МЭРС – отандық өнім, экологиялық тыңайтқыш

Ғалымдар Жер шары алты миллиардтай адамдарды ғана асырай алады дейді. Қазір халық саны бұл көрсет­кіш­тен асып барады. Ал оларды азық-түлікпен қамтамасыз етеді деген жер жарықтық ала жаз бойы мойны­нан қамыт алмай со­қаға жеккен өгіз­дей арса-арсасы шығып, топырағы құнарсызданып келеді. Адамдардың ар жағын ой­лап, жанашырлықпен пай­далан­ба­ғандығынан. Алысқа бар­май-ақ, Оң­түстіктегі Отырар ауданын алы­ңыз. Уақытында көзін мақтамен аш­қан өзбектердің өзін таңғал­ды­рып, мақтадан Бүкілодақтық ре­корд­қа қол жеткізген ауданның қа­зір жерінің тұзы бетіне шығып жа­тыр. Сор тати­ды. Ағаш ексең, та­мы­­рын тұз қиятын жерлері бар. Біздің халықтың мың жақсы қа­сиетімен қоса ермелігі де бар. Хрущев “жү­гері егіңдер” дегенде шо­лақ бел­сенділер жер жетпегендей қа­сиетті Арыстанбаб кесенесінің ма­ңайын да айдап тастаған ғой. Құлды “бәрекелді өлтіреді” деген осы. Қазір жыл сайын Арыс­тан­бабты басып Түркі­станға миллион­ға жуық зиярат­шылар өтеді. Баба рухына тәу етеді, құдығынан су ішеді. Ал сол суыңыздың заһарының күш­тілігі сондай, тіліңізді ойып түсе жаздайды. Қасиеттілігінен емес, жү­гері­ден мол өнім алу үшін қап-қабы­мен төккен селитраның, алуан түрлі тыңайтқыштардың “тәтті жемісі”. Оны айтасыз, бертінге дейін Арыс­танбаб кесенесі­нің іргесі белуар­ға дейін құзданып, тұзы шығып тұратын. Қуаныш Айтаханов әкім кезінде дренаж қа­зып, астына бөккен тұзды тартып, іргетас құйдырған. Әйтпесе, тұз жеп құлауы да кәдік еді. Ал үш жүз мыңға жуық халық тұра­тын, жері алақандай Мақта­ара­лдағы ағайын сол жерді алды бір сотықтан, мықтысы жүз гек­тарға дейін бөліп алып, жыл сайын мақта егіп келеді. Мақтаның пай­далы уақыты болды. Жұрттың ауыспалы егістікті ой­лауға шамасы келмеді. Жер құздан­ды. Көктемде сор шайған кезде суды сіңіре алмай іркіттей іріп жатқан жерді көргенде жүрегің ауырады. Бүгінгі пайда жақсы ғой, ертең­гі ұрпаққа қандай жер қалады. Атағы шыққан Мырзашөл жантақ та өс­пей­тін құла шөлге айналмаса екен деп ойлайсың. Селитра өсім­дікке керегін бергенімен жердің ғасырлап жинаған пайдалы қыр­тысын қоса жойып жібереді. Бұдан шығатын жол қайсы?! Біздің ғалымдар жерді емдейтін дәруменді тапқан сыңайлы. “Ана Жер” ҒӨБ ЖШС  президенті, техника ғылымдарының докторы, про­фессор Сұлтан Усманов бастаған ғалымдар жер қыртысын тыңайта­тын әрі өсіріп жатқан дақылға пайдасы мол МЭРС тыңайтқышын өндіріске қосып жа­тыр. Ауыл шаруашылығы министрлігінде де тыңайтқыштың осы түрі­мен жұ­мыс жасау қолға алынуда. “Б” МЭРС  маркалы шағын био­­ты­ңайт­қышының құрамында өсім­дік­ке қажетті темір, жез, цинк, молибден, марганец, бром және кобальт эле­менттері бар. Салыс­тыр­­­малы түр­де алып қарасақ, 1 грамм жер қыр­ты­сында 1,6 млрд-қа дейін микроорганизм болады екен. Осы­ның есебінен өсімдік қорек алады. Бактериялардың көптеген түрі ауадан азот алып, топырақ құнарына сіңіреді, құрамын байытады. Ал жер өңдеуде осы заң­дылық әбден бұзылған. Диқандар жерді сулан­дыру кезінде негізінен аммиак се­литрасы мен фосфор және калийсіз азот тыңайтқыштарын пай­да­­ла­нып келді. Дақылдың тез өсуін қам­тамасыз ететін тыңайт­қыш­тардың жер құнарын дегра­да­цияға ұшыра­та­­ты­нын аңдай қой­майды. Ондаған жылдар бойы тек азот ты­ңайтқыш­тарын алып келген жердің түбінде