Кейін Астанадан келген, патент алуға қатысы бар бір дөкейден сұрадық. «Бұл қалай, қазы қазақтың асы ғой» деп. Ол айтты. Егер француз бір табақ етке бір қияр қосып, «осылай жесе өте сіңімді болады» деп ұлттық тағамның бір түрі ретінде заңдастырып алса, оныкі дұрыс болар екен.
Сөйтіп жүргенде көкпарды «Көкбөрі» деп қырғыз ағайындар өзіне меншіктеп алды. Зеңгібабаның түлігі түйе, оның шұбатына ешкім таласпайтындай көретін едік. Келді. Қытай азаматы. Ірі кәсіпкер. Сол Түркістан қаласында қымыз бен шұбат өндейтін зауыттың іргетасын қалады. Зауытты салуға жұмсайтын қаржысы 7 млрд 456 млн теңге. Зауыт толық қуатына шыққанда жылына 100 тонна түйе және жылқы сүтін қайта өңдеп, осы өнімнің ұнтағын шығарады.
Шымкентте Мұсатілла Тоқанов деген ғалым бар. Үлкен ғылымдағы саналы ғұмырының дені шұбатты терең өңдеп, құрғақ ұнтақ, таблетка, тез еритін түйіршік алған жалғыз маман осы. Отыз жылдан бері шұбаттың мың бір ауруға ем екендігін дәлелдеп келеді. Әлемдегі ең қауіпті саналатын обыр және қант диабетін емдеуге болатындығын ғылыми негізде дәлелдеп шықты.
Мәскеудің Герцен атындағы онкологиялық институтының профессоры Р.И.Якубовская бастаған бір топ ғалымдар обыр ауруының алдын алатын лафрот деген препаратты өндіріске енгізбекші. Профессор ракқа қарсы ферментті ана сүтінің ақуызынан тапқан. Бірақ, ғылыми жаңалықтың өзіндік қиын-
дықтары аз емес.
Мәселен, 1 грамм препарат алу үшін 25 әйелдің сүті өңделуі керек. Оның өзіндік құны – 2500 доллар. Ал 100 грамм алу үшін 2,5 тонна ана сүті керек. Аналарымыздың көңіліне келмесін, әйел сауын сиыр емес. Конвейерге қойып қақтап сауып алатын.
Мұсатілла Тоқанов бұл тығырықтан шығудың жолын тапты. Түйе сүті ана сүтімен құрамдас, лактоферрин ферменті ақуызында тепе-тең қалыпта. Түйе сүтінде сиыр сүтімен салыстырғанда «С» дәрумені 5 есе, «РР» 3 есе, «Е» 2 есе «темір» 10 есе, «кальций» 1,5 есе, «лактоферрин» 30 есе көп. Басқа қасиеттерін санамағанда, құрт ауруына, ішек-құрылыстары, бауыр, дәрумен жетіспеушілік, қан аздық және қант ауруына бірде бір еміңіз түйе сүтінде. 1 литр түйе сүті 400-500 теңге екенін ескерсеңіз, обыр ауруына қарсы препарат жасау оншалықты шығын қажетсінбейді. Бір қызығы, осындай жаңалыққа Үкімет тиісінше назар аудармай отыр.
Ал, енді айтайық. Осы Мұсатілла Тоқановты Жапонияның маңдайалды «NHK» телекомпаниясының журналистері іздеп тауып алды. Онысы да қызық. Интернеттен ғылыми жаңалығын оқып білген жапондар әуелде Қазақстан Сыртқы істер министрлігіне телефон шалады. Олар Тоқановты қайдан білсін. Ауыл шаруашылығы министрлігіне сілтейді. Шымкентте деген соң олар осындағы Батыс, Оңтүстік Қазақстан ғылыми-зерттеу институтының сол кездегі басшысы, академик Әбдірахман Омбаевқа сұрау салады. Осындай мехнаттан соң телекомпания өкілдері Тоқановты табады.
Мұхит жалдап қияннан келген қонақтарға Тоқановтың да сауалы бар.
«Токио мен Шымкенттің арасы қанша шақырым?» деп сұрайды. «9 мың шақырым». «Сонша жерден мені іздеп келетіндей мен не іс бітіріппін», дейді тағы да.
Сонда жапондар «Жапонияны дүние жүзінде ешбір мемлекет электроника жаңалықтарымен таңғалдыра алмайды. Машина жасау саласында да солай. Ал түйе сүтінен лактоферрин алып жатқан сізді іздеп келуіміз, ғылыми жаңалығыңыз қызықтырады. Бірге жұмыс жасаймын десеңіз, біздің ғалымдар дайын» дейді.
Тоқановқа бұл қызық емес. Талай мемлекеттен шақырту алған. «Қазақстанда іске асырамын, қазағымның атын шығарамын» деп қадам баспай жүргендігі жаны – ғалым, жаратылысы – қазақ екендігінде.
Осы Тоқановқа түйе сүтінен құрғақ ұнтақ алатын ғылыми жобаңды сат деп құда түспеген жер жоқ-ау. Қытайдан инвесторлар шықты. Моңғолиядан сатып алушы табылды. Еуропа елдерінен ат арытып келгендер бар. Басқа біреу болса, «ақыры Үкіметке керегі жоқ екен, күйген дүние күйіп кетсін», деп сатып та жіберер ма еді. Мұсекең өйтпейді. Қазақ елінің несібесі ғой, бір күні болмаса бір күні Үкімет мойын бұрар деп үміттенеді. Талай ғылыми жобаларға қатысып, шұбатты терең өңдеу арқылы пайдалылығын дәлелдеп алған 8 патенттің және тағы басқа салалардан 22 патент иесі. Патент алу үшін ғылыми жұмысының сипаттамасын ағылшын тіліне аударып, әлеуметтік желіге салады. Ұшы көрініп тұрған ғылыми жұмысты түрлі тәсілдермен бері қарай суырып алуға әртүрлі сынақтар өткізіп лабороториядан шықпайтын лаборанттың өзі жетіп жатыр. Ғалымның отыз жылдық ақыл-ой, көз майы осылайша жем болып барады.
Тоқановтың кластерлік технологиясы шұбатты үш айға дейін сол күйінде сақтауға болатындығын дәлелдеді. Шұбаттан қант диабеті, ішек-құрылысына емдік қасиеті бар биойогурт, иммунитетті көтеретін балқаймақты шағын партиямен өндіріске шығарды. Құрғақ ұнтақ пен таблетка, тез еритін түйіршік түрінде шетелге экспорттауға болатындығының ғылыми негізін жасады.
«Шұбаттың қандай дәрумендік қасиеті бар?» десеңіз, екі-үш сағат лекция оқып тастайды. Нағыз ғалым. Бірақ, осы идеяны іске асырардай қалтасында артық көк тиын жоқ. Өзі біліп тұрған соң кәсіпкерлікке қыры келмесе де ғылыми жұмысын өндіріске қосу үшін бизнес-жоба жасаған. Әрі есептеп, бері есептеп 373 млн теңгенің көлемінде өндірісті аяғынан нық тұрғызбақ.
Былай қарасаң, осы ақша мемлекет үшін түк те емес. Әкімдер бір кездері өздері қол қойып берген ірі құрылыстарды бұзуға осындай қаржы шығарып жатыр. Кейбір облыстарда балабақшада, мектепте бала саны тола бермейді. Бірақ, әкімдер жаңа ірі нысандар үшін мемлекеттік сатып алулар өткізеді. Кейбір балабақшалардың жоғары оқу орны ғимаратындай орасан үлкен болып кеткенін Елбасы да сынаған. Балалар бір бұрышына ғана сыйып кететін осы ғимаратты күтіп-ұстауға жыл сайын бюджеттен қанша қаржы кететінін есептеп көріңіз.
Алысқа бармай-ақ, Шымкенттің жол жиегіндегі граниттей мықты, кем дегенде 20 жылға жететін стандарттарға сәйкес бордюрларын қопарып тастап, орнына бір тепсең опырылып қалатын бордюр қойып жатқанын көргенде, бюджеттің есіл ақшасына ішің удай ашиды. Мұндай мысалдарды мыңдап келтіруге болады.
Мұны неге таусылып айтып жатырмыз. Тоқановтың отыз жылдан бері «қазақты емдейтін де – шұбат, байы-
татын да – шұбат» деп дәлелдеп келе жатқан жобасын қаржыландыруға әлгі қаржының бір бөлігінің ғана шамасы жететіндігін салыстыру үшін айтқанымыз ғой.
Шұбат – біз күн сайын баррель бағасын есептеп отырған, мемлекеттің экономикалық шамасын байқататын мұнайдан әлдеқайда қымбат. Мәселен, халықаралық нарықта шұбаттың 1 келі құрғақ ұнтағының бағасы – 200-500 еуро. 1 тонна мұнайыңыз – 250 доллар. Енді осыны шотқа қағып көріңіз. 1000 келі құрғақ шұбатты 250 еуроға көбейтсеңіз, 250 000 еуро болады. Қарапайым есеп. Құрғақ шұбат мұнайдың осы көлеміне шаққанда мыңдаған есе пайда бергелі тұр.
Аспанасты елі түйе өсірмейді. Бірақ, нені қолға алса жолындағылардың бәрінің аузын күншығысқа қаратып жібереді. Енді араға өзіміздің ағайындарды салып, қымыз бен шұбаттың пайдасына кірді.
Әрине, бізге инвесторлар керек. Жұмыс орындары ашылады, салық түсімі көбейеді. Бірақ, болашақта млрд-таған қаржыны емдік қымыз, шұбат ұнтағы ретінде шет ел пайдасына асыратындығымызды ойламаймыз ғой.
Мұсатілла көкем осы дертпен мен пақырды да ауру етіп тынды. Сөйлесе қалсаң, әңгіме шұбаттан басталып, емдік қасиетімен бітеді. Жазып жатырмыз, жазып жатырмыз, «әй, мыналарды тыңдап көрейік, қазақтың ендігі бренді осы екен, жобаны іске асыруға көмектесейік» деген пенде жоқ.
Ал, тағы жаздық. Ұлт пайдасын ойлаған шенді, естір құлақ болса...
Бақтияр ТАЙЖАН,
«Егемен Қазақстан»
Оңтүстік Қазақстан облысы
