Ағартушы айдыны

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның болашағын «Мәңгілік Ел» идеясымен байланыстырғанда, алдыңғы орындардың біріне ұлттың тарихи санасын қояды. Ұлттың тарихи жады неғұрлым терең, тарихи санасының тамыры неғұрлым берік болған сайын әрбір адамның да, қоғамның да рухани әлемі кең әрі таза болады. Бүгінгіні танып, болашақты барлау үшін өткенді білу қажет. Әсіресе, халқының қамын жеп, ұлтының ертеңіне қалтқысыз қызмет еткен, ел тарихында аты мәңгі өшпейтін дара тұлғалардың тағылымға толы өмір жолынан үлгі-өнеге ала білу маңызды. Сондай ғұламалардың бірі әрі бірегейі қысқа да жарқын ғұмырын ағартушылық іске арнаған, қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсариннің туғанына биылғы жылдың 4 қарашасында 175 жыл толады. Ыбырай Қостанай облысы, Қос­та­най ауданында дүниеге келген. Үш-төрт жасында әкесі Алтынсары қай­тыс болып, атасы Балғожа бидің қолын­да тәрбиеленеді. Орынбор шекара комиссиясы қазақ балаларына арнап ашқан мектепті үздік бітіреді. Дүние жүзі әдебиеті классиктері – У.Шекспирдің, И.Гетенің, Д.Байронның, А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, Н.В.Гогольдің, И.А.Крыловтың, Ә.Фирдоусидің, Г.Низамидің, Ә.Науаи­дің, тағы басқалардың шығармалары­­мен ерте таныс болады. Мектепті бітірген соң Орынбор облысы басқармасында аудармашы болып істейді. 1860 жылы Ыбырай Алтынсарин Тор­ғай мектебіне мұғалім болып келді. Оқу-тәрбие ісін жаңа бағытта ұйым­дастырды. баланың оқуға деген ынтасы мен қызығушылығын арттыруды көз­деді, оқуды ана тілінде жүргізді, пән негіздерінен білім беруге тырыс­ты. Балаларды оқытуда, әсіресе, ана тіліне үйретуде К.Д.Ушинскийдің ойларын басшылыққа алды. Ұлы ағартушы мұғалімнің атқаратын рөлін жоғары бағалайды. «Халық мектептері үшін ең керектісі – мұғалім. Тамаша жақсы педагогика құралдары да, ең жақсы үкімет бұйрықтары да, әбден мұқият түрде жүргізілетін инспектор бақылауы да мұғалімге тең келе алмайды», – деуі соған дәлел. 1876 жылы Ы. Алтынсарин Петер­бург, Қазан қалаларына барып орыс­тың ағартушылық жүйесін, ағарту­шы­ла­рының еңбектерін зерттеді. Одан соң ол Торғай облысы мектептерінің инспекторы қызметіне тағайындалады. Бұл оның ағартушылық қызметінің кең өріс алуына мол мүмкіндік береді. 1879-1883 жылдар аралығында Торғай облысының төрт уезінде (Торғай, Ырғыз, Троицк, Ақтөбе) жаңа мектептер аша­ды. 1887 жылы Елек уезіне қарасты Бөрте болысынан, Қостанай уезінің Обаған жә­не Жітіқара болыстарынан қазақ балала­ры үшін 25 орындық интернаттары бар бір сыныптық мектептер құрылады. Ұлт зиялысы оқулық мектептегі білім мен тәрбиенің басты құралы деп қарайды. Орыс-қазақ мектептері үшін арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп санап, кітаптарды қазақтың өз тілінде басып шығару керек деп білді. Ы. Алтынсарин – кириллица таң­балары негізінде қазақ әліпбиін тұңғыш құрастырушы екені белгілі. 1879 жылы Орынбор қаласында жарық көрген «Қазақ хрестоматиясы» соның мысалы болады. Зайырлы білім беру мектебінің алғашқы оқулығы. Сол жылы Орынборда шыққан «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құ­ра­лы» – мұғалімдерге арналған тұң­ғыш оқу құралы болды. Екі оқулық та К.Д.Ушинскийдің педагогикасы мен оның «Балалар әлемінің», Л.Н.Толстойдың, И.И.Паульсонның, Н.А.