Тибор, Қоңыр және Сейітбек

Түркі әлемінің туыстық һәм дос­тық, жалпы рухани байланыстарына өзін­дік жүрек лүпілімен, нақты зерттеуімен үн қосқан осы үш тұлғаның – қыпшақ мадьярлар (Венгрия) Тибор Тот пен Қоңыр Мандокидің және торғайлық қыпшақ Сейітбек Нұрхановтың азды-көпті еңбегі ұрпақ кәдесіне жарарлық мән-мазмұ­ны­мен дараланып тұрады. Жаратылысы бө­лек, зейіні ерек, ұлттар жақындасуының озық үлгі-өнегесін, ғалымдық күш-жі­ге­рін көрсеткен бұл абзал жандарды қысқа түйіп, тағдырлас тұлғалар десек, жарасар. Елдік байлам, тұжырым жасай білетін де осындай ақыл-ойдың иелері болса керек. Түркі әлемінің әр шалғайында туып, мол біліммен сусындап, адамзат проблема­сы­на қатысты жанкешті ізденіске бүкіл са­на­лы ғұмырларын сарп еткен дарабоз­дар­дың тындырған жұмыстары қайран қалдырады. Белгілі ғалым Тибор – 1960 жыл­дар­дың ортасында мадьяр және қазақ ха­лық­тарының шығу тегіндегі тарихи бай­ла­нысты жаһан кезіп, зерттеуді қолға алуы­мен-ақ соңына ұлан-асыр нақты мұ­ра қал­дырған тұлға. Атақты түрколог Қо­ңыр бол­са, ол Түркі ұлысының күнба­ты­сы Ма­жар­станның Ұлы Құмания мекенінде дү­ниеге келген қыпшақ ұланы. Ол – 1965 жылдан бері Балқан, Польша тү­рік­терінен бастап, Орта, Кіші: кіндік Азия, Орал, Алтай, Памир, Орхон бойына дейін сан-алуан ғылыми экспедициялар жасап, түркі халықтарын жан-жақты зерттеуде айтулы үлес қосып қана қоймай, олардың рухани ынтымақтастығы үшін аянбай тер төккен, араларына алтын көпір орнатқан асқан білімпаз еді. Ал қабырғалы қазақ ғалымы, энциклопедиялық білім иесі, Тор­ғай өңі­рі­нің мақтанышынан еліміздің біртуар бата­гөйіне айналған Сейітбек бүгінде сексен­нің сеңгірінен асса да әлгі рухани қос до­сының орнын жоқтатпай, олардың мұра­ла­рын тың көзқараспен безбендеп, ой қо­рытып, әлемдік ғылыми ай­на­лымға қосып жүрген ұлтжанды қария. Жазып та, айтып та, нақты ісімен де ғалымдық парызына адалдығын әрдайым дәлелдеп жүрген көнекөз, көкірегі көмбе сұңғыла кісі. Тибор Тоттың қазақ ғалымы Сейітбек Нұрхановпен бірге 1965 жылы сәуір ай­ын­да Қостанай облысының Жангелдин, Таран аудандарына барып зерттеп қайт­қан мадьярлары – арғын ішіндегі мадиярлар. Осынау ғылыми экспедицияның қо­ры­тын­дысы есебінде антрополог ғалым Т.Тот 1966 жылы мадьяр тілінде «Ежелгі мадь­яр­лардың қазіргі жұқанасы» дейтін зерттеуін Будапешт қаласында басып шығарды. Сондай-ақ бірнеше еңбектері Алматы қа­ла­сында салалық журналдарда жарық көр­ді. Оның қазақ тіліне ауда­рыл­ған «Мадияр­лар Қазақстанда мекендейді» атты сұх­ба­тымен қазақ оқырмандары 1967 жылы та­нысып, мол кәде-сыйға кенелгендей бол­ды. Әрине, бұл жазбаларды терең зерделеп, жан-жақты пайымдай түсу – уақыт еншісіндегі іс. Үлкен іс мінсіз болмайды. Әлі де баса ден қоятын тұстары жетіп жат­қан­дай. Ең негізгісі этнография, археология, антропология, тіл білімі ғылымдарының бүгінгі табыстары түбі бір туыстықтың айшықты ақиқатын айғақтайтындай. Филолог-ғалым С.Нұрхановтың дәлел­демесіне сүйенсек, қазақ елі мен мадьяр жұртының тарихи тамырластығын жақсы түсіну үшін Дунай мадьярларының тари­хы­на көз жүгіртуге тура келеді екен. Венгрияда өз халқын мадьяр деп айтып-жа­затыны белгілі, ал бізде мадияр делінеді. Мадьяр халқы осы күнгі мекеніне 897 жылы барып орналасқан екен. Демек, бұл жұрттың Дунай өзенінің бойын жайла­ға­нына биыл 1114 жыл толыпты. Мадьяр­лар­ды бастап барған көсемі Арпад есімді князь екені тарихи деректерден белгілі. Ар­падтың ұрпақтары 1000-1301 жылдар­дың арасында, яғни 301 жыл бойы, мемлекет билеуші династия құрған көрінеді. Осы­лай­ша мадьяр халқының бастан кешкен та­рихы, шығу тегі туралы мәселе шы­тырман әрі қызық болып жүлгеленеді екен. Бұл сөзімізге дәлелді мадьяр тарих­шы­сы, академик Эрик Мольнардың: «Мадьяр халқы­ның көне тарихы қазіргі Кеңес Одағының жерінде өткен» деп, 1955 жылдың өзінде жария еткенінен келтіруімізге болады. Үлкен проблеманың шеті-шегі оңай­лықпен ұстатпайтыны тағы белгілі жәйт. Т.Тот Қостанай облысына келіп кеткен соң, 1965 жылдың 16 қазанында Сейітбек Нұрхановқа жазған хатында былайша мә­лім етеді: «... Но, между тем, я был делегатом нашей академии на ІІ-ом между­на­родном съезде финноугроведов в Хелсинки и выступил с докладом на немецком языке на тему: «Проблема этногенеза древ­них венгров». В докладе высказался относительно прародины наших предков, а именно, территорией – исходной, офор­мле­ния антропологического облика древних венгров считается, не Приуралье, а Северная Прикаспия и у нас печатается на венгерском языке: известия из Сов. Союза и в июне там было точно, хотя коротко, сообщено о том, что Т.Тот исследовал мадьяр Кустанайской области». Ал Т.Тоттың 1966 жылдың 25 шілдесінде Сейітбекке Будапешттен жазған мы­на хатының да маңызы ерекше бол­ған­дық­тан толығымен келтіруді жөн көрдік: «Дорогой Сеитбек-друг! Большое Вам спасибо за очень интересные строчки. Мне уже удалось подвигаться с Шалабаевой и посоветоваться. С ней Вам пришлю список мес­­тоназваний нашей республики. Что касается ссылки Аристова, это опять-таки очень интересная. Хотя и требует, на мой взгляд, осторожности. Но если получа­ет­ся у Вас лично уточнение кипчакских мадияр, это действительно заполняет вакум генеалогии аргинских мадияр. В таком случае до­ка­зывается, что промадияры прожили в Северном Прикаспии – Сары­копи и после гуннской державы и участвовали в оформлении Дешт-и-Кипчака и более позднее одна их часть перешла в состав аргынов. Итак, мно­го зависит от генеалогии кипчакских мадияр. Предварительное сообщение моей командировки о конраулинских группах скоро публикуется в печати и пришлю Вам. Если удастся к Вам приехать в Новом году, придется побывать и среди кипчакских мадияр. Крепко обнимаю, Ваш Тибор». Міне, осы хаттың өзінен-ақ Тибордың Сейітбекті қаншалықты құрмет тұтып, зерттеп жүрген тақырыбына қатысты өзек­ті ойларымен бөліскенін аңғаруға болар еді. Торғай өңіріндегі арғын мадиярлар­дың жан санын анықтаған, олардың осы күнгі отырған жерінде 300 жылдан астам тарихы бар екенін және антропологиялық ерекшеліктерін алғаш рет зерттеп, әлемдік ғылыми айналымға қосқан атақты зерт­теу­ші-ғалым Тибор Тот екені мәлім. Сол себепті де бұл зерттеудің Дунай (Венгрия) мадьярлары үшін де зор мәні бар екендігіне күмәнсіз сенуге болар. Өйткені мадияр этногенезі де – қазақ халқының ру-тай­палық тегінің құрамдас бөлігі екендігін С. Нұрхановтың өзі де әрдайым дерек көздеріне сүйеніп айтып жүреді. Ал Қоңыр Мандокиге келер болсақ, ол Қазақстанға 1976 жылдан бастап жиі келіп тұрды. Оңғайша деген қазақ қызына үйленді. Қырық то­ғыз жасында дүниеден өтке­ні­мен, соңында қыруар еңбек қалдырды. Әсіресе, ол түркологияда біртуар тұлға дәрежесіне көтерілді. Еуропадағы құман-қыпшақтар мен түркі жұрттары арасын­дағы тарихи-мәдени байланысты зерттеу мәселесін сапалық жаңа деңгейге көтере білген тамаша ғалым түркі халықтарының фольклоры мен әдебиетін аудару мен зерттеуге, насихаттауға зор үлес қосқан аса білімдар зиялы кісі еді. 1990-шы жылдардың басында Қоңыр­дың жазушы Темірхан Момбекұлына берген сұх­батын Қазақ радиосынан тың­дау­­дың сә­ті түскен еді. Сонда Қоңыр былай деп еді: «Венгрияда кез келген қыпшақ баласы өзін қыпшақпын деп мақтанышпен айта алады. Солардың бірі – өзім боламын. Әкемнің өсиеті, аманат сөзі: Балам, сен Орта Азияда қалған қазақ, қыпшақ туған­дарыңды тап­саң, біз өте бақытты боламыз. Халқы­мыз­ды қайта байланыстырсаң, өте риза бола­мыз. Сөйтіп, бұл аманат сөзге құлақ асып, бала кезімнен бастап осы бай­ланысты іздей бастадым». Міне, көрмейсіз бе, әке амана­тына адалдықтың парқы қандай бол­ғанын. Кейін ол сөзінде тұрып, екі елдің туыстық байланысын ақтық демі біткенше зерделі еңбектерімен дәлелдеп берген еді. Тағдыр, талайы келісті адамдар бо­ла­ды. Соның бірегейі осы Қоңыр еді. Ол от­ыз­дан астам тіл игеріп, соның жиырма бірінде еңбектер жазған. Қазақша сөйле­ген­де қазақтар аузын ашып қалатын. Ал жазуы да төл қазақтыкінен артық болмаса, кем емес еді. Осы арада С.Нұрхановқа жазған хатын келтірсек, айтқанымызға көз жете түсер еді деп ойлаймыз. «Ассалаумағалейкүм, Секен ағай! Алыс мадьяр отанында өмір сүретін қып­шақ ініңіз менен Сізге болып үй-іш, ба­ла­ларыңызға сәлем жазғалы отырғаным­ның өзі маған зор қуаныш әрі мақтан емес пе? Үй-іш, бала-шағаларыңыз болып қа­лам­­дас-жарандарыңыз сондай аман ба? Ар­дақ­ты ағай, өз жұмыс-бабыңыз жақсы бо­лар. Мұнда мен Алматыдан зор жігер, үл­кен күшпен көңілді қайтып келіп, ескі әде­тім бойынша байырғы жұмысымды бұ­рын­ғы­дан да белсенді жалғастырып жа­тыр­­мын. Бұдан бұрын мен тек бұл жердегі өмір сү­ретін қыпшақтардан тыс, сонау Ал­ма­ты­дан Сіздей ағатай табылады деп, ме­нің ойы­ма үш ұйықтасам да түсіме кірмеуші еді. Сіздің айтуыңыз бойынша жолдаған сәлеміңізді Сіздерді сұраған қыпшақтарға, шешем болып басқа туған-туыстарымның барлығына жалғастырдым. Бәрі дағы сә­лемет болсын! Көп рахмет деген си­яқты алғыстарын айтып мәз-мәйрам болды да қалды. Алыс Орта Азиядағы туған-туыс­та­рымыз қазақ халқына және Сіздің та­ныс­тарыңыз бен бізді сұрағандардың бәрі­не біздің қыпшақтардың атынан сәлем жолдауыңызды өтінеміз. Сіздің маған тартуға берген кітабыңыз үшін тағы да көп рахмет! Бұл кітапқа біз­дің кітапханамыздың дәл төрінен орын бердік. Өйткені бұл кітапхана тек менікі емес, біздің отандағы қазақ мұрасы мен салтына қызығатын адал жандардың барлығына көмек болады ғой! Мен Сіздердің отанда өте аз уақыт бол­ғанмен, көп туған-туысты, дос-жаран­ды, көп дүниені көріп қайттым. Уақыттың аз­ды­­ғына байланысты Сіздердің инсти­тут­тың менімен танысқан жолдастарының суретін алуға мұрсам келмеп еді. Егер Сіз маған бар­лық­тарыңыздың бірігіп түскен сурет­те­рі­ңізді жі­берсеңіздер, көптен-көп қуанар едім. Хат соңында, ағай, Сіздің біздің отаннан қажетті дегендеріңізді жазуыңызды тілеймін. Алдағы өміріңізден бақыт, жұмы­сы­ңыздан табыс күтіп, үй-іш, бала-шаға­ла­рыңыз, дос-жарандарыңызға сәлем жол­даған Тоқсаба сүйекті қыпшақ ініңіз Қо­ңыр. Будапешт қаласы, 1976 жылы қараша айының 20-күні». Қоңырдың жүрек лүпілі осы майда сөзінен-ақ ап-анық сезіліп тұр емес пе? Ол өз өсиеті бойынша қазақ жерінен – Кеңсайдан мәңгілік тыныс тапты. Сыртта – Қап тауындағы Мақашқала қаласында ғы­лыми жұмыстарымен айналысып жүр­ген­де 1993 жылы 22 шілдеде жүрек талма­сы­нан кенеттен көз жұмған. Соңғы екі-үш жыл бедерінде өзін қазақ топырағына аман­аттауды жиі айтатын болыпты жарықтық. Сол өсие­ті орындалды. Ақиық ақын Расул Ғамзатов ұшақ жалдап, асыл азамат Қоңырдың ақыр­ғы тілегін орындаған екен! Тегін тереңнен іздеген Қоңыр осылайша жарқын ғұмыр кешкен еді... Қ.Мандоки туралы Ел­ба­сы Н.Ә.Назарбаев: «Қоңыр екі халықтың арасындағы ұлы тарихи қандастықты жан-жақты дәлелдеп қана қой­май, ел мен елдің бірлігі, ортақ мәдениеттің гүлденуі, өзара қатынастардың кемелденуі жолында аянбай еңбек еткенін қазақ халқы мақ­танышпен жадында сақтай­ды, үлгі-өнеге тұтады», деп жазған болатын. Бұл зор баға әрдайым Қоңырдың қол­­таңбасын анықтар тұста жадта сақталып тұрғаны абзал. Құнды зерттеу еңбектерінің бірінде Қоңыр былай деп толымды түсінік жасай білді: «Бірінен соң біріне ұласқан халықтар миграциясы дәуірінде бірқатар ішкіазиялық салт атты көшпелі халықтар шығыстағы атажұртынан қопарыла көшіп, бірте-бірте батысқа қарай ойысты. Бірнеше мың жылға жалғасқан, бірде орасан үлкен толқын тудырған, бірде көптеген халықты қатарынан қамтыған халықтар­дың жойқын миграциясы Еуразияның аридтік (қуаң) зонасының батыс шебі – Карпат қойнауы мен Дунай бойының тө­менгі жазығына дейін келіп жетті». Осын­дай түйіннен соң ол мынадай қоры­тын­дыға келеді: «... Олардың қатарында скифтер, сарматтар, кейінгі Атилла (Еділ) пат­шаның ғұндары, онан кейінгі баян-қаған бастаған аварлар, ақыр соңында осы жерге біржолата қоныс тепкен мадьярлар бар». Иә, Тибор Тот пен Қоңыр Мандокидің өмірлік ұстанымын өзінің аса білім­дар­лы­ғымен, сыпайы пейілімен, үлкен жүрегі­мен қолдап, қуаттай білген Сейітбек Нұр­ханов бүгінде Астанада тұрып жатыр. Сейітбек ағаны іздеушілер көп. Бір ауыз сөзінің төре­лігіне жүгінгісі келетіндер не сан. Күмәнді, күпті нәрселерін тиянақтау үшін ақыл-ке­ңесін сұрауға ынталылар қаншама. Ол «Қа­зақ» жалпыұлттық газеті редакция алқа­сы­ның мүшесі ретінде де шығармашылыққа ден қойған тынымсыз жан. Кезінде Қа­зақ­станның халық жазу­шы­сы Әзілхан Нұр­шайықовпен хат жазы­сып, «Ақиқат пен аңыз» романының ал­ғаш­қы басылымына ашық пікірін айтып, оның кей тұстарын Әза­ғаң осы Сейітбек замандасының орын­ды ұсыныстарын ескере отырып жөндеп, түзегенін ықылас­танып еске алушы еді. Сейітбек аға 2007 жылдың жазында Қостанай облысы Жангелдин ауданының Қызбел ауылында «Ұрпақтар кездесуі» деген атпен өткен халықаралық қазақ-венгр этнофестивалінің құрметті қонағы болып, қос халықтың терең тамырлы бастау тарихынан бәтуалы сөздерін айтып, ұрпақ­тар кәдесіне жарарлық өнеге көрсетті. Ұлағат деген осы да. ... Тибор Тот, Қоңыр Мандоки және Сейітбек Нұрханов! Осы үштаған – терең білім мен асқан парасаттылықтың, ұлт­жан­дылық пен ұлысқа деген сүйіспен­ші­лік­тің, өршіл өмір мен туған өңірге деген шексіз махаббат пен құмарлықтың, жалпы адамзат баласына деген кіршіксіз іңкәр­ліктің көз қызықтырар, жүрек елжіретер келісті тұлғалары екен-ау! Қысқа қайырғанда, осы үш бәйтерек білім мен ғылымның панасы екен! Жара­ты­лыстың халыққа сыйлаған айтулы дарасы екен! Қос досының аманатын арқалап қал­ған Сейітбек аға сол екеуінің көзі мен қасының арасы екен! Қайсар ӘЛІМ.