Өңір тарихының өшпес айшықтары

ҚР жер қойнауының құрметті барлаушысы, ай­мақтан шыққан бірінші геолог Өзен, Солтүстік Боза­шы, Қаражанбас кен орындарын алғаш ашушы Әділ Нұрмановты әңгімеге тарттық. – Әділ Молдашұлы, сіз өзі­ңіз туып-өскен Маңғыстаудың қа­зы­на байлығын игеруге үлкен үлес қосқан ардагер-ағасыз. Маң­ғыстау мұнайының жарты ға­сыр­лық тойы тұсында әңгімені өмір және еңбек жолыңыздан бас­тасаңыз деген тілек бар. – Мен Маңғыстау ауданының Шайыр ауылында туып-өстім. 1957 жылы ҚазМУ-дың геология факультетін инженер-геолог маман­ды­ғы бойынша бітірдім. ҚазМУ-ді бітірген жылы Маңғыстауда «Маң­ғыстаумұнайгазбарлау» тресі құры­лып, еңбек жолым сонда бас­тал­ды. Содан 41 жыл бойы геолог-барлау­шы ретінде еңбек еттім. Осы уақыт­тарда Маңғыстау өңірінің тауы мен тасын тынымсыз аралап, 70-тен астам мұнай-газ кен орын­дары­ның құ­ры­лымын анықтауға қатыстым. Небір іргелі істердің бас­тауында жүріп шаршап, шал­дығуды білмедік. Мақ­сатымыз жер астындағы қазына байлықты халықтың кәдесіне тездетіп жарату, туған жерді түлету бол­ды. Сол арман – мақсат орын­дал­ғанын көріп отырмыз. – Әңгіменің басында айтқа­нымыздай  аймақтан шыққан бірінші геолог ретінде дәл сол жы­лы алғаш құрылған «Мұнай­газ­барлау» тресінде еңбек жолыңыз басталыпты. Сонда  Маңғыс­тау­да геологиялық іздестіру және мұ­най-газ барлау жұмыстары сол 1957 жылдар қай жерлерде қалай жүргізілгені есіңізде болар? – Жалпы, Маңғыстау өлкесін зерт­теу жұмыстары әріден бас­та­лады. 1887 жылы орыс геологы Н.Андрусов өлкеге бірнеше рет арнайы келіп зерт­­теу жүргізген. 1915 жыл­дары өл­ке геологиясында кездескен шөгінді­лер­дің табиғи орналасу кестесі ха­лық­­аралық жүйеде жасалды. 1957 жыл­­­дан бастап, барлау жұмыс­та­ры кең көлемде жүрді. Соның нәти­же­сін­де аймақтың жер асты құры­лы­сы зерт­теліп, мұнай мен газ іркілген перспективалы құрылымдар орна­лас­қан аймақтар белгіленді. Аймақтың мұ­най мен газ жөніндегі картасы жа­салды. Іздестіру жұмыстары Одақ­тың орталық ғылыми-зерттеу инсти­туттары ғалымдарының ұсынысы бо­йынша Бозашы түбегінде, Түпқа­ра­ған түбегінде жүрді. Оңтүстік Маң­ғыс­таудағы Түбіжік, Қарасаз, Тасбас алаңдарындағы қазылған ұңғылардан мұнай мен газ алынбады. Тіпті, Боза­шы дөңінде қазылған ұңғыдан су бұр­­қағы атқылап, мұнай мен газ табу мүмкіндігі аз деген қорытынды да жасалды. Ал 1959 жылы Жетібай ала­ңында бұрғыланып жатқан № 1 ұңғы 2653 метр тереңдікке жетіп тоқтап қалды. 1960 жылы Жетібайдағы № 2 ұң­ғы­ның забойынан жыныс май сіңген саз аралас құм  шықты. Бұл мұнайлы қабаттарды айғақтады. 1961 жылы маусым айының соң­ғы күндерінде № 6 барлау ұңғысы 2430 метрлік тереңдікте тоқтап қа­лып, оған насостық-компрессорлық құбыр жіберіле бастайды. Батыл да, жауапкершілігі өте ауыр шешімдер алу қажеттігі туған сәттер басталды. Қорқынышты кезеңдер артта қалып 1961 жылдың шілде айында №6 ұң­ғыдан ерітінді асып төгіледі. Қатты гүріл естіліп, мұнайдың дүлей селі аспанға атылады. Сөйтіп, Жетібай­дағы Н.Петровтың бригадасының №6 терең бұрғылау ұңғысынан ат­қы­лаған алғашқы мұнай бұрқағы Маң­ғыстау мұнайлы аймағын бүкіл Ке­ңестер одағына жария етті. Шы­нын айтсам ол күнгі қуанышты сөзбен ай­тып жеткізу тіпті де мүмкін емес. Сол бір қиын кездерде істелген еңбек еш кетпеді. Елеусіз де қалған жоқ. 1966 жылы Маңғыстау мұнайын ашқан Ж.Дос­мұхамбетов, Б.Дьяконов, Ш.Есенов, Е.Иванов, Н.Имашев, Н.Калинин, Х.Махамбетов, В.Матвеев, В.Токарев, Н.Черепанов, Х.Өз­бек­қа­лиев­тер­ге Лениндік сыйлық берілді. Осы тұс­та қатарымызда жүр­гендері де, өмір­ден озғандары да бар, біраз әріп­­тес­тері­міздің есімін атау ләзім сияқ­ты. Олар Қ.Мырзағалиев, Х.Тә­жиев, Қ.Қа­зиев, Ж.Дәуітов, Б.Әбі­­шев, Г.Бал­мұханбетов, тағы бас­қа­­ла­ры еді. Жүз­деген адамдар орден, медальдармен марапатталды. Кейін мұ­н­ай өнді­ріле бастаған кезде Т.Қа­ды­ров, А.Еремин, С.Рысқалиев, Г.Шев­­­ченко, С.Жал­­ғас­баев, Т.Қазбеков Социалистік Еңбек ері атанып, Б.Қос­­ма­ған­бе­тов, А.Қа­дымова КСРО Мемлекеттік сый­лығы­ның иегері болды. С.Өте­баев, Р.Өте­сінов, Н.Марабаев, Н.Бек­бо­сынов, Л.Қиынов, С.Қырым­құлов, Ж.Жан­ғазиев, тағы да басқа азаматтар мұ­най өнеркәсібін өркен­де­туге үлес қосып, есімдері елге белгілі болды. Тағы бір қуанарлығы Елбасы­мыз Н.Назарбаевтың тапсырмасымен, Үкі­метіміз аймақтың экономикасын қарқынды дамытып, халықтың әлеу­мет­тік жағдайын жақсарта түсуде. Мен мұны мұнайшылар ордасы Жа­ңа­өзендегі оң өзгерістерден анық байқап жүрмін. Мысалы бір ғана Жа­ңаөзен қаласын дамытуға 2009-2012 жылдарға арналған кешенді жос­пар қабылданып, оған 429 млрд. теңге бөлініпті. Қалада екі жылда 50-ге жуық әлеуметтік-нысандар пай­­далануға берілген. Осының бәрі мұнайшылар үшін жасалуда. Кейінгі толқын жастардың осы игі дәстүрді жалғастыра түсулерін қалар едім. –  Бүгінгі әңгіме барысында құ­жаттарыңыздың арасынан әр жыл­дары КСРО-ның геология министрі Е.Козловскийдің қолы қо­йылған «Өзен, Қаражанбас, Сол­түстік Бозашы кен орындарын ал­ғаш ашушы Әділ Нұрмановқа» деген дипломдарды көріп отыр­мыз. Осындай елге ырыс, халық­қа ба­қыт сыйлаған сәттерді еске алған­да қандай көңіл-күйде боласыз? – Азаматтардың, әріптес іні­ле­рім­­нің ыстық лебізіне рахмет. Жал­пы мен жоғарыда айтқа­ным­дай өзім таңдаған геолог маман­ды­ғынан бір сәтте ажырамаған адам­мын. Өйткені, мен осы маман­дықты жер қой­науын­дағы бай­лық­ты халқымның қажетіне, елімнің ертеңіне жаратуға үлес қос­сам деген ниетпен таң­да­дым. Жоғарыда айтқанымдай Жетібайдан мұнай табылған соң ендігі кезек Өзен бағыты болды. Өзен жақ­ты белгілі геолог В.