жарамсыздануына сол ди­қандар емес, ең алдымен ға­лым­дарымыз да кінәлі-ау. Оған көп мөл­шердегі ты­ңайт­қыш­сыз қылта­нақ шықпайтын Мақта­арал­дағы жер алқаптарын мысалға келтіруге болар. Мәселен, интенсивті техноло­гия­­ны пайдаланып, гектарына 1000-1500 кило аммиак се­лит­ра­сын сіңі­ріп өсір­ген пиязды айтуға болады. Екі жыл қатарынан пияз егілгеннен кейін бұл жерге 4-5 жылға дейін жоңышқа секілді да­қылдар екпе­сеңіз, жердің құ­нар­лы қыртысынан айырылып қаласыз. Ал, МЭРС тыңайтқышын пай­да­­лан­ған диқандар мұны экология­лық жағынан таза әрі өнімді жақсы алуға жәрдемдеседі дегенді айта­ды. Жері­міздің ертеңін ойлаған біз­дерге де керегі осы емес пе?! Профессор Сұлтан Усмановтан Шым­кентке бір келгенінде арнайы сұхбат алдық. Ауыз­бен айтқан бір басқа, осы ты­ңайт­қышты пайда­ланған шаруа­лар­дың дақыл­дары­ның өсу шығымын көру бір басқа. Сайрам ауданында іссапарда бол­ғанда диқандардың көңілді райын байқадық. Жақында Шымкенттегі бұрын­ғы фосфор зауыты орнынан бой көтер­ген өндірістік индустриялық айма­қта “Ана Жер” ЖШС-ның шағын зауыты мен зертханасының ашылу қарсаңында семинар өтті. Қатыстық. Қырық бір мың халық тұратын “Қарабұлақ” ауылының ауылшаруа­шы­лық маманы Ахметжан Исмаилов МЭРС-ті 200-ден астам шаруа қожа­лығы пайдалануда. Соның 10-15-ін үнемі бақы­лау­да ұстап, дақылдардың өнімділігін қа­да­ғалап келеміз. Ауыс­палы егістік жоқ болғандықтан ал­қап­ты арам­­шөп басып кетер еді, одан құ­тыл­дық. Оны құрту үшін улы химикаттар пайдалану жер құнарын тө­мендететін. Ертеңгі ұрпаққа жарам­ды жер керек. Жерге ке­регін беріп, оған қосымша қыр­ты­­сын қалпына келтіруге жағ­дай жа­сай­тын МЭРС-ке тең келер ты­ңайт­қыш жоғына көзіміз жетті дейді. Ал осы семинарға арнайы ша­қы­рылған Өзбекстан органикалық химия институтының директоры, химия ғылымдарының докторы Бахтияр Закиров те жағымды ой­лар айтты. Сұлтан Усмановтың сүйегі қа­зақ болғанымен Өзбекстанда туып өскен. Өзбекстанда Усманов өз са­ла­сы бойынша ең жас ғалым докторы және институт директоры болды, деді ол. Ал оның доктор­лық диссертациясын Мәскеуде осы саладағы эталон, ғаламат жаңалық деп бағалағандығын өз құлағым­мен естідім. Сондықтан, оның тыңайт­қыш­тың экологиялық таза әрі пай­далы түрін дүниеге әкел­гендігіне тағы да бас иемін. Қазір әлемдік ғалымдар бір кездері ғылым жетістігіне балап, сан алуан биоқоспалы тыңайтқыш­тар­мен өсірген өнімдерінің  адамдарға ауру әкеліп жатқанын біліп, бар­мақтарын шайнауда. АҚШ-қа бар­саңыз, супермаркеттерде “органикус” деген бөлім бар. Ондағы жемістер биоқоспамен өсірілген өнім­­дердей емес, түрі сол­ғын, тұр­қы кішкене. Бұл – экол­огиялық таза өнім. Жұрт шамасы келсе соны алуға ұмтылады. Сондықтан, жерді тыңайтатын әрі экологиялық жағынан таза, консер­вантсыз өсіруге қол жеткізетін МЭРС-тің болашағы үлкен. Бү­гінде тыңайт­қыш­тың осы түр­леріне Өзбекстанда да қызығу­шы­лық туып, сатып алуда. Тәлімді және суармалы жерлерде табиғат құбылыстарына байла­нысты әр түрлі әңгіме айтуға болар, ал жылыжайларда осы ты­ңайт­­қыш­тың кереметіне баға жетпейді деді. “Манкент Агро” СТК төрағасы Батыр Анарметов 300-ге жуық шаруа­ның МЭРС-ті екі жылдан бері пайда­ланып келе жатқандарын айтады. Селитраны қолданғаннан өнім жоға­ры. Диқандар алғашқыда қалай болар екен деп қорқақтап еді, енді өздері