Арқалы Аққыз

күйшінің 120 жылдық мерейтойы қарсаңында туған ой Қазақ халқының табынатын бір өнері – күй, бас ие­тін бір тұлғасы – күйші. Түріктің қанынан жаратылған қазақ деген ұлыстың тарихын көзбен бір сүзіп өткен кісінің есінде елі мен жері үшін жанын шүберекке түйген батырлар, қамшы ұстаған билердің есімдері қалатыны белгілі, солардың оң тізесін басқан, шежіресінің шылауы болған күйшілердің де аттары қатар аталады, мысалы: «Сарыөзенді» жоқтаған – Саймақ, өлімнен қашқан – Қорқыт, қобызын бәйгеге қосқан – Қойлыбай, Жошының өлімін естірткен – Кетбұға би, Абылайдың жасауылы – Байжігіт, желмаясымен жерұйық іздеген – Асан абыз... бұл тізімді біздің заманға дейін соза беруге болады. Айтпағымыз мынау, күй ұлттың басынан кешкен ауызша шежіресі болса, күйші соны жеткізуші рухани уәкіл секілді екен. Қазақта елді аузына қаратқан, даңқы көкке өрлеген күйші көп. Солардың ішінде күй толғаған қыздардың жөні бір басқа. Арқаның байтақ даласында Сақбике, Малқара, Махпуза секілді домбыра ұстаған қыздар көп болған, солардың ішінде Аққыздың аты ерекше құрметпен аталады. Аққыздың өмірі мен күйшілік қарымы туралы аз жазылған жоқ, күйлері нотаға түсірілді, жинақтарға енді, туындылары ансамбль-оркестрлермен өрнектелді. Арқа елі Аққыздың әр күйін аңызға айналды, оның күйін шерту домбырашыға мәртебе болды. Жазушыларымыз бен өнертанушыларымыздың қаламына аты ертеректен іліге бастаған Арқаның дарынды композиторы – Аққыз Ахмет­қызының мұрасы осы кезеңде де белгілі бір деңгейде ұлықталып жүргені рас. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясымен шыққан «Мәңгілік сарын», «Қа­зақтың 1000 күйі», «Сарыжайлау» атты халық музыкасы антологияларына Аққыз күйлері жазылды, Қазақ радиосының алтын қорында Аққыздан қалған оннан астам күйдің нұсқалары сақталған. Аққыз туралы жазылған әдеби-деректі хикаяттар мен музыкалық радиоәңгімелер де көп... Алайда, Аққыз мұрасын өз шыңында бағаладық деп айта алмаспыз. Әлі күнге дейін ұлы күйшінің кейінгіге тас­тап кеткен мұрасына немкеттілікпен қарайтынымыз бар. Осы күнге дейін Аққыздың тегі мен тұлғасына деген тыйылмайтын бір өшпенділік (кешегі кеңес дәуірінен қалған) санадан кетпейді, үнемі соның ызғары еседі де тұрады. Әлі күнге дейін біздің көзқарасымызда күйге деген азаттық сезім толық орнамаған секілді көрінеді, Аққыз күйшінің саналы ғұмыры социалистік дәуірде өте тұрып коммунизмді күйге қоспағаны үшін, партия көсемдеріне мадақ жыр айтпағаны үшін іштей сөгетіндейміз... Осы жағдайдың бірнеше сүйекті себеп­тері бар, соларды тарқата өтейікші. Әуелгі айтатын сөз мынау, Аққыздың заманы дұшпаныңа да тілемейтіндей зұлматты болды. Қазақ еліне қазан төңкерісінің қырғыны келді, Арқаның әнін айтуға, күйін шертуге қатаң тыйым салынды, ел ішіндегі асыл өнер­паздардың басына бұлт үйірілді. Аққыздың үлгі көрген ұстаздары – Әбди, Сембек, Қыздарбектер атылды, олардың ізін қуған замандастары – Хасеннің Әбікені елден қуылды, Орымбектің Бегімсалы домбырасын отқа жақты... Қолына домбыра алған кісі «Халыққа қарсы элемент», «Алашшыл» атанды. Осы бір тар кезеңге тап болған ару Аққыздың өнері де тұншықты, күй қонған жүрегі жансебіл заманды қабылдамады, жатырқады, шешіліп кете алмады, кезінде Күләш, Манарбек, Шашубаймен тең алашқа аты әйгілі болған күйшінің өнерін тек ауылдастары ғана астыртын тыңдауды әуезе етті, солар ғана