Қазығұрт

Оңтүстік тарихи тағылымды, шежірелі өңір екені, оның жер-су аттарынан да байқалады. Қазығұрт тауының атауы соның бір дәлелі іспетті. Осы атаудың пайда болғанына мыңдаған жылдар болды дейді ғалымдар және бұл туралы ел аузында жыр да, аңыз да көп. Мұның бәрі бекерден-бекер болмаса керек, өйткені халық бірнәрсені білмесе айтпайды, ал ғалымдар кез келген нәрсені зерттемесе жазбайды. Бабаларымыз­дың: «Қазығұрттың басында кеме қалған, ол әулие болмаса, неге қалған?!» – деп айтып кет­кен ғажап сөзі осының айқын дәлелі. Жо­ғарыда айтылғанның барлығы да Қаз­ы­ғұрт­тың киелі атау, қасиетті жер екендігіне күмән келтірмейді. Қазығұртқа байланысты қазір де көптеген көркем туындылар жазы­лып, ғылыми зерттеулер жүргізілуде. Осы таудың ерекше бір қасиеті бар екеніне өзім де бірнеше мәрте куә болдым. 2004 жы­лы шілде айын­да облыстық ішкі саясат бас­қарма­сы­ның тіл бөлімін­де қызмет істеп жүрген кезімде «Киелі Қазы­ғұ­рт» қоғамдық қо­рымен бірлесіп, облыстық ұлттық мәдени орталық­тардың төраға­ла­ры мен мү­ше­ле­рін екі автобуспен Қазығұрт тауы­на алып шықтық. Аспан шайдай ашық болатын. «Киелі Қазығұрт» қоғам­дық қорының президенті Байдулла Қонысбек жол-жөнекей Қазығұрт тауының тарихы мен оның кереметі туралы әңгі­ме­леп отырған. Алайда, автобустағы кейбір кісілердің кежегелері кейін тартып, Байекеңнің айт­қанына өз­де­рінше күмән келтірген­дей томсы­рай­ған. Судағы кеме­нің Қа­зығұрт тауына емес, Синай немесе Арарат тауына тоқтады деген бол­жамның да болғанын айтып отыр­ғандарын құ­лағым шалып: «Одан да Ба­йе­кең­ді тыңдайық» дедім. Бірақ, бұған әлгілер онша назар аудармай, жауын-шашыннан болған топан суға да күмәнмен қарайтындарын айта бас­таған. Осы мезетте шайдай ашық аспанды кенет бұлт торлап, шелектеп тұрып жаңбыр құйсын. Автобусымыз өзінен-өзі бұзылып, бірінен кейін бірі тоқтап қалды. Бұдан кейін бір ағамыз: «Көрдіңіздер ме, табиғаттың бұлай құбылуы Қазығұрт тауының тегін еместігін білдіреді. Оның қасиетін түсінсін дегендей жаңбырын нөсерлетті», – деп ескертті. Көп кешікпей жаңбыр тоқтап, біз саяхатымызды одан әрі жалғастырдық. Ұлттық атаулар – әр заманның ескерткіші ретінде халықтың тарихы мен мәдениетінен және тұрмыс-тіршілігінен, салт-дәстүрінен хабар береді. Мысалы, күллі халқымыз кие тұт­қан Қазығұрт пен Ордабасы, мың жыл бұрын қазақтың өркениетін әлемге паш еткен Отырары, тарихы терең Таразы мен Түркі­станы және талай-талай алқалы кеңестер мен жиындарда ел тағдырын шешкен Мәртөбесі мен Күлтөбесі өзінің ерекше бір оқиғаларымен Оңтүстік өлкесін бүкіл дүниежүзіне танымал еткен. Десек те, Сауран мен Сығанақ, Сайрам мен Созақ, Қазы­ғұрт пен Бұдықкент, Тамтәжі мен Абартәжі, Шауғар мен Түркібасы сияқты кенттердің, қалалардың және басқа да толып жатқан тө­белер мен қорғандардың жұмбақ сырлары әлі толық ашылған