тапсырыс беріп жатыр. Жеміс-жидектерден бөлек, мақ­сарыға да пайда­ландық. “Мың естігеннен бір көрген артық”. Күзде келі­ңіздер, көріңіздер. Селитрамен өсірген картоптан МЭРС-пен өсір­ген картоптың дәмі жақсы. Мен сіздерді шақырамын дейді ол. Батыр “жақсы өнім жарнаманы керек етпейді” деді. Рас сөз. Профессор Сұлтан Усманов Ел­басыға хат жазған екен. Онда былай делінген: «Ана Жер» ҒӨБ ЖШС ғалым­дары топырақ құнарлылығын 5-6 жыл ішінде қалпына келтіруде Қа­зақ­станның дүниежүзілік бірлестікке өнеге болуына мүмкіндік беретін және топырақтағы микро- және макро­организмдердің сар­қыл­­мас тегін энергия көзін пай­даланудың есебінен көптеген мил­лиардтаған шығынсыз ғалам­шар тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ететін жаңа ғылыми бағыт жасап шықты. Қойылған мәселені шешуде негізгі құрал «Б» маркалы МЭРС микробиотыңайтқышы болып та­бы­лады. Ол топырақтың әрбір грам­ын гумус, биопестицид, ми­не­рал­ды және органоми­не­ралды тыңайт­қыштар өндіретін микро­зауытқа айналдырады. Біз бұл жаңалықты түбегейлі және даусыз инновацияға теңгере аламыз. Зерттеу нәтижелерін Қазақстан Республикасының Ауыл шаруа­шы­лығы министрлігінің аграр­лық бейіндегі мамандандырылған ғылы­ми ұйымдары және 1875 мың гектар жерге егін себетін ауылшаруа­шылық өнім өндірушілері рас­таған. «Б» маркалы МЭРС микробио­ты­ңайтқышы минералды тыңайт­қыш­тар, ұрық дәрілеуіштері, гербицидтер, фунгицидтер және инсектицидтермен бірге қолда­ныла­ды. Со­нымен қатар ол 2009 жыл­дан бастап бағасы жеңілдетілген тыңайт­қыш­тар тізіміне енген. Солтүстік аймақтарда ұрық дә­рі­леуіш, гербицид және фунги­цид­тердің 50-60 жыл бойы қолданы­лып келуі салдарынан топырақ­тағы гумус 30%-ға, яғни орта есеппен гектарына 80 тоннаға төмен­деуіне әкеліп соқты. Сонымен қатар топы­рақтағы нитрат азотын жоғалту гектарына 30-50 кг-ды құрайды, ал пестицидтердің жа­ғым­сыз әсерінен астық өнімдері орта есеппен гек­тарына 2-2,5 центнер кем алынуда. Бұл көрсеткіш 10 миллион гектар егістік алқабында 400 мың тонна азотқа және 2,25 миллион тонна астыққа тең. «Б» маркалы МЭРС микробио­тыңайтқышын ұрық дәрілеуіш, гербицид және фунгицидтермен бірге қолданғанда жоғарыда атап өтілген жоғалтулар болмайды және топы­рақтагы гумус гектарына 4-10 тоннаға артады.Топырақтағы 16 қоректік элемент 30-100%-ға және одан да жоғарылайды. Сонымен бірге Солтүстік аймақтарда ауыл­ша­руашылық өнімдерінің өнімді­лігі 25-50%-ға, ал Оңтүстікте – 40-100%-ға артуына ықпал етеді”. Осы­ны айтқан ғалым Премьер-Министр басқарып отырған ғы­лыми-техникалық комиссияда осы ж­о­баны қарап шығуға Елбасының бұйрық беруін өтінеді. Отандық ғалымдар топырақ құ­нар­лығын қалпына келтіруге мүм­кіндік беретін жаңа ғылыми ізденісін алдарыңызға тартты. Шетелде қит еткен жаңалық болса, алды-артымызға қарамай тұра шабатын әдетіміз бар. Бүгінде израильдік технология деп аузы­мыздың суы құрып жүрген там­шы­латып суару­дың негізін Жам­бы­л ғалымдары жасаған болатын. Сол топта бол­ған түбі еврей азамат тарихи ота­ны­на барған соң осы ғылыми ізденісті Израильдің жаңашыл ғалым­дары­ның талқы­сы­на салған. “Ауылдағының аузы сасық” деген мәтелді өзгертетін заман келді-ау. Отандық ғалым тыңайтқыштың әлемде ерек, пайдалы түрін дү­ниеге әкелді. Бағасына жетсек, қанеки... Бақтияр ТАЙЖАН, Шымкент.