ҚАРЛАГ қасіреті ұмытылмайды

Кезінде  Қарағанды лагерлерінің орталығы болған  Долинка кентінде  «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын есте сақтау» мұражайы жұмыс істей бастады. Оның бастапқы қадамын  таныстыру  үшін  директоры Жазира КҮЛБАЕВАНЫ әңгімеге тартқан едік. – Алдымен бұл мұра­жай­­дың қандай мақсатта құ­рыл­ға­нын айтып өтсеңіз. – Тәуелсіз еліміздің тарихын ұлттық мүдде тұрғысынан қай­та­дан ой елегінен өткізіп, кешегі қызыл саясат кезіндегі ақтаң­дақ­тардың бетін ашып, мұражай экс­позициясы арқылы  шын­дық­ты   көр­сету  басты мақсат.  Жал­пы ал­ғанда ҚарЛагтың пайда болуы, бірнеше жылғы жыл­на­масы әлі тү­бегейлі зерттеле қой­маған, көп сыры толық ашыл­ма­ған тақырып. Тарих ғылым­да­ры­ның докторы, марқұм Дүйсетай Шаймұқанов аға­мыз ғана бірінші рет оған жол салды. Қазір жергілікті ғалымдар­мен бірлесіп лагерь тарихына ар­налған үлкен монография жазы­лып жатыр. Ол Тәуелсіздіктің 20 жылдығы мерекесі алдында оқыр­мандар қолына тимек. – Тарихтың жөні бір басқа да, оны экспозицияда көрсету,  келушілерге жеткізе білу бір басқа. Осының шешімін қалай таптыңыздар? – Саяси қуғын-сүргін құр­бан­дарын есте сақтау мұражайы  Ел­басының тапсырмасымен бұ­дан екі жыл бұрын   ҚарЛаг ба­сқар­масы ауруханасының  ғима­ра­тын­да ашылған еді. Мұның ал­дында   «Мәдени мұра» бағдар­ла­масы ая­сында  бас әкімшілік ғимара­тын­да жаңғырту жұмыс­тары  аяқталған соң   соған  кө­ші­рілді. Екі қабатты ескі ғима­рат 1933-35 жылдары тұтқын­дар­дың күшімен салынған бо­ла­тын. Мұражайдың аумағы 3326 шаршы метрді құрайды, 13 экс­позициялық залдан тұрады. Онда ҚарЛагтың құрылуынан  бас­­тап тәуелсіз Қазақстанның қа­зіргі  тарихына дейін  тұтас қам­тылған.   Мұражайдың күр­де­лі жөн­деуден кейін қайта ашы­луы еліміз мерекесіне тұспа-тұс келіп отыр. Осыған орай  жүк­телген  жауапкершілікті сезіне отырып өткенді елестетері, зерделетері жеткілікті орынға ай­на­луы үшін  ғылыми-зерттеу жұ­мыс­тарын тың­ғы­лықты жүргізу­ге  зор көңіл бөлінді. 60-80 жылдар аралығында ҚарЛагқа қатысты көп құжаттар­ды Мәскеу мен Ленинградтан, Ресейдің басқа өңірлерінен келген зерттеушілері алып кетуі қи­ындық тудырғанын жасыра ал­маймыз.  Өз мүмкіндігімізге сүй­е­ніп  Алматы, Астана, Қара­ған­ды, Жезқазған, Бал­қаш мұрағат­тарындағы керекті құжаттарды тауып жинақтаған соң   Мәскеу, Санкт-Петербург, Омбы мұра­жайлдарында сақталған  дәй­ек­термен толықтырдық.   Соның нәти­же­сінде, 10 мыңнан астам жәдігер жиналды. – Экспозиция жасауда қандай жаңашылдық идеялар, тың шешімдер қолданылды? Мұражай жүйесінің жетілдірілуі   қалай? – Экспозицияны  дайындау кезінде қазіргі заманның озық үл­гі­лері  кеңінен енгізілді. Оған ғылым мен техниканың жетістіктері пай­да­ланыл­ды, әрбір зал мульти­ме­дия­лық ани­мациялық құрылымдармен, инс­та­­лля­циялық көрнекі  құрал­дар­мен жабдықталды.  Мұндағы әрбір жәді­гер, құжат-қағаз «сөй­леп» тұр деуге болады. Мәселен, ҚарЛагтың құры­луы залын алайық, ол 1928 жылдан басталады. Ал «Әйелдер мен балалар» залында әйелдердің айғайы, ба­лалардың жылауы, бәрі сол күйінде естіледі. Мұражайдың әр залы   өзіне тән бейне, фотосуреттермен әспет­телген.  