Әдетте мереке дегенді той-томалақ, аста-төк дастарқан мезіреті деп біржақты түсіну бар. Ал біздің мерейтой өткізуіміздің мақсаты бұдан басқаша, мазмұны мен мәні кеңірек. Өткен жылдарға сын көзбен қарап, неге жетістік, табысымыз қандай, ілгерілеудің деңгейі мен сапасы көңілге қона ма, нені ескермедік, неге көңіл бөлмедік, алдағы уақыттағы жаңа межелер қандай болмақ, дамудың, алға басудың жаңа тетіктері мен әдістері қандай болмақ, басталған жасампаз істердің жалғасы қалай сабақтаспақ, алдымызда қандай жаңа белестер тұр, соларды алу үшін не істеуіміз керек? Осы жайларды сараптау үшін өткен кезеңге жан-жақты сараптама жасап, өткен өмірдің анатомиясын бажайлап анықтап алуымыз керек.
Міне, осы үшін еліміздің тарихи кезеңдерін белгілі бір уақыт өлшемдеріне сай өрлеу белестерін анықтап алу үшін бұл мерейтойлар өте қажет-ақ.
Тойға әзірлік үстінде екінші онжылдықтың әрбір жылына тағы да бір үңіліп, бұл кезең тәуелсіздіктің іргесін нығайту жолында қандай жасампаздық істерімен есте қалды, несімен ерекшеленді дегенді айқындау үшін «Егемен Қазақстанның» әр жылға қайта оралып електен өткізу жөніндегі шығармашылық қадамы әбден құптауға тұрады.
Бес жылдық, он жылдық, жиырма жылдық мерейтойларды ауыз толтырып айтқанда, табыстың бәрі жеңістің осы цифрлардың арқасы деп түсінуге болмайды, жасампаздықты, дүниені түрлендіретін өзгерістерді өмірге әкелетін адам күші, адамның құдіреті, оның ақыл-ойының, қажымас қайратының нәтижесі. 5, 10, 20 деген цифрлар сол жеңісті, табысты таразылайтын уақыт өлшемі ғана.
2005 жыл елімізге не жақсылық әкелді, қоғамның әлеуеті экономикалық, әлеуметтік, саяси рухани деңгейі қалай өсті, қоғамдық жүйе қаншалықты алға басты? Осыған тоқталып өтелік.
Қоғамның негізгі экономикалық базисін дамыту бұрынғыша ел саясатының басты бағыты болып қалды. Үкіметтің жыл басындағы отырысында өткен жылдың қорытындысы шығарылып, жаңа жылдың міндеттері айқындалды. Мұнда сөз сөйлеген Елбасы аяқталған жыл қорытындысы жаман болмағанын айта келіп, Үкімет мүшелерінің назарын негізгі кемшіліктерге аударды. Мұндағы мақсат жылдың алғашқы күндерінен басшылықты босаңсытпай, қол жеткен жетістіктерге тоқмейілсімей, елдің әлеуетін арттыруға барынша күш салу еді.
Қабылданған бағдарламаларды мүлтіксіз орындау жазылмаған заңға айналуға тиіс. Мәселе жұмсалған қаржының көлемінде емес, нақтылы нәтижесінде. Бұл жұмыстың бағасын анықтаудың өлшемі болмақ. Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы шеңберінде басым бағыттарды қайтадан сараптан өткізіп, өңдеуші секторға баса көңіл бөлу көзделді. Оған 30 трансұлттық компанияларды тарту міндеттелді. Шағын инновациялық кәсіпшілікті қалыптастыру мен дамытуға айрықша көңіл бөлу қажеттігі ерекше атап өтілді.
Тұрғын үй проблемасы күн тәртібіне қатты қойылды. Өткен жылы бұл салаға едәуір қаржы бөлінді. Бірақ оны игеруде кемшіліктерге жол берілді. 4,7 миллиард теңге немесе 25 пайыз игерілмей қалды.
Халықаралық дәрежедегі автомобиль жолдарын салу кешеуілдетілуде. Астана-Бурабай, Астана-Алматы жолдарын салуда технологиялық қателіктерге жол берілгені анықталды.