бағалады. Екінші себебі, Аққыздың шыққан тегінің жаңа заманда «үстемшіл тапқа» жатқызылуы, қудалануы. Аққыз жеті атасынан құты үзілмеген шонжардың тұқымы еді, әкесі Ахмет байға қисапсыз дәулет біткен, дәулетпен бірге білім қоса дарыған көзі ашық, маңайына беделді, сөзі мұқым орта жүзге жүрген қазақтың алғашқы іскерлерінің бірі болатын. Соның кесірі Аққыздың жолына көлденең тұрып алды, қайда барса да «таптық күрестің» саясаты күйшінің талантына тұсамыс болды. Өз замандастары, кешегі бірге жүрген өнерпаз бауырлары жаңа үкіметке қызмет ете бастаған жылымық кезеңдерде де Аққыздың жаны жадырамады, оның үстіне мойнына түскен тұрмыс тауқыметінен де шыға алмады, Аққыздың мұңлық әнін – Манарбек шырқады, мұңлық күйін шәкірттері – Мағауия мен Әпике шертті. Үшінші себебі – Аққыздың өнердегі тазалығы, күйдің ежелгі сертіне бе­рік болуы еді, атадан балаға мирас болған қа­сиетті күйдің тілін интернационал әуеннен таза сақтауы болатын. Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасының (ҚазССР) бұқаралық көркемөнер сая­сатының Арқа жеріндегі ықпалы алапат болды. Біртұтас одақтың «көпұлттық музыкасын» уағыздау науқаны әсіресе, Қарағанды өлкесінде айрықша ықпалмен жүрді. 1932 жылғы ашаршылықтан және оның аяғын ала берген 1937-1938 жыл­дардағы репрессиядан қырылған, халықтың саны кеміген, иен дала бос қалып елдің селдір тартқан кезеңіне сай Сталин саясаты Арқа жерін басқа ұлт өкілдерімен толтырды, соның аяғы ұлан-асыр индустриялық өркендеуге ұласты. Осындай жағдайда Қарағандыдағы бұқаралық өнер де басқаша бағытпен дамыды (қазақ музыкасы кәсіби емес, фольклорлық дәстүр деп ұйғарылды), бұрынғы ата өнердің өкілдері осы науқаннан шеттетілді. Шарасыздықтан бойдағы дарынын өлтіріп алмау үшін жаңа заман ауанына бейімделгендер де болғаны рас. Кезінде Қашаубайдың Әміресімен бәйге бөліскен дауылпаз әнші Қали Байжанов орысша хорда ән айтты, Аққыздың бауыры – Манарбек Ержанов опера солисі болды, ауылдасы – Әбікен Хасенов драма актері болып еңбек етуге мәжбүр болды. Күйшілік дәстүрдің салты жойылды, оның оқытатын ән-күй мектептері пайда болды. Қасиетті домбыраны оқыту саясаты да өзгерді, орыс балалайкасы мен домрасының жүйесі негізінде оқыту методикасы пайда болды, нота таныған жаңа күйшілер буыны Батыс Еуропа композиторлары мен орыс халық әндерін орындауды әуезе етті. Осылайша бір буын ауысқан соң күй тарту дәстүрі мүлде басқа жат арнаға ауыс­ты, дәстүрлі орындаушылық салт адыра қалды, ел ішіндегі күй тарландарының тартысын жатырқайтын тасбауыр қауым пайда болды, сахнада «Светит месяц» пен «Коробейникиді» орындаған домбырашы ғана көзі ашық маман саналды (Тәттімбет күйлерін еміп өскен Аққыздың төл шәкірті – Мағауия Хамзин де В.А.Моцарттың «Түрік маршын» толғайтын еді). Жаңа білім жүйесі домбырадағы дәстүрлі терминологияны өзгертіп жіберді, бұрынғы күйді «шерту», «тарту», «толғау», «сөйлету» сияқты қазақтың төл сөздері жойылып оның орнына «ойнау» деген славиянтүбірлі сөздің төтенше аудармасы зорлықпен кіріктірілді, (Бұл сөз домбырадан дәріс беріп жүрген мұғалімдеріміздің лексиконында әлі күнге дейін «өмір сүріп» келе жатыр). Төртінші себебі – шертпе күйдің өз топырағында қасақана шектелуі. Қазақтың ұлт өнерін оқытатын білім ошақтарында шертпе күй музыкалық жетілген шығарма ретінде мойындалмады, соның себебінен кәсіби түрде оқытылуы