Келушілер  сол кез зоба­лаңын  өз көздерімен көріп, жан түр­шігерлік оқиғаларды  жан-тәнімен сезіне алатыны сөзсіз. Жалпы, экспозицияны көрмемен салыстыруға болмайды. Ол он, жиырма жылға жасалынады. Көрме бір аптаға, бір айға, әрі кетсе алты айға дейін белгілі бір тақырыпқа орайластырылуы мүмкін.  Экспози­ция­­­ның көркемдеу тұжырымдамасын Алматының «Алматыкөркем» ЖШС суретшілері жасады. Оны дайын­дауды   алғаш болып елімізге таны­мал шебер, дизайнер маман, марқұм Нағашыбек Мырзаханұлы қолға алып еді.  Қазір бұл істі ұлы Мұхам­бет жалғастырып отыр. Респуб­ли­ка­лық деңгейдегі  мұражай облыс әкімдігінің, мәдениет басқар­ма­сы­ның қолдауымен жұмыс істейді. Мұ­рағаттық құжаттарды алуға «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы көп көмек көрсетті. – Алаш арыстарының азаттық жолындағы күресі бір бөлек.  Мұ­ражай экспозициясында олар ту­ралы қандай мағлұматтар бар? – Өткен ғасырдың  20-шы жыл­дары­нан басталған қуғын-сүргін ұлт зиялыларының басына  түскен үлкен  нәубет болды. Көбі  ұлт болашағы үшін жанын қиды. Олардың еңбек­тері мен есімдері ұмытылмақ емес. Үлкен залдағы  көз аударарлық  экс­позиция Алаш арыстарына арналған. – ҚарЛаг тарихы  жетпіс жыл билік құрған кеңестік  биліктің  зор­лықшыл саясатының қасіретті куәсі. Оны толық алға тарта ал­дыңыздар ма? – ҚарЛагты  1931 жылы құры­луымен және 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін жабылуымен ғана шектеп қарастыруға болмайды.  Қазақ даласы неге сталиндік қуғын-сүргін полигонына айналды? Басқа халықтарға қарағанда  қазақтар  неге алабөтен қырғынға ұшырады? Осы­ның жауабын  іздеуге ұмтылыс жа­салды.  ҚарЛаг тарихы ГУЛАГ та­рихының бір тарауы іспеттес.   1918 жылы 5 тамызда Пенза уезінің Кучинск губерниясында кулактар көте­рілісі бұрқ еткенде В.Ленин Пензаға жеделхат  жолдап кулактарға, поп­тарға, ақ гвардияшыларға, басқа да бүлікшілерге қарсы аяусыз террор ұйымдастырып, тұтқындарды бір жерге жинап ұстайтын лагерь ашу керектігі  жөнінде бұйрық береді. Мем­лекет ішіндегі жеке империяға айналған  53 лагерден тұратын ке­ңестік ГУЛАГ жүйесінің құрылуы осылай басталған болатын. 20-30 жылдар аралығында мұн­дай лагерьлер Колымада, Магаданда, Воркутада, Сібірде, Уралда және Қазақстанда ашылды. Күштеп ұжымдастыру, индустрилизациялау, мал-мүлікті тәркілеу, аш­тықтың белең алуы адам айтқысыз үркіншілік заманына  әкеліп соқ­тырды. Үкіметтің саясатына наразы халық қарулы көтерілістер жасады. ОГПУ-дың дерегі бойынша 1929 жылы Қазақстанда жалпы саны 350 адамнан тұратын 31 көтерілісшілер жасақтары болған.   1931 жылы  он­да­ғы адам саны 3192-ге  жеткен. Бұл бас  көтерулер қырып-жою­мен басы­лып, тірі қалғандар жедел құрылған лагерлерге тоғытылды.  Мінеки, бұлар келе-келе сайын дала­ға жайыл­ған сым торға ұласты. – ҚарЛаг басқармасының бас әкімшілік ғимараты орналасқан Долинка кентінің бұрынғы атауы Қо­ңыртөбе еді ғой. Ол  қазақтар­дың байырғы атақонысы болған-тын. Осы атау қалпына келтіріле ме? – 1906-07 жылдары мұнда ішкі Ресейден  көшіп келушілер қоныс­тана бастады. 1909 жылы   оған кент әкімшілік бірлігі берілді. Долинка кентіне орналасқан ҚарЛаг бас­қар­ма­сын (Қарағанды жеке еңбекпен түзету лагері) құру туралы 1931 жыл­ғы қаулы шыққанға дейін бұл өңірді 4 мың түтін, яғни бала-шағасымен қоса есептегенде 80 мың қазақ қо­ныстанып отырған. Оған қоса 1200-дей орыс, украин, неміс ұлтының азаматтары өмір сүріп жатты. НКВД әскерінің күшімен олардың бәрін үдере көшірді.  Бұл зомбылық, әсіре­се,  қазақтарға аса ауыр тиді. Жергілікті халықты атақоныстан айырғаны аздай, бай деп, кулак деп олардың алдарындағы ақ адал малдарын жаппай тәркілеуге кірісті. Тартып алын­ған мал ҚарЛаг жанынан ашылған «Гигант» кеңшарының «Востокмясо» шаруашылығына тапсырылды. Бо­са­ған жерлерге жазалау лагерлерін орналастырды. Сотталғандар күн-түн демей жұмыс істеп, шойынжол салды, барактар, мал қораларын, казармалар, қызыл командирлерге арнап үйлер тұрғызды. Құрылыс үшін бұрынғы үй-жайларды, тіпті қазақ бейіттерін бұзып кірпіштерін пайдаланды. Мәселен, Жаңаарқа аудандық  партия  комитетінің хат­шысы Ж.Сүлейменовтің Қара­ған­ды обкомына жазған  хатында бы­лай делінеді: «Аудан аумағындағы Ортау, Алғабас, Жайдақ шатқал­дарында ҚарЛаг бөлімшелерін ашу кезінде лагерь жұмысшыларының қазақтың атақты адамдарының бейіттерін қирату фактілері аз емес. Соның бірі  Жидебай батырдың ұлы Сыздықтың моласы бұзылған, тағы оншақты моланың быт-шы­тын шығарып, атқораға айнал­дырып жіберген».    КарЛаг басқармасының әкім­шілік орталығы Долинка кентінде орналасқанымен, оған қарасты лагерлер ұзындығы мен көлденеңі 500 шақырымды алып жатқан Ор­талық Қазақстанның аумағын тұтас қамтыды. Бұл қазіргі Франция мемлекетінің аумағынан үлкен. Мұнын сыртында  Ақмола және  Балқаш бөлімшелері жұмыс істеді. ҚарЛаг құрудағы басты бір  мақсат Орталық Қазақстан аумағында қарқынды дамып келе жатқан өнеркәсіп өндірістері – Қарағанды көмір бассейні, Жезқазған, Балқаш мыс балқыту комбинаттары үшін азық-түліктік белдеуді қалып­тас­тыру болатын. Сондай-ақ, осы өндіріс ошақтары үшін сотталған­дардың тегін жұмыс күшін пайдалану  бірінші кезекте тұрды. Құл күші Сталиннің «бақытты социализм» құру жоспарын жүзеге асы­ру үшін өте қажет болды. Жалпы, қазақ жерінде ҚарЛаг басқар­масы­ның бағыныштылығында 26 бө­лімше, 192 лагерь болған. Әр бө­лімшенің өзіндік шаруашылық құрылымдары, бақша учаскелері, мал фермалары, егістік алқаптары жұмыс істеген. Басқасын былай қойғанда тек мал фермаларының өзінің саны 106-ға жеткен. Ресейден әкелген мал жоқ, мұның бәрі қазақ халқынан тартып алынған ақ­тылы малы екені айтпаса да тү­сінікті. ҚарЛаг республика бас­шылығына бағынбады, тек тікелей Мәскеуге, ГУЛАГ-қа ғана тәуел­ді болды. Оның өз ішкі әскерлері, телеграф-пошта байланысы, дербес шаруашылық жүйесі болды. Бір сөзбен айтқанда, мемлекет ішіндегі мемлекет еді. ҚарЛаг жұмыс істеп тұрған уақытта оның  бөл­імше­лерінде 1 миллионнан астам тұт­қын­дар азап шекті. Мұның бәрін бүгінгі ұрпақ  білуі керек. Міне, сондықтан да, Долинкаға байырғы Қоңыртөбе атауы қайта­ры­лып берілуі жергілікті жұрт тілегінің бірі. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен, Айқын  НЕСІПБАЙ. Қарағанды.