Корфтың және басқалардың оқу құ­рал­дарын басшылыққа ала отырып, қазақ ауыз әдебиеті мен салт-дәс­түр­лерінің озық үлгісіне негізделген. Бұл кітаптардағы өскелең ұрпақты отан­сүй­гіштікке, еңбекке, имандылыққа тәр­бие­лейтін үлгі-өнегеге, ғибратқа то­лы шығармалары ешқашан да өзі­нің маңызын жоймайды. Олар бала­лар мен жастарды талаптылыққа, сабыр­лылыққа, мейірімділікке, рақымды бо­лу­ға, обал мен сауапты танып-білуге, әлсіз­дерді ренжітпеуге тәрбиелей­ді. Сол секілді шешендікке, батырлық­қа, халық қамын ойлап, қорғаны бола білуге баулиды. Сонымен қатар, ол шығармалар иманды, шыншыл, жомарт болуға шақыра отырып, ойла­нып сөйлеу­ге, кәсіпкерлікке, тазалыққа, әдеп­­­тілікке, қанағатшылдыққа, әділ­дікке, жинақылыққа, өтірік айтпау­ға, надандықтан аулақ болуға, жаман­дықтың өзіне жақсылық жасауға, қонақ­жайлылыққа, тәкаппар болмауға, жан-жануарға қамқорлық көрсетуге үндейді және үйретеді. Ұлы ағартушы халықты білімге, ғылымға шақырды, оқу-білімнің тек ізденіс, еңбекпен табылатынына назар аударды. Ұлт ұстазы «Қазақ хрес­томатиясы» туралы: «Бұл кітапты құрастырғанда мен, біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жағын, сонымен қабат, жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап бола алу жағын көздедім...» деп атап көрсеткені осы ойымыздың бір дәлелі болса керек. Ы.Алтынсарин ескішіл әдет-ғұ­рып­тармен күрестің бір жолы ретінде қазақ қыздарын оқыту ісін қолға алады. Бірақ, бұл маңызды бастаманы іске асыру кезінде ол патша өкіметі тарапынан жасалған кедергілерге тап болды. Халық ісіне табандылық, қажыр-қайрат көрсетеді, сөйтіп 1887 жылы Ырғызда арнайы құралдармен жабдықталған тұңғыш қыздар мектебін ұйымдастырады. Онда қазақ қыздары орыс тілін және арифметиканы оқыды, оқу пәндері тігіншілік өнерін меңгеруге арналады. Ыбырай – жастарға кәсіптік білім берудің маңыздылығын терең түсінген тұлға. Қазақ жастарын оқу, өнер, техниканы игеруге үндейді. 1883 жылы Торғай қаласында ол ашқан қолөнер мектебі қазақ даласындағы тұңғыш кәсіптік-техникалық оқу орны болды. 1888 жылы Орскіде бастауыш мектептер үшін қазақ жастарынан оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі ашылады. Өзінің мал-мүлкін Қостанайда ауылшаруашылық училищесін ашуға жұмсауға өсиет етуі де Ыбырайдың азаматтық-ағартушылық тұлғасын биіктете түседі. Ы.Алтынсарин – жазушы, ғалым, этно­граф, жазба қазақ әдебиетінің не­гізін қалаушы. Ыбырай өлеңдері мен әңгімелері – халықты білімге, ғылымға шақырған, жастарды еңбексүйгіштікке, рухани-адамгершілік құндылықтарға үндеген, өз елі, жері, табиғатын жырлап, сол арқылы өскелең ұрпақ бойында табиғатты, Отанды сүю сезімдерін тәрбиелеуге бағытталған көркем әде­би­ет­ жауһарлары. Ұлт ағартушысы – қазақ әдебиетінде­гі тұңғыш аудармашы. К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, И.А.Крылов, И.Паульсон шығармаларын қазақ тіліне тәржімалап, де­мократтық, гуманистік әдебиеттің үл­гісін әкелді, оның дамуына жол ашты. Ол – қазақ баласына қара танытқан, ұлттық құндылықтар арқылы тәлімді тәрбие берген ұлы ұстаз, Кеңес үкіметі тұсында Ы.Алтынсарин туралы кейбір тәрбиеге байланысты мақалаларда ол атеист, мұсылмандар дініне қарсы деген пікірлер айтылып қалып жүрді. Бұл не қара немесе ақ деп түсіндіретін коммунистік идеологияның кесір-кесапатынан деп білеміз. Ақиқатына келсек, медреселерде ислам дінін насихаттап сабақ беретін молдалардың заман талабына сәйкес зайырлы білім беруге қабілетсіздіктеріне көзі жеткен Ы.Алтынсарин қазақ-орыс мектептерін ашу арқылы қазақ жастарына білім беріп, кәсіпке үйретуді алдына мақсат етіп қойды. Сондықтан ол мұсылман дініне қарсы болды, хрис- тиан дінін таратуға күш салды деп қорытынды жасау шындыққа жанаспайтын, жаңсақ пікір. Керісінше, ол жүрегінде иманы бар, өзін мұсылман санап өткен ұстаз екенінде дау жоқ. «Жаз» деген өлеңінде «Құдайға шүкір етер жас пен кәрі, Бердің деп жаңға рахат мұндай дәрі» десе, тағы бір өлеңінде «Жаратты неше алуан жұрт бір құдайым, Тең етті бәрімізге күн мен айын», - дейді. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. 1884 жылы дін сабағын беретін мұғалімдерге арналған «Мұсылманшылықтың тұтқасы. Шариат-ул-ислам» оқулығын жазып, Қазан қаласында араб әрпімен бастырып шығаруы да сөзіміздің бір дәлелі. Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектеп­те­рі­нде дін сабағы оқылатын кезде қазақ балаларына жеке діни тәрбие бері­луі қажеттігі жөнінде талап қойды. В.В.Катаринскийге жазған бір хатында: «Сізге өте бір қайғылы хабар білдіруіме тура келіп отыр. Біздің Бессонов Алек­сандр Григорьевич, сірә, есінен айрылған болар деймін. Өйтпесе, оның өз оқушыларына істеген сорақылықтарын басқаша түсіне алатын емеспін. …Бақ­сам, ол оқытушылар мектебінің 3-және 4-кластарында, оқытушылардың қарсы болуына қарамастан, бір ай бойы інжіл мен оның парыздарын уағыздай бас­тапты. Осының нәтижесінде, бір жа­ғынан, ол оқушыларға өшігіп, қатал қа­рай бастайды да, екінші жағынан, оқу­шылар оқудан бас тарта бастапты...», дейді. Сондықтан да Ы.Алтынсариннің ең­бе­­гіне баға бергенде, солардың ішін­дегі еліміз үшін ең маңыздысы – оның халыққа білім беру жолындағы зайырлы мек­тептер ашу, ауыл балаларын оқыту, олар­ды кәсіпке үйрету, қазақ қыздарын сауат­тылыққа баулу болғанын естен шығармауымыз қажет. Қазақ халқының асыл перзенті, Ы.Ал­тынсаринді мәңгі есте қалдыру мақ­­­саты­мен оның есімі отанымыз­да 51 мектепке, 1 колледжге, 1 педаго­ги­калық институт пен Білім ака­де­мия­­сына­ бе­рі­лген. Тұңғыш-педагог аты­мен­ бір­­­қатар елді мекен, көптеген көше атал­­ған, мұражайлар ашылған. Білім бе­ру саласының үздік­тері үшін «Ы.Алтынсарин» медалі тағайындалған. Бүгінгі күні Ы.Алтынсариннің 175 жыл­дығы қарсаңында, оның білім са­ла­сын дамытудағы тарихи рөлін сараптай отырып, дәстүр мен инновацияның сабақ­тастығының маңызын аса терең сезім­мен түсінеміз. Осы сабақтастық әруақытта академия қызметінің негізін құрап келді. Ол ең алдымен, білім жүйесін әдістемелік қамтамасыз етуге, барлық деңгейдегі оқудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарын жасауға және енгізуге бағытталған. Академия шағын жинақты мектеп­терді (ШЖМ) қоса есептегенде, жалпы білім мектептерінің педагогтарына оқу-тәрбие ісінде көмектесетін оқу-әдістемелік материалдар әзірлейді. Жыл сайын «Қазақстан Республикасының жалпы білім беру мектептерінде бі­лім беру процесін ұйымдастырудың ерек­шеліктері туралы» нұсқаулық-әдіс­те­мелік хат дайындалады. Қыз­мет­­кер­­лері Байқоңыр қаласының қазақ­стан­­дық мектептері үшін өтпелі оқу бағдарламаларын әзірлегенін айта кетсек деймін. Білім ордасы өз сайтында барлық ғылыми-әдістемелік материалдарды орналастыра отырып еліміздің ұстаздар қауымдастығымен үнемі тығыз байланыс жасап отыр. Академия қызметінің негізгі бағыт­тарының бірі – білім саласындағы ғылы­ми зерттеулер. Тек кейінгі үш жылда 9 ғылыми жоба орындалды. Олардың бар­лығы Ұлттық ғылыми-техникалық са­раптама орталығы тарапынан жоғары балл алды. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері практикаға енгізілуде. Жасалған жобаларға келер болсақ: бірінші, «Тәрбиенің тұжырымдамалық негіз­дері», «Қазақстан Республикасында инклю­зивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдемелері», «Инклюзивті білім беруді ұйымдастыру туралы ереже»; екінші, педагогикалық білім беруді жаңғырту және педагогтарды тәуелсіз сертификаттау; үшінші, ШЖМ-де білім сапасын арттырудың жол картасының; төртіншіден білім сала­сындағы алғашқы кәсіптік стандарттар. Бүгінгі күні академия қызметкерлері білім саласындағы біліктіліктің салалық шеңбері және педагогтың кәсіптік стандартын жаңарту бағытында жұмыстар жүргізуде. Білім берудің жаңартылған мазмұнын республиканың 30-ға жуық пилоттық мектебінде, 41 мектепте деңгейлік оқулықтарды және қазақ тілі бойынша оқу-әдістемелік құралдарды сараптамадан өткізудің басталуына байланысты (Назарбаев зияткерлік мектептері тәжірибесін тарату) академия тиісті мониторингті зерттеуді жүргізу үстінде. Жүйелі деңгейдегі жұмыстар Қазақ­стан­ның жоғары оқу орындарының ғалым­дарын, мұғалім-практиктерді және халықаралық сарапшыларды шақыра отырып, әлемдік тәжірибенің негізінде атқарылады. Академия 2013 жыл мен 2016 жыл аралығында 25 ше­телдік университет (Англия, Гер­мания, Ресей, т.б.) және халық­ара­­лық ұйым­дармен (ЮНЕСКО, ЮНИСЕФ, т.б.) меморандумдар және ке­­лі­­сімдер жасады. Ынтымақтастық шең­бері аясында соңғы 3 жылда 9 ха­лық­аралық ғылыми-практикалық кон­­ференция өткізілді; 400-ге жу­­­­ық ғылыми жұмыстар жарияланды, оның ішінде 3 халықаралық ұжымдық мо­­но­­графия (Ресей, Германия, Гонконг), импакт-фактор журналдарын­да 6 мақала жа­рық көрді. Тоқсан сайын үш ғылыми журнал жарияланады. Академияның мерейтойлық кітабы шығарылды. Ғылыми қызметкерлер академияның бұрынғы басшыларының барлығымен дерлік сұбхат жүргізіп, мұрағат материалдарын, ардагерлер естеліктерін жинады, ардагерлермен академия тығыз байланыста. Ы.Алтынсариннің 175 жылдық ме­рей­­тойына орай академия «Ы.Алтын­сарин және заманауи білім» ат­ты халықаралық конференция өткізуге дайындық үстін­де. Ұлттық білім академиясы өзіні­ң қыз­метінде өткен жыл­дардағы тәжі­ри­бе­лер­ді ескеріп оты­рады. Оның тарихы 95 жылды құ­райды. Білім ордасы бас­тауын 1921 жылы Орынбор қа­ласында  қазақтың таным мен рухани күмбезінде темір­қа­зық­тай орны бар ғұлама Ахмет Байтұрсынұлының бас­қаруымен Қазақ Халық ағарту ко­мис­­сариаты жанынан  құрылған ака­де­мия­лық орталықтан (Акорталық) ала­ды. 1933 жылы педа­го­гикалық ғылыми-зерттеу институты құрылды, 1951 жылы ол педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтына айналды. «Ыбырай Алтынсариннің 125 жыл­дығын тойлау» туралы Үкімет қаулысы не­гізі­нде педагогика ғылымдары ғы­лы­ми-зерттеу институтына Ыбырай Алтынсарин есімі берілді. 1993 жылы ғылыми-зерттеу институты базасында Ы.Алтынсарин атындағы білім мә­селелері институты құрылса, Елбасының қол­дау­ымен 1998 жылы Ы.Алтынсарин атын­дағы Қазақ білім академиясы деп аталды. Ол 2008 жылғы 18 сәуір­дегі Үкіметтің № 365 қаулысымен Қазақ­стан Республикасы Білім және ғы­лым министрлігінің «Ы.Алтынсарин атын­дағы Ұлттық білім академиясы» мем­лекеттік қазыналық кәсіпорны болып қайта жасақталды. Академия өзінің бүкіл тарихи жолында, оның ішінде ұлы ағартушы-педагог атын алған 50 жыл бойы, білім берудегі игілікті міндетін іргелі істер арқылы жүзеге асырып келеді. Ұлттық білім академиясының Ыбырай Алтынсарин атында екендігін біз мақтан тұтамыз, әрі зор жауапкершілікті сезінеміз. Жанбол ЖЫЛБАЕВ, Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының президенті