қарастырылмаған еді. Байжігіт, Тәттімбет, Тоқа, Аққыз мұралары еленбеді, әуесқойлық өнер деңгейінде бағаланды. Кейіннен жылымық келген соң ғана елдің зиялы жақсылары естерін жиғандай болды, ендігі жерде шертпе күйді аңсау, қайта жаңғырту кезеңі келді. Бірақ бұл кеш еді, Арқадағы атақты күйшілердің бір буыны тұтас қырылып кеткен тұс еді. Арқа жұртында мәдени төңкерістің залалынан әлдеқалай аман қалған күйшілер болды, бірақ амал нешік, олардың көбі бабынан айрылған, шау тартқандар еді. Сонда да аты алысқа жайылған кешегі алыптардың саусағынан төгілген күйдің сарқытын алып қалуға деген ынта мен жанталас толастамады. Арқа күйшілерінің ішіндегі шоқ жұлдызы – Аққыз Ахметқызы зиялы қауымның қаламына бірден іліге жөнелді, себебі, оның абырой-ата­ғын уақыт та, кеңестік жүйе де көмескілендіре алмап еді... Тәттімбеттің өзі болмаса да көзіндей болған Аққыз күйлері Қазақ радиосынан беріле бастады. Аққыздың көзін көріп, ол туралы алғаш мақала жазған, бұл күнде белгілі өнертанушы, сол кездегі Қарағанды музыка училищесінің студенті – Жарқын Шәкәрімов еді. Жарқын Аққыздың қолынан күй алған шәкірті болды, кезінде «Звучать старинные инструменты» атты грампластинкадағы Жарқын орындаған Тәттімбеттің «Көкейкестісі» Аққыздың шерткен нұсқасы еді. Кейін­нен ол халық аспаптар оркестріне де сол қалыппен түскен болатын. Содан соң іле-шала Уәли Бекеновтің «Күй табиғаты», «Шертпе күй шеберлері» атты кітаптарына Аққыздың өмірі мен шығармашылығы туралы зерттеулер мен күйлерінің ноталары енді. Қарағанды облыстық газетінің сол кездегі жас тіл­шісі Ақселеу Сейдімбек идеологиялық қайшылықтарына қарамастан Арқаның Аққызы туралы бірнеше ғылыми-зерт­теу мақалаларын жазды. 1977 жылы А.Сейдімбектің мұрындық болуымен Аққыз Алматыға арнайы шақыртылды. «Социалистік Қазақстан» газетінің ұйымдастыруымен, өнер адамдарының қатысуымен Аққызбен кездесу өткізілді. Шәкірті – Мағауия Хамзин сол жолы Аққыздың күйлерін ұстазымен қатар орындап елдің ықыласына бөленген екен. Осы оқиғадан кейін Аққыздың өзі де жергілікті мәдени-ағарту орта­лық­тарының назарына іліге бастады, шығармашылық кездесулері мен шағын концерттері ұйымдастырылды. Қарағанды, Жезқазған қалаларына арнайы концертпен бірнеше рет шақырылған кездері болған. Соның өзінде Аққыздың күйтабағын жазу ешкімнің ойына келмегені өкіндіреді. Алматы зиялыларының көзіне іліккен осынау жайма-шуақ кезеңдермен қа­тар Аққыздың мұрасын әркімге бір телу сияқты жағымсыз істер де бол­ғанын жасыра алмаймыз, Аққыздың «Қосбасары» бірде халық күйі, бірде Тәттімбеттің күйі деп аталып жүрді, «Қасабайдың қосбасары» деп радиодан да берілген кездері болды. Аққыз күйлерін насихаттаушылардың дәл берген деректерін белден басып күйлерін халық күйі етіп жіберген де кездер болды. Қазірдің өзінде Аққыздың бірсыпыра шертпелерін Әпикенің күйі деп атау кездесіп қалады. Ақиқатында алтынмен алтынды салыстырмас болар, сонда да бір топырақта өсіп-өнген Күләш Байсейітова мен Мүгүлсім Ахметқызы бірі әннен, бірі күйден олжа салған Арқаның асыл туған, қатарынан оза туған өнерлі қыздары еді. Екеуінің тағдыры ұқсас, Күләшқа атақ пен даңқ бұйырғанмен қызғаныштың құрбаны болды, Аққызға сахна бақыты да, үкімет марапаты да бұйырмағанмен өз биігінен түскен жоқ, елдің ардақтысы болып қала берді. Түптің түбінде Арқа­ның екі шоқжұлдызын халқы бәрібір ардақ тұтты, екеуіне