі Жам­былдың туған жері – Қара­қастекте, кейін Алма­ты­да өткіздік. Той өтісімен маусымның басында, бір күні Ғабит Мүсірепов екеуімізді партиядан шығарды. Таққан айыбы: Жазушылар одағында отырып, халық жауларын көрмеді, әшкерелемеді. Бұл 5 тамыз күні болатын. Осыдан 5 күн өтісімен, 11 тамыз күні түнде НКВД-ның екі ада­мы келіп, үйді тінтіп, мені ұстап әкетті. Олар: Катков пен М.Оспанов. Сағат 1-де машинамен жеткізіп, мені НКВД үйінің үшінші қабатындағы Марков дегенге тапсырды. Ол түн ортасына дейін қитұрқы сұрақтар қойып, тергеуге алды. Бірақ әзір қысымға алған жоқ. Әйт­кенімен, мойындатпай қоймайтынын қатты ескертті. Содан былай күні-түні кезекпен бірде Марков, бірде Оспанов, бірде Хамидуллин қы­сым көрсетті. Ұйқы көрмегенім, таяқ жегенім, карцерде тұрғаным, сонда аяғымның астына түні бойы суық су жібергенін, он саусағыма қаламұш шаншып, тырнағымды ушықтырғаны, анамды балағаттағаны – бәрі жазылған. Азапта өткен бірнеше айдан кейін әскери трибуналға түстім. Менімен бірге түскендер: Бәй­мен Алманов (КазПИ-дің бұрынғы дирек­торы), Хамза Есенжанов (Ленинградта аспирантурада бірге болған жолдас), Өтебай Тұрман­жанов (КазПИ-де сабақ берген, Жазушылар одағында бірге істеген жолдас). «Халық жауы» деген айыпты ешкім мойындаған жоқ. Сырттан келіп бұларда ұлтшылдық қылықтар болған деп куәлік еткен жазушы «жолдастар» бой көрсетті. Әскери трибунал Алмановқа 5 жыл, басқа­ла­рымызға 8 жылдан берді. Сөйтіп, 1939 жыл­дың жаз айларында бізді Алматының жалпы түр­ме­сінде ұстап, военный трибуналдың үкімі бұзыл­ған соң, Семейдің түрмесіне айдады. Онда бірнеше ай отырған соң, 1940 жылдың ба­сын­да бұ­зыл­ған әскери трибунал үкімінің ор­нына «Особое совещание» деген тройканың ұй­ғаруымен 8 жылды өтеу үшін Красноярск лагеріне айдалдық. Краслагтің Жедорба деген пунктіне «орна­лас­тық», орналастық емес-ау, омал­дық. Ондағы азапты айтып жеткізуге тіл жетпейді». Адам жаны түршігерлік азап пен қиын­дықты кейінше жоғарыдағы ашына жазылған естеліктен оқып түсіндік. Айдаудан келген соң бізге құшақ жайып тұрған ешкім болмады дейді Мұхаметжан ағамыз. Уа­қытымыздың көбі үй-жай іздеумен, күн көретін жұмыс қарастырумен кетті деп қинала жазады. «Үйден-үйге көшіп жүріп, Хамза екеуіміздің аударғанымыз М.Шолоховтың «Тынық Дон» романының бір-бір кітабы болды. Одан әрі әр­қай­сысымыз өз мамандығымызбен, өз жанры­мыз­бен болып кеттік дейді. Қиямет үзілістен кейінгі қи­ындықтың жайы  айтпаса да аян. Алайда, оянған үміт пен жаңғырған сенім қиындық қа­малынан қаймықтырмай, қайта қай­рап салғандай серпін берді. Осыған да шү­кіршілік еттік дейді ағамыз. Бізге сабақ беріп жүрген кезде ағамыздың басы ойдан босамайды екен. Бір мезгіл Ғылым академиясына соғады, бір мезгіл университетке келіп дәріс оқиды. Қалған уағында қадалып қалам мен қағазға шұқшияды. М.Шолоховтың «Тынық Дон» романының үш­ін­ші кітабын аударып жүріпті. Бұл аздай-ақ, күн­делікті әдеби процестің ұңғыл-шұңғылына үңіліп, жақсысына жылы лебіз білдіріп, на­ша­рына күйіне сын жазады екен. Бұл аздай-ақ, Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет бас­па­сын­да директор болып жұмыс істейді. Жазу­шы­ның бір жағына шықсам дейді. Не деген қажымас қайрат, сарқылмас жігер десеңші! Тағдыр талай төнсе де сындырам деп, Мойыныңа саламын қыл бұрау деп, Сынбай қайтқан еріндей біреуі осы, Тынбай қалған ісімді тындырам деп. Әбділда ағамыздың осы өлеңі Мұхаметжан Қаратаевқа арналған. Көп жылғы үзілістен кейін жан таптырмай жұмыс істеп, үсті-үстіне білімін жетілдіріп, білігін көгенкөз біздерге беріп кетуге ұмтылады екен. Уақыттың қадірін сезінуді, уақытты ұқыпты пайдалануды Мұхаметжан ағадан үйрендік. Ол кісінің бос уақыты болмайтын. Бірде академияда, ғылыми кеңеске қатынасып, қорғалып жат­қан диссертацияға пікір айтады. Келесіде көр­кем әдебиет баспасының шашетек шаруасына жегіледі. Жазушылар одағының сын жина­лы­сы­на төрағалық етеді. Күні бойғы жүгірістен соң үйіне келіп түннің бір уағына дейін өзінің шығармашылық шаруасымен айналысады. Өзін-өзі аямауды, бар білгенін ұлтына, халқына арнауды біздер ағамыздан үйрендік. Қай кезде көрсең-дағы сабырлы, бір қалыпты, аспай-таспай сөйлейтін мінезінен айныған жоқ. Әлі есімде, өткен ғасырдың 60-шы жылдар басында – сталиндік зұлматтың әшкереленіп, жазықсыз жапа шеккен классиктеріміздің ақта­лу орайына арналған Жазушылар одағында жи­ын өтті. Студентпіз. Қызық көріп сол жина­лысқа барып қатыстық. Мұхаметжан ағамызға қаратып сол жиында жазықсыз жапа шеккен ақынның зайыбы ауыр-ауыр сөздер айтты. Бейне, 1937 жылғы бірін-бірі көзге шұқып көрсету, донос жазу, айдап салу қитұрқысын осы ағамыз ұйымдастырғандай, беттен алып, төске шауып, ғайбат сөйлегені сай сүйегімізді сырқыратты. Сөз алған Мұхаметжан ағамыз: «Өзім де жазықсыз жапа шеккен адаммын, текке жазғырмаңдар! Уақыт бәрін өз орнына қояды», деп сабырлы қалпынан танбай мінберден түсті. Бекзаттығы бір төбе. Кісілігі атан түйеге жүк болғандай қайран ағам! Ағамыздың зорлық-зомбылықты бастан кешіріп, қаншама үркіншілікті өткеріп, қайтпас қажыр, табанды мінезін жоғалтпағанына сол жолы анық көзіміз жетті. Мұхаметжан ағамен көп араластым. Жатақ­ханада жайған шағын дастарқанымыздан да жеңгей екеуі келіп дәм татып жүрді. Баспаналы болыңдар деп батасын беруші еді. Сол батаның арқасында шығар, біз де пәтерлі болдық. Тақауда сол ағамыздың 100 жылдық мерей­тойын Президенттік мәдениет орталығында өт­кіздік. Бұл да болса біздің буынның, кейінгі оқыр­ман қауымның сыншы ағаның рухы ал­дындағы парызының бір өтеуі деп білдік. Сұлу мінез, сұлу білім иесі Өнегесін алған, тәлім-тәрбиесін көрген, ас­ыл ағалардың ортасында әрдайым маңдайы жар­қырап ерекше Зейнолла Қабдолов тұрады. Ол кісі туралы ойласам-ақ, өмірімнің ең бір мағыналы, сұлу, көркем кезеңі көз алдыма келеді. Құлағымда самалдай себелеген жайлы, саз­ды, әуенді, қамқорлы үні қалды. Өткен ғасырдың елуінші-алпысыншы жыл­да­ры Мұхтар Әуезов пен Зейнолла Қабдолов еліміздің білім ошағының қарашаңырағы – Қазақ мемлекеттік университетінде қатар еңбек етті. Сол білім ордасында бірі аға, бірі іні болып 16 жыл қоян-қолтық өмір сүріпті. Бұл жылдар ақиық жазушы Әуезовтің қаншама жылдар жа­нын жеген қуғын-сүргін, өсек-аяң, ізін аңду, қу­далау, уәжді сөзін теріске жору секілді жаман­шы­лықтан құлағы тыншып, бірыңғай шығарма­шы­лыққа бет бұрған жұлдызды жылдары еді. Зейнолла Қабдоловтың да «Ұшқын», «Жалын» секілді романдары жарияланып, қоғамда үлкен ой тудырған, елдің аузында жүрген кез болатын. Жас жазушы ұстазынан отыз жастай кіші. Мұхтар Әуезов өмірінің соңғы жылдарында ертеде жазылған бір топ әңгімелері мен пьеса­ларын үстінен қайта бір қарап, ғылыми дәйек­те­ме жазып, сұрыптап, сараптап «Қараш-Қараш» жинағын шығарған болатын. Сол мөлдіреген әдемі шығармалары топтасқан жинақты інісіндей көріп Зейноллаға сыйлапты. Кітаптың ти­тулдық бетіне: «Ғазиз көретін, сұлу мінез, сұлу білім, өнер иесі, досым, інім Зейноллаға – дос, аға көңіл белгісі болсын», деп қолтаңба беріпті. Сол кездегі атағы жер жарған 63 жастағы Әуезовтің 33 жастағы Зейнолла Қабдоловқа арнап жазған авторлық қолтаңбасындағы сұлу мінез, сұлу білім, досым Зейноллаға деген үш ауыз сөз Зейнолланың бүкіл бітімін, табиғатын дәл ашып тұрғандай. Өзінен әлдеқайда жас, ғылымға, өнерге жаңа талпынып, еркін келген Қабдоловқа ұлы суреткер неге бұлайша баға берді?.. Баяғының кө­ріп­кел әулиесіндей қалайша өзінің бауырына тар­тып, дос санады?.. Осынша төгілуінің сыры неде?.. Бұл сауалдарға жауап беру үшін Қабдолов­тың әдебиетке, ғылымға келу жолына көз жіберсек те жетіп жатыр. Қиырдағы Ембі, Доссор жерінен, ондағы мұнайшылар арасынан білімге сусап жеткен жас жігіт әу бастан-ақ, мына тіршілік сапарында су отындай бықсымай, көк тү­тініне өзін де, өзгені де тұншықтырмай, жа­лынша лапылдап жанып өтуге бас тіккен. «Күн шығар алдында селеу басынан шық мөлдіреп, мизам ұшады. Бұл бір сұлу сурет: бусанған жер беті алтын жалатқандай ылғи ғана жіп-жіңішке зер шашақтарға – өз-өзінен жылтылдап, жалт-жұлт етіп жөңкіле қалқыған жібек жіптерге толып кетеді. Күн түс кезінде тіпті қызулы: тас төбеге келіп әдейі тұрып алғандай, дымқыл топырақты шағырмақ нұрымен жуады да шая­ды, шаяды да жуады» (З.Қабдолов, 1-том, Ал­маты, 1983 жыл, 10-11 бет). Дәп осылай – сөз­ден сурет салғандай, майдан қыл суыр­ғандай етіп мөлдіретіп суреттеп беру – кәнігі жазушы­лардың қаламынан ғана туады. Бұл кезде Қаб­доловтың отызға жетпеген кезі. Классикалық-реалистік суреткердің сөз саптасы, қалам сілтесі. Ойдың нақышы, сезімнің мөлдір кәусары. Бұл аздай-ақ Назым Хикметтің бір ауыз өлеңін эпиграф етіп алған: «Мен жанбасам лапылдап, Сен жанбасаң лапылдап, Біз жанбасақ лапыл­дап – Аспан қалай ашылмақ!» деген әйгілі өлеңін маңдайына темірқазық етіп ұстаған жас қаламгер алғашқы шығармасынан-ақ ширыққан тартыс, ұрымтал фабула, ойнақы образдылыққа батыл бет бұрды. Осы беталысымен-ақ ұлы суреткерді тәнті еткен секілді. Жап-жас Қабдоловты кең құша­ғына қаусырып, әзиз жүрегіне басып, досым Зейноллаға деп қайта-қайта шегелеуінің мәнісі осында жатқан секілді. Алғашқы қадамымен-ақ алысқа шабар бәйге атындай кең құлашты адымын танытты. Ты­нысына тәнті етті. Жеті қат жер астынан мұнай өндірген жұмысшылардың жан дүниесін баяғы­дан бағып келе жатқандай – сарабдалдығы бау­рады. Тірі сөзбен сурет сала білетін шеберлігі ынтық етті. Жібек мінезі үйірсектетті. Алға қойған ұлы мақсат жолында өз жанын өзі қинап, өз жігерін өзі қайрап, өмір жолын ұшқындатып, жалындатып бастаған қалам­гер­дің сұлу біліміне тәнті болды Әуезов. Өмірді оқып білу бар да, тоқып білу бар. Қабдолов мұнайшылар өмірін жастайынан көкі­регіне тоқып өскен. Сол тоқығанын жүріп-жү­ріп пісіп жетті-ау деген мезгілде ақ қағазға тө­гіл­діріп түсіргеніне шүбәсіз риза болған Әуе­зовтің сұлу мінез деп тұрғаны – қаламгердің мінезділігін мегзегені. Өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жыл­­дары әдебиеттану ғылымында үлкен дау көтерілді. Бұл дауды өршіткен орыс зерттеушісі Л.И. Тимофеевтің «Әдебиет теориясының негіздері» атты кітабы еді. Зерттеуші көркем ту­ын­дыны жілік-жілікке бөліп, ондағы стиль, ағым­дар мен жалпы әдеби процесті талдап-тексе­рудің ұстанымдары мен әдістемесін қарас­тыр­ды. Әдеби дамудың тарихи заңдылықтарын зерттеді. Әдебиет теориясынан жарық көрген сүбелі еңбекке көз алартушылар көп болды. Бұл заңды да. Көп зерттеушіні әдебиет теория­сы­ның өзекті мәселелерін тек өзімізше пайымдап, байыптауымыз қажет деген тұжырым тіксінтті. Екіншіден: орыс тілінде жазылып жарық көрген теориялық зерттеу мен оқулықтардың әрқай­сы­сындағы әр тарап пікірлерді бір жүйеге түсір­гені батты. Әсіресе, әдеби-теориялық ұғымдар­дағы схоластикалық, формалистік сипаттарға көбірек назар аударып кеттік деген пікірге өре түрегеліп, қарсы дау айтушылар көбейді. Әдеби байланыс – завязка, шарықтау – кульминация, шешім – развязка туралы түсініктерін өре түрегеліп сынға алды. Міне, осы кезеңде әдебиетші Қабдолов қазақ тілінде әдебиеттің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастыра келіп, «Сөз өнері» атты зерттеу еңбегін жазды. Әдебиет теориясын әлдебір қасаң ереже, кейде тіпті қатал заң ретінде ұсынбай; жазушының шеберлік мектебін – өнердің қиын иірімдерімен ұштастыра, шы­ғар­машылықтың психологиясына, сөз саптау сти­хия­сына байла­ныстыра талдауы жаңашылдық еді. Бұл кітап әлгі айтқан «Әдебиет теория­сы­ның негіздері» ең­бегінен әлдеқайда өмірге жа­қын, жазушының мінез қалыбын терең байып­тай­тын, әсіресе қазақ қаламгерлерінің сөз саптау мәнеріне жиі жү­гінген бірегей толымды еңбек болды. Кейінше бұл еңбегі жоғары оқу орын­да­рына арналған оқу құралы ретінде кеңейтіліп, «Әде­биет теориясының негіздері» деген сту­дент­­тердің қолынан түспейтін кітапқа айналды. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнері нақтылай зат­тық ұғым болғанымен, жансыз, қимылсыз; ал әдебиет кез келген шындықты қимыл-қозға­лыс үстінде құбылта, көркейте алады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, сөз өнерін – бар өнердің басы – «өнер атаулының ең қиыны және күр­делісі» (Бальзак), «ең жоғарғы сатысы» (Белинский) десек, асырып айтқан болмаймыз. Қа­зақ халқы­ның «өнер алды – қызыл тіл» деген тұжырымы да тегіннен-тегін тумаған. Максим Горький 1912 жылы И.Д. Сур­гу­чев­қа жазған хатында Русьтағы ең жауапты және қиын қызмет – патшаның қызметі емес, әдебие­т­­шінің қызметі деген еді. «Егер әдебиетші өзін шын мәнінде әдебиетшімін деп сезінсе, тек қана әдебиетші қалпында қалуын» талап еткен болатын. Өйткені, әдеби дарын – қолдан жасал­майтын, өзіңде жоқ болса, өзгеден қарызға ала алмайтын, таптырмайтын өнер. Ақындық, жазу­шылық оқу деген оқу да жоқ. Сондықтан да біздің әдеби орта дарынды тәрбиелеп өсіруге айрықша төзіммен, аса зейінді қамқорлықпен қарағаны ләзім... Осындай пікірімен-ақ жас Қабдолов әдебиет теориясының одақ көлемін­дегі аты мәшһүр сайыпқыран саңлақ сыншы­сы­на айналды. Өзіне де, өзгеге де талап қоя білді. Ұлы ұстазының сұлу білім деп тұрған тұжырымын сөзбен емес, іспен дәлелдеді. Әдебиет теориясы – оның тарихы мен сы­нынан гөрі өзге өрістің зерттеу объектісі: қазақ әдебиетінің тек өзіне ғана тән тарихы мен сы­ны бар, бірақ өз алдына жеке-дара теориясы жоқ. Орыс пен ағылшын, неміс пен француз, өзбек пен қырғыз әдебиет теориясы... бәрінде де солай. Әдебиеттің теориясы нәсіл таңдамайды, ұлтқа бөлінбейді, ел-елдің бәріне бірдей ортақ. Бұл тұжырым біздің алдымызға екі түрлі дилемма қойды. Біріншіден, біз өзімізге дейінгі әдебиет теориясын толғайтын еңбектерді қол­дан келсе – түгел, келмесе түгелге жуық оқып, та­нып, біліп алуымыз керек; екіншіден, өз еңбе­гімізді солардың ешқайсысына ұқсатпай, тек өзімізше ғана жазуымыз керек деп пай­ымдады жас ғалым. Кеңқолтық қазақтың шүйкедей ауылынан келіп... 1955 жылы Қазақ ұлттық университетіне түстім. Ол кезде Алматы тып-тыныш, кірсіз көйлектей таза болатын. Жалғыз туфлиімізді жаң­быр жауса, қолтығымызға қысып алып жа­лаң­аяқ жүгіруші едік. Еліміздің түкпір-түк­пі­рінен өңкей өрімдей жас білімге сусап келдік. Алматыны армандап келдік. «Өмір қайығын қай арнаға саламыз» деп ой түбінде жүрегіміз лүпілдеп отырғанда – аймаңдайы жарқырап өзі де сұлу, сөзі де сұлу, сырбаз, маңғаз Қабдолов алдымыздан шыға келді. «Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық» дегендей, жүрегіміз аттай тулап, бойымызды қуаныш кернеген біздерге университеттің табалды­ры­ғын алғаш аттаған күні тұңғыш лекция оқыған кісі Зейнолла Қабдолов еді. Әдемі киінген, өзі де әдемі, сөзі де әдемі, табиғатынан мінсіз сұлу жаратылған ағамыздың лекциясын ынтығып тыңдайтынбыз. «Жайық қызы» дейтін әні жұрттың аузында жүрген кез еді. Зейнолла ағаның сабаққа келе жатқанын көрген сәттен-ақ аудиторияның есігін ашып қойып, бәріміз қосылып: Шіркін-ай, ойда-жоқта болдым да кез, Жайықта бір қыз көрдім қарақат көз. Асыққан балықшы екен, амалым не, Қалдым-ау ести алмай бір ауыз сөз, – деп әнге салатынбыз. Мұнымыз біздің ұстазы­мыз­ға деген ыстық ықыласымыздан туатын шә­кірт­тік сүйіспеншілік еді. Сөйтсек: сол кезде кө­зімізге кексе көрінетін Зекең 28 жаста-ақ екен ғой! Осының алдында ғана Орталық партия ко­ми­тетінің сектор меңгерушісі болып істеген. Ақ­ын­жанды кісі деп естігенбіз. «Әде­биеттануға кіріспе» деген пәннен дәріс оқыды. Әрбір сөзі асық­қа құйғандай. Таудан құлаған селдей екпіндетіп сөйлейді. Батырлар жыры­нан, қа­зақтың ха­лық әнінен төгілдіріп жатқа айтады. Аузымыз ашы­лып тыңдаушы едік. Терең­ді­гіне таңқаламыз. Сонша көп біле тұрып паңсынып, тәкаппар­сып кетпейтін. Көл дариядай кеңдігі ғажайып болатын. Зейнолла Қабдоловтың бекзаттығы – үл­кен әң­гіменің арқауы. Ешкімді ешқашан жерге, ру­ға бөлмейтін. Бәрімізді де ба­уырындай көретін. Талай мәрте ғы­лыми ойдың қарашаңырағы – Ғы­лым акаде­мия­сын­да, көркем ой­дың ордасы – Жа­зу­шылар ода­ғында ұшырасып қалып сә­лем­­десіп, сөзін тың­да­дым, ықы­­ласын таныдым. Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ.

(жалғасы бар)