Козмедемьянский екеуіміз бірге аралап, терең бұр­ғылау жұмыстарын ұсындық. Ол 1961-1967 жылдары нақты нәтиже берді. Барлау жұмыстары өндірістік мұнай және газ қорлары барлығын көрсетті. Күз­де бұрғылау шеберлері Ғ.Әб­діра­зақов­тың бригадасының К-18 ұңғы­-сынан газ, ал М.Кулебякиннің № 1 ұңғысынан таза мұнай алынды. Ал жаңағы әріптестерімнің сөзіне оралсам Бозашы мұнайын табуда түрлі жағдайлар болғаны рас. Жетібай, Өзеннен кейін назарымыз Солтүстік Бозашыға ауды. Бірақ түрлі себептермен Қаражанбас алаңын бұрғылау 1973 жылғы жоспарға енбей қалды. 1974 жылғы жоспарға қосуға келісім алынды. Бірақ бекіген жоспардан хабар болмай-ақ қойды. Жоғарыдағы басшылар да асықпады. Сәтсіздік бола қалса бас кететіндей жағдайда мен бір батыл қадамға бардым. Бұрғышы шебер С.Таяновқа К-12 ұңғыны қазу керектігін айтып, іске кірісіп кеттік. 200, 300, 302 метр тереңдіктен 1974 жылы 26 қаңтарда Бозашыда ал­ғашқы мұнай бұрқағы атып, тарихқа жазылды. Сөйтіп, бекімеген жобаны жүзеге асыру арқылы Қара алтынға қол жеткені бар. Ал Қаламқас мұнай алаңы 1976 жылы 30 қаңтарда ашылды. Белгілі гео­логтар Х.Өзбекқалиев, В.Токарев үшеуміз бірігіп жасаған жаңа әдісі­міз нәтижесінде Қаражанбас, Сол­түс­­тік Бозашы, Қаламқас мұ­най алаң­­да­ры бұрын-соңды болм­а­ған өте қыс­қа мер­зімде яғни, үш-ақ жылда өнді­ріс­тік баға алды. Бұл әдісіміз 1978 жы­лы Кеңестер Ода­ғы­ның кен қорлары жөніндегі комитетте жоға­ры бағамен қабыл­да­нып, бекітілді. Жа­ңа­ғы айт­қан көз­сіз батырлығым­ның белгісі ре­тінде Қаражанбас кен ­ор­ны­ның тө­рін­дегі К-12 құрылым­дық ұң­ғын­ың ор­­нын­да биік тұғырлы тақта тұр. Сон­да ал­ғаш­қы ашушы ретінде ме­нің және бұр­ғылау шебері С.Тая­нов­тың есімдері алтын әріппен жа­зылып, қо­йылған. Өт­кен күнде белгі бар деген осы. – Әділ Молдашұлы, сіз сонау алпысыншы жылдарда азаматтар қол жеткізген табыстарға тоқтал­дыңыз. Өзіңіз жайлы өндіріп еш­теңе айтпадыңыз ғой... – Мен қатардағы қарапайым геолог ретінде еңбегімнің жемісін көр­дім. Жиырма жыл бойы Маң­ғыс­тау геологиялық іздестіру экс­педи­ция­сының бас геологы, он жыл­дай бас­тығы болдым. Бірақ еш­­қашанда геолог екендігімді ұмыт­­падым. Іздендім, оқыдым. Со­ның нәтиже­сін­де 50-ден астам ғылыми-геология­лық мақалалар мен моно­графия­лар­дың авторы бол­дым. Мәс­кеу, Петербург, Алма­тыдан Бо­за­шы, Үстірт мұ­най-кен орындары жайлы зерттеу кітап­тарым жарық көрді. Еңбек Қы­зыл Ту, «Құрмет Белгісі» ордендерімен, ондаған медальмен марапаттал­дым. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Жоламан БОШАЛАҚ.