де тең құрмет жасады, себебі, бұлар ғасырда бір туатын қайталанбас өнер тарландары еді. Аққыз қазақтың күй өнерінің шоқ жұлдызы, оның дәргейі, күй анасы  Дина Нүрпейісовамен барабар, қазақ қызының басындағы трагизм екі күйшіге де ортақ. Дина күйлерінің қоңыр үні қамкөңіл қазақтың намысын жаныды, жігеріне жігер қосты, замананың тас емшегін жібітті. Аққыз болса қазақ даласының мәңгілік еркіндігін жырлады, оның жүректің қылын шертетін сырлы шертпелері сахараны азат сазбен тербеді, әндері елдің мұңын қозғады. Аққыз қолынан қуат кеткенше домбырасын тастамады, бекзат мінезімен халқының шексіз махаббатына бөленді. Бүгінгі ұрпақтың парызы ұлтымыздың осы кие дарыған екі күйшісін ұлықтау, мұраларын сақтау, күйлерін насихаттау. Қазіргі кезеңде Қарағанды жері Аққыз мұрасын қайта жаңғырту жұмысын жандандыра қолға алғаны қуантады. Жақында облыс орталығында Аққыз атындағы конкурс өтті, «Қазақстан» ұлттық арнасынан Аққыз туралы деректі фильм түсірілді. Аққыздың күйшілік мектебінің салтанатты концерті өтті, күйлері мен әндері жинақталып жеке күйтабағы да шықты. Осы үрдісті сақтау және Аққыздың дәстүрін жалғастыру жөнінде ел жақсылары уағдаласқандай болды. Аққыз тұлғасын ұлықтау үшін бұл шаралардың аз екенін қазақтың белгілі азаматтары сол салтанатты концерт үстінде айтып қалды. Қоғамдық ғылымдар академиясының академигі, күйші-композитор Секен Тұрысбек шертпе күйдің анасы – Аққыздың атымен бір мектеп, бір көшені атау керек деген ұсынысын айтты. Парламент Мәжілісінің депутаты, заңгер Нұрлан Дулатбеков Аққызға арналған конкурстық, мәдени шаралардың аясы тар болмауы тиіс, республикалық деңгейге көтерілуі керек деген ойын айтты. Белгілі қоғам қайраткері Айгүл Сағадибекқызы Ақ­қыз күйлерінің әуезі елдің жүрегінде, тыңдарманның құлағында болса да оған деген құрмет-қошеметіміздің кемшін екендігін ашық айтты. Белгілі жазушы Кәмел Жүністегі болса, Итаяқ, Қыздарбек, Сембек, Әбдилердің даңқты мұрагері болған Аққыз туралы әлі жазылмаған деректердің мол екенін, болашақта соларды сараптау қажеттігін және жастарды шертпе күйге шұғыл түрде баулу керектігін, әйтпесе орны толмайтын өкінішке қалатынымызды басыңқырап, қатаңдау айтты. Аққыздың мұрасын көкіректерінде сақтап қалған Арқаның балбармақтары – Дәнелия Хамзин, Қалкен Қасымов, Қайролла Сәдуақасов Аққыз күйлерінің кейінгі ұрпаққа жетуі үшін музыка колледждері мен мектептерінде жеке мектебін ашу керек деген өзекті ойларымен бөлісті. Әрине, Аққыз сияқты қазақ халқының маңдайына жарқырай біткен классик күйшісіне барлық құрмет лайық, се­бебі, ол Тәттімбеттің жалғасы, ұстазы Әшімтай болса, батаны Қыздарбек күйшіден алған. Тоқырауын күйшілік мектебінің негізін қалаған саңлақ домбырашы, шертпе күйдің теңдесі жоқ шебері. Шәкірттері – Мағауия Хамзин, Әпике Әбенова, Жақсылық Омашев сияқты күй жампоздарына өнерін егіп кеткен Аққыз ұлттық музыка мәде­ние­тінің алыбы болып қазақтың ұлттық музыка мәдениетінде мәңгіге қала бермек. Бұл күнде Аққыздың күйін оның туған немересі – Болат Тәкішев толғап жүргеніне, асыл әжесінің күйі ұрпағына қона дарығанына тәубе дейміз. Қазақ радиосының «Шалқар» бағдарламасынан бірнеше хабарлар жазылды, Болаттың орындауында Аққыз мұрасы елмен қайта қауышқандай болды. P.S.  