Ұлттық компаниялардың экономиканы монополиялап алғаны атап көрсетілді. Олар негізгі міндеттерінен мүлде алшақ жатқан қызметтермен айналысатын болған. Олардың құрылымдарында сауда үйлері, консалтингтік, сақтандыру және қаржы кәсіпорындары, шипажайлар, жинақтаушы зейнетақы қорлары, теледидар және әуе компаниялары да жұмыс істейді. Осыған орай «Қазақстан темір жолы», «Тұранәлембанк» сынға алынды.
Өз сөзіне негізгі кемшіліктерді арқау ете отырып, Елбасы Үкіметтен жаңа жылда өз жұмысын ширата түсуді талап етті. Осы отырыста сөйлеген шешендерге қайырылып: «Егер қайта-қайта менің аты-жөнімді атап, Президент тапсырмасына жиі-жиі сілтеме жасай беретін болсаңыздар, жақсылыққа апармайды. Біле білсеңіздер, еркін, демократиялық қоғамда мұндай мадақтаушылық қолайсыздық сезімін тудырады. Бізге де сөйлеу мәдениетіне үйрену қажет», деді Н.Назарбаев. Сөз арасында Елбасының бұл сын-ескертпесінен әлі де толық қорытынды шықпай жүргенін айта кетсек, орынды секілді. Сөйлеу мәдениетіне, іскерлік жұмыс стилін қалыптастыруға әлі жетіскеніміз жоқ.
Бұл жыл сондай-ақ «Ауыл жылы» деп жарияланған үш жылдың (2003-2005) соңғысы болды. Астанада агроөнеркәсіп кешені қызметкерлерінің, облыс, аудан әкімдерінің қатысуымен республикалық кеңес болып өтті. Мұнда өткен екі жылды қорытындылай отырып, үшінші жылда ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі басталды деп жарияланды.
Кеңесте сөз сөйлеген Н.Назарбаев агроөнеркәсіп кешенінде байқалған ілгерілеумен қатар, бұл салада әлі де болса проблемалар жеткілікті екенін атап өтті. Әлі де болса ауыл шаруашылығы өндірісінде еңбек өнімділігі төмен, шығарылған өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі әлсіз. Шығыс Еуропа елдерімен салыстырғанда бұл көрсеткіш бізде 5 есе төмен.
Ауыл шаруашылығын дамытуда Қазақстанның әлеуеті жеткілікті. Мәселе – соларды тиімді пайдалануда. Осыған орай Елбасы агроөнеркәсіп кешені қызметкерлері алдына он міндет қойды. Біріншіден, ауыл шаруашылығының өңдеуші секторын дамытуға қолдау көрсету басты мақсат болып қала бермек. Бұл жұмысқа отандық және шетелдік инвестицияларды тарту керек. Екіншіден, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде және өңдеуде кластерлік жүйені белсенді пайдалану қажет. Үшіншіден, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге ақпараттық-маркетингтік қолдауды күшейткен жөн. Төртіншіден, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын халықаралық стандарттар деңгейінде жұмыс істетуге күш салу қажет. Бесіншіден, фермерлердің өз өнімдерін рыноктарға және өңдеуші кәсіпорындарға қолжетімділігін қамтамасыз ету керек. Алтыншыдан, ауыл тұрғындарына несие берудің тиімді тәсілдерін іске қосу қажет. Жетіншіден, ауыл-селодағы менеджмент мәселесін жандандыру қажет, сегізіншіден, ауыл шаруашылығы ғылымдарын дамытуға күш салу керек. Тоғызыншыдан, қазіргі заманғы технологияны қолдану үшін, жаңа техника, жабдықтарды сатып алу үшін ауыл шаруашылығында орта және ірі тауар өндірушілерді көбейтуге бағыт ұсыну қажет. Оныншыдан, ауыл мәдениетін, ұлттық салт-дәстүрлерімізді сақтау үшін ауыл-селодағы әлеуметтік құрылымдардың, мәдени ошақтарының жұмысын жандандыру қажет.
Елбасы 2005 жылы ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі басталуға тиіс деп атап көрсетті. Қазақстан экономикасының маңызды саласы – агроөнеркәсіп кешенін дамытуда бұл жылы елеулі табыстарға қол жеткізілді. Президент айтқан он міндет бұл саладағы жұмыстың өзегіне айналды, әрі ауыл-селодағы жаңаруға, жаңғыруға жол ашты.
Елбасының Жолдауы бұл жылы 18 ақпанда жария етілді. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» деп аталған бұл Жолдау біржылдық экономикалық, әлеуметтік өніп-өсу межелерін анықтаған құжат қана емес, оның бағдарламалық сипаты бір жыл шеңберінен асып кетті. Ол экономикалық, әлеуметтік қана маңызды құжат емес, қоғамдық жүйенің даму жолдарын белгілеп берген құнды саяси-ғылыми тұжырымдама болды.
Жолдау Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңіне жол ашқан саяси реформалардың жалпыұлттық бағдарламасы Елбасының аузынан жария етілді.
Елбасы басталған жаңа жылды еліміздің экономикалық және саяси дамуындағы түбегейлі жаңа кезең, Қазақстанды одан әрі жаңарту мен демократияландыру жылы деп бағалады.
Жаңа Жолдауда белгіленген межелер мен бағыттар елдің экономикалық, әлеуметтік, мәдени, саяси дамуының өзегін құрады. Жыл бойы халқымыз осы белестерді игеру үшін жасампаздық еңбекпен шұғылданды. Индустриялық-инновациялық стратегия экономиканы жаңғыртудың басты нысанасына айналды. Ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру қызу қолға алынды. Мемлекет пен жекеменшік сектор арасында өзара сенім және тиімділікке негізделген әріптестік қатынас өріс алды.
Шағын және орта бизнесті дамыту идеологиясы біртіндеп экономикалық саясаттың өзегін құрады. Бұл салаға жете көңіл бөлінді. «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» құрылды. Оған 2005 жылы бюджеттен қосымша 10 миллиард теңге бөлінді. Мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттік холдингтердің өздеріне үйлеспейтін міндеттерін шағын және орта бизнеске беру жүзеге асырылды.
Агроөнеркәсіп кешені Жолдауға сай едәуір жетістіктерге ие болды.
Жолдауда әлеуметтік салаға айрықша мән берілді. Экономиканы дамыту білім мен ғылымға негізделуі басты назарда болды. Сол үшін «Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз», деп атап көрсетті Елбасы.
Техникалық және кәсіптік білім беру басты басымдыққа ие болды. Қазір жылда беріліп келе жатқан «үздік оқытушы» атты мемлекеттік стипендияны тағайындау тұңғыш рет 2005 жылғы Елбасы Жолдауында жария етілген-ді.
Тұрғын үй мәселелері бұрынғыша күн тәртібінде алдыңғы кезекте тұрды. Түрлі деңгейдегі билік үй құрылысын жеделдете жүргізумен шұғылданды. Бюджеттен бөлінген қаржы есебінен халықтың әлеуметтік қорғалатын топтары үшін 1600 пәтер және ипотекалық бағдарлама бойынша халықтың қолы жететін арзан 11 100 пәтер салынды.
Әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдету бағдарламасы 2005 жылдан бастап жүзеге аса бастады. Осы жылы бес жасқа дейінгі балалар дәрі-дәрмекпен, ал жүкті әйелдер құрамында темір және йоды бар препараттармен тегін қамтамасыз етілетін болды. Осы жылы 1 шілдеден бастап, барлық зейнеткерлердің еңбек өтіліне, жалақысымен тағайындалған зейнетақысының мөлшеріне қарамастан, 3000 теңге мөлшерінде қосымша негізгі зейнетақылық төлем жасалатын болды. Зейнетақының орташа мөлшері 12 мың теңгеге жетті.
2005 жылдың 1 шілдесінен бюджет саласының қызметкерлерінің жалақысы 32 пайыз көтерілді. Елдегі ең төменгі жалақы мөлшері 9200 теңгені құрады.
Қазақстан экономикасының даму қарқыны жөнінде ресейлік академик А.Аганбегян: «Қазақстан мен Қытай сияқты екі ел бүгінгі таңда жоғары экономикалық даму қарқынына жетіп отыр», деп оң баға берді.
Еліміздің көмірсутегі байлығын өндірумен бірге, оны рынокқа шығарудың жолдарын іздестіруге баса көңіл бөлінді. Осыған орай Баку-Тбилиси-Жейхан мұнай құбыры мамыр айында іске қосылып, Қазақстан мұнайын әлемдік рынокқа шығарудың тағы бір мүмкіндігі ашылды. Әзербайжан, Түркия және Грузия елдерімен қатар бұл жобаны жүзеге асыруға Қазақстан да үлес қосты. Ел мұнайы Батыс Қазақстан, Алашаңқай және Атырау-Самара мұнай құбырлары арқылы рынокқа шығады. Ал іске қосылған жаңа құбыр Қашағаннан өндірілген мұнайды Шығыс-Батыс дәлізі арқылы шетел рыногына шығаруға мүмкіндік береді. Мұнай әзірше Баку портына танкерлермен тасымалданады. Мәселені түбегейлі шешу үшін, әрине, Ақтау-Баку құбыры салынуға тиіс. Іске қосылған құбырдың 443 шақырымы – Әзербайжан, 248 шақырымы – Грузия, ал 1676 шақырымы Түркия аумағы арқылы өтеді. Бұл мұнай тасымалдаудың маңызды бағыты болып табылады.
Кез келген ел өз экономикасын оқшау тұрып, дара күйде дамыта алмайды. Басқа елдермен тығыз экономикалық байланыс, сауда-саттықты жолға қою, мемлекетаралық түсіністік пен ықпалдастықты күшейту арқылы ғана жүзеге асыра алады. Осыған орай елдің саяси билігі бірсыпыра маңызды мемлекеттік шараларды өткізуге белсене араласты. Мәселен, маусым айында Мәскеуде өткен Еуразиялық экономикалық қоғамдастық мемлекетаралық кеңесінің отырысына Нұрсұлтан Назарбаев қатысып, сөз сөйледі. Бұл отырыста ұйым жұмысына байланысты көптеген мәселелер талқыланып, шешімдер қабылданды.
Бұл өңірлік беделді бірлестікке «Орталық Азия ынтымақтастығы» ұйымы бірікті. Санкт-Петербургте қазан айында болған басқосуда осындай шешім қабылданды. Үш жарым жылдан астам өмір сүрген «Орталық Азия ынтымақтастығы» ұйымы осыны дұрыс деп тапты. Өйткені, бұл екі ұйымның қызметінде өзара қосарластық, бірін-бірі қайталау жиі орын алды. Бұл артық шығындар жасауға әкелді. Осы бірігудің бастамашылдығында Н.Назарбаев тұрды. Ол бұл ұсынысты Өзбекстан президенті И.Каримовпен бірге ұсынды. Өзбекстан осы жолы Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше болып кірді.
Бұл шешім өз жемісін берді. ЕурАзЭҚ нығайып, беделді ұйымға айналды. Қазір жемісті жұмыс істеуде.
Елдің экономикасы мен әлеуметтік ахуалын жақсарту мемлекеттің халықаралық аренадағы беделіне, қауіпсіздігі мен тыныштығын қамтамасыз етуге тікелей байланысты. Елдің іргесін бекіту, көршілермен шекараны реттеу – қауіпсіздігімізді баянды етудің басты шарттарының бірі. Жылдың басында 18 қаңтарда Елбасы Н.Назарбаев Ресейдің президенті В.Путин Кремльде Қазақстан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы шартқа қол қойды. Жалпы ұзындығы 7591 шақырым болатын дүние жүзіндегі ең ұзақ шекараны делимитациялау процесі алты жылдан кейін аяқталып, екі мемлекет арасындағы шекара тұңғыш рет ресмиленді. Бұл екі ел арасындағы шартты ратификациялау туралы заңға 2 желтоқсанда Елбасы қол қойды. Бұл Қазақстан мен Ресей арасындағы өзара сенім мен достықтың нақты көрсеткіші іспеттес болды.
Көрші елдермен байланыс, қарым-қатынас ұлғая түсті. Қытай Халық Республикасының төрағасы Ху Цзиньтаоның Астанаға сапары екі ел арасындағы достық қарым-қатынастың, стратегиялық әріптестіктің символына айналды. 5 шілдеде Астанада Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше елдердің басшыларының саммиті өтті. Бұл ұйымға мүше елдер басшыларының Астана декларациясы қабылданды. Саммитке келген шетел басшылары Президент Н.Назарбаевты 65 жасқа толуымен құттықтап, оған зор денсаулық, қызметте табыс тіледі.
Жылдың басында БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі антитеррористік комитетінің 4-арнайы отырысы Алматыда өтті. Бұл форумның Қазақстанда өтуінің өз мәні бар. Ғасырымыздың ауыр дертіне айналған терроризм бүкіл әлемді алаңдатып отыр. Осы форумда сөз сөйлеген Н.Назарбаев: Қазіргі таңда лаңкестікке қарсы тұру Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басым бағыттарының бірі болып саналады, деді. Сондықтан елімізде лаңкестіктің алдын алу, оның тіміскі әрекеттерін болдырмау жолында қауіпсіздік органдары сергек жұмыс істеп отыр.
Қазақстан бүкіл әлемдегі тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтау жолында халықаралық көлемде үлкен ұйымдастыру жұмыстарын жүргізіп келеді. 8 қазанда Өскеменде өткен «Қазақстан: бейбітшілік пен қауіпсіздік үшін халықаралық ынтымақтастықты нығайту» деген тақырыптағы халықаралық симпозиумның маңызы күшті болды. Оған көп елдерден ядролық қаруды таратпау және оны бақылауда ұстауға қатысы бар лауазым өкілдері мен ғалымдар қатысты. Конференцияның жұмысына Президент Н.Назарбаевтың сөзі ғылыми сипат берді. Әлеуеті жағынан әлемде төртінші орын алатын Семей ядролық полигонын жабу, тұңғыш рет тарихта адамдар күйреткіш қуатқа ие бола отырып, одан өз еркімен бас тарту дүние жүзінде бейбітшілік пен қауіпсіздік жолындағы күреске қосылған зор үлес болды. Қазақстан ядролық қару-жарақты таратпау және оны пайдалану тәуекелін азайту, ядролық отын байытылған уранды төмен байытылған ядролық материалға айналдырып қайта өңдеу, оларды соғыс жағдайында пайдалануға жарамсыз күйге келтіруге байланысты шараларды жүзеге асырды. Осы арқылы Қазақстан өз еркімен ядролық қарусыз елге айналды. Конференцияда Н.Назарбаев бүкіл әлемге қатысы бар стратегиялық ойлар ұсынды: әлемде келісімге сәйкес біреулерге ядролық қаруға ие болуға, оны жетілдіруге рұқсат етілсе, екіншілерге талдап-әзірлеудің өзіне тыйым салынған. Дұрыс емес, теңдікке, әділдікке жатпайды, деді. Мұның өзі АҚШ пен НАТО-ға мүше елдердің ядролық қаруды таратпау жөніндегі түсініктерінің негізінде әділетсіздіктің жатқанын көрсетеді. Қауіпсіздігін сақтау үшін аз ғана елдер өзіне ядролық қаруды иемденеді, қалған елдерге атом энергиясын өндіруге тыйым салады. Бұл әділетке жата ма? Әлем өзін түпкілікті қауіпсіз сезінуі үшін барлық елдер атом қаруынан біртіндеп бас тартулары керек. Сонда ғана Жер шарында өзара сенімділік пен татулық орнайды. Біздің Елбасы осы пікірді қадап айтты.
Қазақстанның халықаралық байланыстары күшейе түсті. АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс, Ресей президенті В.Путин бірнеше рет, Беларусь президенті А.Лукашенко, АҚШ-тың экс-президенті Б.Клинтон және басқа лауазым иелері, ірі бизнесмендер мен банкирлер Астанаға келіп, экономикалық және саяси мәселелерді Елбасымен талқылап, бірқатар маңызды келісімдерге қол жеткізілді.
Мұның бәрі еліміздің сыртқы саясатының салиқалылығының тікелей нәтижесі болып табылады. Сыртқы саясат ведомствосы кәсіби жағынан есейіп, Елбасының сара саясатын елімізден тысқары жерлерде тыңғылықты жүзеге асыруға көп күш салды. Мұны 7 маусымда болған Сыртқы істер министрлігінің кеңейтілген алқа мәжілісінде сөйлеген сөзінде Елбасы атап көрсетті. Дипломаттар біздің еліміз үшін халықаралық қолайлы жағдай туғызуымен ғана шектелмей, сонымен қатар, елдің жедел дамуы үшін сыртқы ресурстарды тиімді пайдалана білудің жолдарын қарастырулары абзал екені де назардан тыс қалған жоқ.
Елдің қорғанысын күшейту – Отанымыздың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты кепілі. Осыған орай әскердің жауынгерлік қуатын арттыру, оларды жаңа жетілген қару-жарақпен қамтамасыз ету саяси биліктің басты назарында болды. Қарулы Күштердің құрылымы жетілдіріліп, олардың техникалық біліктілігін күшейтуге байланысты бірқатар шаралар жүзеге асырылды. Шілде айында «Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» заң қабылданды.
2005 жыл мерейтойларға толы жыл болды. Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 60 жылдығы, Қазақстан халқы Ассамблеясының 10 жылдығы, парламентаризмнің 10 жылдығы, Ата Заңымыздың 10 жылдығы елімізде кеңінен атап өтілді. Сондай-ақ, Жазушылар одағының 75 жылдығы осы жылдың үлесіне тиді.
Жеңістің жартығасырлық тойы – республика халқының үлкен мерекесіне айналды. Ұлы Отан соғысының ардагерлері марапатталып, оларға деген сый-сияпат жасалып, үлкен құрмет көрсетілді. Соғыс ардагерлерімен кездесулер ұйымдастырылды, оларға өнер шеберлері концерт берді. Әртүрлі деңгейдегі әкімдер, мекеме басшылары әрбір соғыс ардагеріне тікелей ілтипат көрсетіп, жүзбе-жүз кездесті. Көптеген майдангерлер пәтер кілтін алды.
9 тамызда Мәскеуде Жеңістің құрметіне өткізілген Қызыл алаңдағы парадқа арнайы шақырумен қатысқан Елбасы өз отандастарын сол тарихи алаңнан жеделхат арқылы шын жүректен құттықтады.
1995 жылы 1 наурызда Қазақстан халқы Ассамблеясын құру туралы Елбасының Жарлығы шықты. 22 қарашада Астанада өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІ сессиясы осы қоғамдық институттың 10 жылдығына арналды. Осы он жыл ішінде бұл ұйым бейбітшіліктің, келісім мен жасампаздықтың ұйытқысы болды, халықтар арасындағы достықты дәріптеді, шағын ұлттардың мәдениеті мен тілін, дәстүрін сақтаудың, елдің ынтымағын жарастырудың белсенді насихатшысына айналды.
Ассамблеяның сессиясында сөйлеген сөзінде Елбасы: «Менің терең сенімім мынада: қазақ тілі мен мәдениетін дамыту міндетін шешпейінше, ұлттық саясат мүмкін болмайды», деді. Демек, ұлт саясатының түйінді мәселесі осыған тікелей байланысты екендігін Президент жанындағы консультативтік-кеңесші орган әрдайым есте ұстауы абзал. Алдағы уақытта бұл қоғамдық ұйымның жұмысын жетілдіре әрі ширата түсу қажет. Өйткені, Елбасы айтқандай, кез келген, тіпті ең төзімді де кемел көп этносты елде ұлтаралық келісім өздігінен мемлекеттің белсенді ұлттық саясатынсыз, қоғамдағы ұлттық элитаның белсенді рөлінсіз сақтала қалады деп ойлау аңғалдық болар еді.
30 тамызда егемен еліміздің Ата Заңының 10 жылдық мерекесіне арналған «Конституция: тұлға, қоғам және мемлекет» атты халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция болып өтті. 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум барысында қабылданған Конституция мемлекет пен қоғамның қалыпты өмір сүруінің басты ережесіне айналды, мемлекеттің құрылымы мен қоғамның саяси жүйесінің қызмет ету аясы және азаматтардың бостандығы мен құқығы Ата Заңда нақты көрсетілген. Бұл заң еліміздің өрлеуін қамтамасыз етті. Биліктің үш тармағының өзара түсіністік жағдайда қызмет етіп, тежемелік әрі тепе-теңдік тетіктерін тиімді пайдаланудың нәтижесінде еліміз қарқынды дамып келеді. Осы Конституцияның негізінде елімізде жаңа парламентаризм қалыптасты. Оның жұмыс істеу аясы белгіленді. Заң шығарушы орган ретіндегі рөлі артты. Қос палаталы Парламент өмірде өзін өзі ақтады. Сот жүйесі қалыптасты. Олардың жұмыс істеу құдіреті де айқын сипат алды. Ол тәуелсіз, тек заңға ғана бағынады. Конституцияны басшылыққа алады.
Конституцияға құрметпен қарап, оның нормаларын мүлтіксіз сақтамайынша, деді Елбасы, қоғамдық келісімге, реттілікке, бейбітшілік пен тыныштыққа, демек, біздің Отанымыздың берекелі болашағына қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан заматтары өз Ата Заңын құрметтеп, жыл сайын оның мерекесін қуанышпен атап өтуде. Соңғы жылдары Конституция күні әскери парад өткізу дәстүрге айнала бастады.
Осы жаңа Конституцияға сәйкес екі палаталы Парламент жасақталды. Оның он жылдық атаулы датасы да осы жылдың еншісіне тиді. Осы мерейтой жөнінде 1 қыркүйекте өткен Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырысында Н.Назарбаев Парламенттің он жылдығымен депутаттарды құттықтады. Жазғы демалыстан оралған депутаттар алдында Елбасы өзінің 18 ақпанда жариялаған жаңа Жолдауында алға қойылған міндеттердің орындалу барысына кеңінен талдау жасап, алдағы уақытта атқарылар істерді атап көрсетті.
Елбасы өзінің жаңа Жолдауындағы «Демократиялық реформалардың жалпыұлттық бағдарламасына» қатысты қағидаларды жүзеге асыруға байланысты өзінің тың ойларын ортаға салды. Қоғамымыздағы демократияны кеңейтуді елдің барлық азаматтарының қатысуымен талқылауға, нақтылауға, жүзеге асыруға тиіс екендігін атап өтті Елбасы.
2005 жыл шын мәніндегі қоғамды демократияландырудың жаңа кезеңін бастаған жыл болды. Саяси реформалардың жалпы ұлттық бағдарламасын әзірлеп, жүзеге асыру басталды. Демократияны кеңейту және шынайы құқықтық қоғам құру барысында біраз шаруа тындырылды. Сайлау туралы заң қабылданды. Президент жанында тұрақты жұмыс істейтін Демократияландыру және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия құрылып, іске кірісті. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру жөнінде шаралар қолданылып, Парламент өкілеттілігі кеңейтілді. Сот жүйесін реформалау және азаматтық қоғам институттарын одан әрі дамыту шаралары жүзеге аса бастады. Ал Президент жанындағы Ұлттық комиссия 29 наурызда мәлімдеме жасап, өз жұмыстарының негізгі мақсатын жария етті. Комиссия өз жұмысының мақсаты жалпыхалықтық талқылау арқылы және біздің ортақ үйіміз – Қазақстан Республикасының өркендеуі үшін сындарлы үнқатысу негізінде нақты демократиялық өзгерістерді қамтамасыз ететін тетіктерді жетілдіре түсу деп түсінді.
Елбасының Жолдауында азаматтық қоғам институттарын дамыту туралы ойлауының негізінде дайындалған «Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасының» жобасы 9 шілдеде бүкілхалықтық талқылауға ұсынылды. Бұл талқылау құжаттың демократиялық сипатын жетілдіруге көмектесті. Елімізде үкіметтік емес ұйымдардың үлкен желісі дүниеге келіп, пайдалы жұмыс атқаруда.
2005 жылы елімізде бұлардан басқа көптеген маңызды саяси оқиғалар болды.
Қыркүйек айында Дүниежүзі қазақтарының ІІІ құрылтайы болды. Оған әлемнің 32 елінен 300-ден аса қандасымыз келді. Осы құрылтайда Н.Назарбаев сөз сөйлеп, қонақтарға қайырылып: «Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің ішінде қандастарын тарихи Отанына оралтумен жүйелі айналысып, қомақты мемлекет қаржысын жұмсап отырған жалғыз ел – Қазақстан, ал дүние жүзіндегі үш елдің біреуі, деді 1991 жылдан 2005 жылғы 1 шілдеге дейін елімізге барлығы 110 мың 591 оралмандар отбасы қоныс аударды. Халық саны 600 мыңға көбейді. Бұл – біздің демографиялық саясатымыздың жемісі.
2005 жыл еліміздің рухани өміріне де елеулі жаңалықтар әкелді. Білім, ғылым жүйесіне ерекше көңіл бөлінді. Бюджеттен қаржы бөлу ұлғая түсті. Мұғалімдердің жалақысы көбейді, олардың қоғамдағы мәртебесі артты.
Ел мәдениетін өркендету биліктің басты назарында болды. 2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» бағдарламасы өз жалғасын тапты. Оның шеңберінде Ресей, Қытай, Моңғолия, Иран, Түркия және араб елдері мұрағаттарындағы қазақ тарихына қатысты деректер жинастырылып, жарық көре бастады.
Академик С.Қасқабасов басқарған әдебиет және өнер институты жоспарлаған 100 томдық «Бабалар сөзінің» алғашқы 7 томы жарық көрді. Шығыстану институты шетелдерден әкелген алғашқы құжаттар ғылыми айналымға түсіп үлгерді. «Мәдениет туралы» Заңның жобасы 26 ақпанда баспасөзде жарияланып, талқылауға ұсынылды. Осы жылы Нью-Йоркте Карнеги-Холл – әлемнің бірінші сахнасының төрінен қазақ өнер шеберлері тұңғыш рет өнер көрсетті. Ол табысты өтті.
2005 жыл аса маңызды саяси және тарихи оқиғаларға толы болды. Бұлардың бәрі ел тәуелсіздігін нығайтуға, ұлттық мемлекеттігіміздің іргесін бекітуге елеулі үлес қосты.
Бұл жылдағы саяси оқиғалардың бастысы 4 желтоқсанда өткен Президент сайлауы еді. Бұл сайлаудың ерекшелігі оның таза әрі әділ өтуі және оның баламалы негізде өтіп, «додаға» бес үміткердің қатар түсуі болды. Елбасы 1 қыркүйекте өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысында: «Қазіргі мемлекет басшысы ретінде мен өз міндетімді терең түсінемін әрі алдағы сайлаудың мейлінше еркін, адал әрі ашық өтуі үшін және де қорытындылары қазақстандықтардың да, халықаралық қоғамдастықтың да зәредей күмәнін туғызбауы үшін қолымнан келгеннің бәрін де жасайтын боламын», деп күнілгері, тіпті үш ай бұрын жария етті. Ол өз сөзінен шықты. Сайлау демократиялық жағдайда, ашық әрі таза өтті.
Дауыс былай бөлінді: Е.Әбілқасымов – 0,34 пайыз, А.Байменов – 1,61 пайыз, М.Елеусізов – 0,28 пайыз, Н.Назарбаев – 91,15 пайыз, Ж.Тұяқбай – 6,61 пайыз дауысқа ие болды. Сөйтіп, айқын басымдықпен Н.Назарбаев қайтадан Қазақстан Республикасының Президенті болып сайланды.
Бұл жеке Елбасының ғана емес, бүкіл Қазақстан халқының үлкен жеңісі, тәуелсіз елдің саяси билігінің салиқалы саясатының жеңісі, тәуелсіздіктің қарышты қадамын бүкіл халықтың қолдауының нәтижесі болды.
Әбдеш ҚАЛМЫРЗАЕВ, философия ғылымдарының докторы, профессор.