жоқ. Қазақтар ежелден Қазығұртты кие тұтып, тіршіліктің қайта түлеп, тамыр тартқан тұсы, дүниенің тұтқасы деп бағалаған. Қазы­ғұрт­тың сонау көне замандардан бастап, бүгінге дейінгі тарихы, тек оңтүстік өңіріне ғана емес, бүкіл қазақ даласына қатысты. Былай қа­рағанда, Қазығұрт тауы аса үлкен де емес, бірақ өзге тауларға қарағанда Қазығұрт тура­лы аңыз көп. Оның басты себебі, халықтың Қазығұртқа деген ықыласы мен махаббаты ерекше. Қазіргі кезде адамдар Қазығұрттың қадіріне жетіп, абыройын асқақтатып, мерейін асыруда. Солардың бірі –бұрынғы Ленин ауданы тұрғындарының талап-тілегіне орай, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1993 жылғы 4 мамырдағы қаулысымен Ленин ауданының Қазығұрт ау­даны болып өзгертілуі, 1990 жылы Шым­кент қаласындағы жаңадан салынған шағын ау­дан­ға Қазығұрт атауының берілуі және ҚР Үкі­метінің қаулысымен қаладағы №66 мек­тептің Қазығұрт орта мектебі деп аталуы. Еліміздің өзге өңірлерінде де киелі атауды иеленген нысандар аз емес. Қазығұрт – Талас Алатауының оңтүстік батыс сілеміндегі тау. Шымкент пен Ташкент қала­ларының ортасында орналасқан. Сол­түс­тік-шығыстан, оңтүстік-батысқа қарай 20 шақырымға созылып жатыр. Ені 10 ша­қы­рымдай. Биіктігі 1768 метр. Оңтүстік беткейі Келес өзеніне жалғаса жарқабақтанып бітеді. Бұл тау ел арасында «Қазығұрт әулие» деп те аталады. Ерте заманда бүкіл әлемді топан су басатынын Нұқ ғалаһи-уәссалам алдын ала біліп, ертерек қамданып, кеме жасатады. Топан қаптаған кезде жан-жануарлардың ата­лық және аналық жыныстарын алып, кемеге мінгізеді. Мұның ішінде төрт түлік малдың да тұқымы болады. Нұқ пайғамбардың жақ­сы адамдары мен туған-туысқандары – бар­лы­ғы сексен жан ғана кемеге кіреді. Су тас­қыны алты айға созылып, Нұқтың кемесі Қаз­ығұрт тауына қайырлайды. Қа­сиетті осы тау­дың жоталарына төрт түлік малдың, аң мен құстың алты айлық аштыққа арып-ашып қалған тұқымы түсе­ді. Оларға Жара­ту­шы ие мен пірлерінің шарапаты тиіп, аман қалады. Содан жер үстінде тіршілік қайта қа­лыптаса бастайды. Тау жоталарындағы жан-жануар­лардың аяғы тиген жерлері киелі, әу­лие болып саналады. Олар Қазығұрт ата, Ақ­бура ата, Көзді ата, Әңгір ата, Шілтер ата, Мейрам ата, Қайнар ата, Қызыл ата деп аталады. Кемеден түсіп, қоныстануға қалған 80 адамның 73-і шейіт болып кетеді. Нұқ пай­ғам­бардың өзі, Хам, Сам, Иофес атты үш ұлы, Әшиат, Ләйла, Айша деген үш келіні ғана аман қалған екен. Олардан адамзат ұр­пағы қайта өрбіп шығады дейді бізге жеткен аңыздардың бірінде. ...Алатаудың батыс баурайында аласа тауда Қазығұрт атты әулие өмір сүріпті. Ол ақылды да әділ болып, өмірінің соңына дейін Құдайға қызмет етіпті. Талай рет елін апаттан аман алып қалған екен. Күндердің кү­нінд­е, Қазы­ғұрт әулие қартайып, шашын ақ шалған сәтте төскейдегі халыққа үлкен апат келеді. Олар бірін-бірі тонап, ел ішінде ұр­лық пен зорлық көбейеді. Әлдісі әлсізін, көбі азын тонау әдетке айналып, халық арасында алауыздық етек алады. Адамдар арасындағы ынтымақтан береке кетеді. Осы кезде жара­ту­шы Алла оларға жыландар мен шаяндарды жіберіпті. Аспаннан у аралас жаңбыр жауып, егістіктері уланады. Өзара тіл табыса алмай, Құдайдың қаһарына ұшыраған адамдарды жы­ландар мен шаяндар шағып, ажал құша­ғына алады. Ел арасын қор­қы­ныш пен үрей жайлап, зор азапқа ұшы­рай­ды. Көбі өліп, аз қалған адамдар Қазығұрт әулиеге келеді. Олар бұл арада жыландар мен шаяндардың жоқ екенін көріп, таң қалады. Қазығұрт әулиеге: – Бізді мына азаптан құт­қарып, ажалдан алып қалу тек сенің қолыңнан келеді. Сенің арың Құдай алдында таза, біз сияқты күнәһар пендеңе араша түсіп, ажал мен азаптан құтқар. Қателігімізді мойындап, алды­ңа бас ұрып келіп отырмыз, – деп жылап-еңі­реп, аяғына жығылып, бас иеді. Сон­да Қа­зы­ғұрт әулие: – Сендер құдай ал­дын­да күнәға ба­тып, кешірілмес қылмыс жа­са­дыңдар. Сол үшін Алла сендерді жазалап отыр. Егер сендер ақымақтық істеріңді тастап, бір-біріңді қинау­дан, тонаудан аулақ болсаңдар, араша түсейін, – дейді. Ажалдан қорқып, азаптан үрейленген әлгілер: «Тас­тай­мыз, енді қайталамауға уәде етеміз, егер осыдан құтқарсаң, бәрін де орын­даймыз!» – деп шуласып, ант береді. Қазығұрт әулие күнәһарлар күнәсін кешіру үшін Құдайға мінәжат етіп, дұға оқиды. Құдай Қазы­ғұрт­тың дұғасын қабыл алып, әлгілердің күнәсін кешіреді. Жыландар мен шаяндарды жіберуін тоқ­та­тады. Содан «Қазығұрт – киелі, әулие тау» ата­ныпты, – дейді тағы да сол көп аңыздың бірі. Қай халық болса да ежелден елді мекендер мен жер-су атауларының мағынасы мен мәніне, шығу тарихына аса зор мән берген. Бұл жө­нін­де, түрколог С.Сахабаттың пікірі мынадай: – Біз­дің ата-бабаларымыз атаулар мәселесінде көне тілдерге барып, қазақ жеріне ислам діні кел­генше, біздің халық тәңір­дің бар екенін мо­йындап, өздерінің дәстүрлік наным-сенім­дері­мен өмір сүрген. Оңтүстік топонимдерінде сақ, түркі элементтерінің мол­дығы соншалық, өзгені қоя тұрып, әуелі өзіміздің тісіміз батпай жүрген мәселелер баршылық. Эпосқа, тарихи аңыз­дарға, тіпті қазақы шежіреге мүл­дем қар­сы­лы­ғымыз жоқ. Қайта керісінше, кәдеге жара­та­мыз. Мә­селе ауыз­­екі шежіреге ойысып бара жат­қан ой­сыздықта. Қа­заққа мей­лінше етене, айты­луы бір бол­ға­ны­мен м­а­ғы­на­сын­да айыр­ма жетерлік, һәм «ғ» литургы түркі­мен, тү­рік, әзери оғыз­да­рын­да, араб-пар­сы, орыс фо­нетика­сын­да емге ұшы­­распаған­дық­тан, яки тү­сіп қала­ды, яки өңге литургке (г) айна­лып кетеді. Қа­зығұрт оро­нимі­нің «қа­зығ» буы­нына Көк түр­к­і нұсқа­сын­да ой қы­дыртып кө­релік. Келесі буын ұрт /юрт /йурт / жұрт – бізге аса таңсық емес. Қа­сиетті айлақ – Жер кіндігі (аxus mun­di) – Ғарыш бәйтерегі (aror mundi) – қазығ йурт – Қазығұрт. Қазығ йурт қа­зақы кө­мейге ауыс­қанда – Қазы­ғұрт! Қаз­туған жырау­дың алаң да алаң жұр­тын, елең де елең жұр­тын ескерсек, еште­ңе­сі де жоқ. Бойы­мызға да, ойы­­мыз­ға да шап-шақ, таза ұлттық па­йым­ға ие бо­ларымыз хақ. Көш­пелі­нің жағ­ра­пия­лық білімі аса жоғары. Осал­дығы хатқа түспеге­нінде, жолай киме­ле­ген­нің аузында кетіп өңі айныған мінезінде. Тірнектеп көре­лік: 1. Ғарыш – көк 2. Ғарда – тау (аталық) 3. Ғар – йурт (жұрт, ел, қоныс). «Қазығұрт» деген сөздің қалай шыққан­дығы туралы нақты дерек жоқ, дегенмен ға­лым­дар бұл жөнінде өз ойларын ортаға сала­ды. Е.Қойшыбаев Қазығұртты көне тү­рік­тер­дің тайпа аттарымен байланыстырып, қос эт­но­нимнен құралған атау – «қаз» және «құрт» түр­кілері VІІ-VІІІ ғасырларда өмір сүр­ген тайпалар деп анықтама берсе, С.Бақ­бергенов «қа­зы» – төреші, әділ төреші «құ­рт» – қас­қыр деген мағынаны берсе керек деп тұжы­рым­дайды. Қазығұрт атауы тарихта оғыз бен печенектер арасында болған соғыс­ты бейнелейтін Қорқыт туралы жырда Қазы­ғұрт тауы ретінде кездессе, Әбілғазы­ның «Түркімендер шежіресінде» Қа­зы­ғұрт тура­лы екі дерек бар. Оның бірінде Қа­зығұрт Оғыз ханның алты ұлының бірінің ба­ласы ретінде, екіншісінде тау ретінде аталады. 1043 жылы Оғыз ұлысы ыдырап, кейбір тай­па­лары батысқа көшкен сәттен бастап, бұл өлкені «Қазығұрт халқы» деп атай бастаса керек. Біздің халқымыз Қазығұрт атауы арқылы рухтанады. Қазығұрт тауын – Нұх пайғам­бар­дың кемесі тоқтаған, адамзаттың алтын бесігі ретінде ардақ тұтады. Бүгінгі таңда облысы­мыз­да Қазы­ғұрттың атымен аудан, ауыл, мектеп, көше және жекеменшік (тойхана, кафе, дү­кен, т.б.) бірқатар нысандар аталады. Қазы­ғұртты жаң­ғырту және оны елге танымал ету мақ­са­тын­да облыс, аудан тарапынан көптеген ауқым­ды жұмыстар атқа­рыл­ды. Атап айтсақ, Шым­кент – Ташкент тас жолының бойындағы асуға «Кеме қалған» монументі орнатылды, «Қа­­зығұрт» энциклопедиясы жарық көрді, бірлік пен берекенің, татулық пен достықтың, ырыс пен ынтымақтың жарқын мерекесі «Нау­рыз мейрамы» Қазығұрттан бастау алуда, об­лыс әкімі Асқар Исабекұлының баста­ма­сы­мен «Ырыс алды – ынтымақ» атты об­лыс­тық іс-ша­ра Қазығұрт баурайында өтті. Ау­дан­ның эко­но­микасы да қарқындап өсіп келеді. «Киелі Қа­зы­ғұрт» қоғамдық қорының бастама­сымен бір­қа­тар игі істер қолға алынып, 14 жылдан бері Қа­зы­ғұртқа түрлі қоғамдық ұйым­дардың қ­а­ты­суы­мен саяхаттар ұйымдас­тырылуда. Бар­ша­­мыз­дың алдымыздағы ендігі міндет Ұлы Жібек жолының бойында тұрған біздің дәуірі­міздің алып ескерткіші – Қазығұртты адамзат тіршілігі мен бірлігінің символы ретінде оның маңа­йын ұлттық табиғи, тарихи қорыққа ай­нал­дырып, шетел қонақтарына таныстыру ар­қы­лы рухани жәдігерімізді бүкіл әлемге әйгілі ету! Қабыл ДҮЙСЕНБИ. Оңтүстік Қазақстан облысы.