Осы мақаланы Аққыз атындағы конкурс­тан кейін ізін суытпай жазғым келген еді, кешеуілдеткен де себептер болғанын айта кетейін. Араға жарты ғасыр салып Аққыз күйшінің әруағына тағзым еткен тамаша іс-шаралардың соңында Қарағандының мәдени ортасы екіге жарылыпты. Аққыз күйшінің атына мектеп, яки көше беруді қолдайтындар мен қолдамайтындар арасындағы пендешіл тартыс басталып кеткен көрінеді. Қолдамайтындардың уәжі «Аққыз нота сауаты жоқ кісі, кәсіби білім алмаған, арнайы концерттік ұжымда қызмет атқармаған, отбасы, ошақ қасынан шықпаған әуесқой домбырашы, т.б..», дегенге саяды екен. Бұл әрине, жоғарыда айтқанымыздай, Аққызға кеңестік көзқараспен қараудың әлі де бар екенінің бір көрінісі, сол салқындық осы күнгі ұлтсыздықпен араласа келе тіл, мәдениет, өнерді елең қылмайтын кәдімгідей күшке айнала бастаған. Дегенмен, қолдамаушылардың да жанын түсінуге болады, ренжудің жөні жоқ, өйткені олар себептің емес, жетпіс жыл бойы жүргізілген және егемен күнге дейін ұласқан салдардың жігерсіз құрбандары ғана. Әйтпесе Қарағандыдағы Бабушкино, Асфальтная, Байкалская, Белорусская, Полтавская, Высоковольтная, Вагонная, Волгадонская, Гвардейская, Октябрская, Плеханова, Пичугина, Мясникова, Можайский, Москвина сияқты аты да, заты да беймәлім жатжұрттықтардың атына берілген қисапсыз көшенің біреуін Аққызға қимауды қалай жори аламыз? Қазір егемен ел болған қазақтың ұлттық идеология­сының бір ұшы киелі күй өнерінде жатқаны рас болса, сол өнердің бір бәйтерегі Аққыз Ахметқызы болса, оның атына әлденені қимайтын жөніміз жоқ-ау. Аққыз әруағы осынау дүмбілез қылығымызды кешер, бірақ ертеңгі ұрпақ кеше ме? Әрі-беріден соң Аққыз даңқы ешқандай мадақ пен мақтанға мұқтаж да емес, оның атының өзі бізге рухани мәртебе болмай ма екен? Әрине, Аққыз күйшіге Астанадағы «Ықылас Дүкенұлы», «Күйші Дина», «Нұрғиса Тілендиев», «Кенжебек Күмісбеков» көшелері сияқты бір даңғылды Қарағанды түгілі елордадан беру мәселесін де қозғасақ артық болмас еді. Себебі, ежелгі Атбасар, Ақмола шаһары Аққыздың күй тартып топқа түскен жері екені тарихтан белгілі. ЭКСПО аясында жаңадан ашылатын мәдени ошақтардың біріне Аққыз атын беруді ел болып ұсыныс жасасақ жарасар. Қарағанды сияқты шертпе күйдің рухани ордасы атанған шаһарда бір өнер ұясының аты Аққыз атында болса қандай ғанибетті іс болар еді! Аққызды ұлықтау – анамызды ұлықтау, Аққызды ардақтау – Тәттімбет, Итаяқ, Тотаң, Қыздарбек, Әбди, Сембек, Мақаш, Әшімтайларды ардақтау! Ал енді осының бәрін дәлел іздеп, тілімізді безеп, ақ тер-көк тер болуымыз дәстүрлі өнердің кешегі трагедиясынан әлі айықпағанымызды, рухымыздың кәпірленгенін, мәдениетіміздің жан жарасының әлі жазылмағанын көрсетеді. Осы біз жаңашыл боламыз деп төлтума мұрамызды таптауға бара алатын, керек болса оны жоюдан тайынбайтын тасбауыр қауымға айналып бара жатқандаймыз, артының қайырын берсін. Этнограф ғалым, филология ғылымдарының докторы Ақселеу Сейдімбек ағамыз Аққыз күйші туралы мынадай сөз қалдырыпты: «Рухани дәстүр дегеніңіз мәуелі дарақ сияқты, тамырын тереңнен тартып, бұтағын кеңге жаяды. Осынау басы ашық ақиқатқа күйші Аққыздың өмірі мен өнері айғақ бола алады. ...Күйші әженің сезімталдығына қайран қалғанбыз. Қайран қала отырып, бүгінгі, болашақ ұрпақтың да дәл осындай мән-мағына таба білуін армандап едік». Сөзіміздің соңын «Аққызды бағалайық ағайын, қазақта басқа Аққыз жоқ» деп түйіндедім. Жанғали ЖҮЗБАЙ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры