Адам және құқық

Біздің елімізде тәуелсіздіктің алғаш­қы күндерінен бастап-ақ азаматтардың құ­қық­тары мен бостандықтарының сақ­талуына жете маңыз беріліп келеді. Со­ның айқын бір көрінісі Конститу­ция­мыз­дың 1-бабында адам құқықтарын сақ­тау нормасы бекітіліп, 30-бап түгел­дей аза­мат­тардың құқықтарына, бостан­дық­тары­на, мүдделеріне арналды. Бұл демо­кра­тиялық ашық қоғамда өмірдегі барлық құндылықтардың ішінде адам құқықтары мен бостандықтары ғана ең маңызды болып саналатындығын білдіреді. Демек, адам құқықтары мен бос­тан­дықтарын сақтау тетіктерін іске асы­руға, олардың орындалуына кепілдік беруді күшейтуге Елбасымыздың сара сая­сатының арқа­сын­да ерекше назар ау­да­рылды. Ал бұл мәсе­лелердің шын мә­нін­де қалай жүзеге асып жат­қандығын Президент жа­нын­­дағы Адам құ­қық­тары жө­нін­дегі комиссия жұмы­сынан бай­қауға болады. Ол еліміздегі адам құқықтары жөнін­дегі ал­ғаш­қы мамандан­дырыл­ған ұлт­тық мекеме бо­лып табылады. 1994 жылғы 12 ақпанда Ел­басы Адам құқықтары жөнін­дегі рес­пуб­ликалық ко­мис­сияны құру туралы Жар­лық­қа қол қойды. Осы кезден бастап Адам құқық­тары жөніндегі комис­сияның жаңа ережесі бекітілгеннен кейін ол Мемлекет бас­шысының жанында жұ­мыс істейтін бо­л­ды. Бұл оның мәрте­бесінің маңызды­лы­ғын көрсетеді, сол себепті комиссияға іс-қимыл жасауға жеткілікті түрде құқық та берілген. Комиссияның жоғары мәртебесі және оның уәкілетті органдар мен үкіметтік емес сектор арасындағы «жалғастырушы тетік» рөлі тек адам құқықтары саласы­ның түйткілді нүктелерін тез табуға ғана емес, олардың арасында конструктивтік диалог­тың дамуына да мүмкіндік туғы­за­ды. Комиссия қоғамдық пікірді, қолда­ныс­тағы заңнаманы зерттеп, Мемлекет басшысына адам құқықтары саласын­дағы жағдай, азаматтық қоғамның сұраныс­та­ры туралы мәлімет береді. Сонымен қа­тар, комиссия адам құқықтары сала­сын­дағы мемлекеттік саясатты жетілдіруге белсенді атсалысады, осы салада халық­аралық ынтымақтас­тық­тың күшейтілуіне көмектеседі. Адам құқықтары жөніндегі комиссия адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік тетігін жетілдіруге бағытталған бірқатар маңызды шешімдердің қабылдануына өз үлесін қосты деп нық сеніммен айта ала­мын. Бұл Қазақстанның Адам құқық­тары жөніндегі халықаралық конвенцияларына және БҰҰ-ның Азаматтық және саяси құ­қық­тар мен экономикалық, әлеуметтік жә­не мәдени құқықтар туралы халық­ара­лық пактілеріне қосылуы, халықаралық гума­ни­тарлық құқық және адам құқық­тары жө­нін­дегі халықаралық шарттар жө­ніндегі ведомствоаралық комиссия құру, Білім жә­не ғылым министрлігінде Балалар құқық­тарын қорғау жөніндегі коми­тет­тің құ­рылуы болып табылады. Бұған Қазақстан Республикасындағы Адам құ­қық­тары жө­нін­дегі уәкіл (Омбудсмен) инс­титуты­ның құрылуын, түзеу мекемелері мен тергеу изоляторларын Ішкі істер министрлігінен Әділет министрлігінің қарамағына беруді, өлім жазасына мораторий енгізуді, Көші-қон полициясының жұмыстарын халық­ара­­лық стандарттарға сәйкес жақ­сар­ту­ды, «Қа­зақ­телеком» АҚ ұсынатын байла­ныс қыз­меті­нің тарифін төмендету мен қол жетімдігін қамтамасыз етуді жатқызуға болады. Қазіргі кезде Комиссия ратифика­ция­ланған халықаралық келісімдерді іске асыру өзекті мәселелерімен, қамауда ұс­тай­тын орындарда қинаудың алдын-алу, тәуелсіз ұлттық превентивтік тетіктерін құрумен, Омбудсмен институ­ты­ның заң­на­малық базасын халықаралық стандарт­тарға сәйкестендіру және жетілдірумен, 2009-2012 жылдарға арнал­ған Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары са­ла­сындағы ұлттық іс-қимыл жоспарының ұсынымдарын іске асырудың мониторингімен, азаматтық қоғамның институт­тары­мен, халықара­лық ұйымдармен, шетелдік елшіліктерімен өзара іс-қимыл тетіктерін жетілдірумен, құқық қорғау қызметінде мем­ле­кеттің оң имиджін құруына көмек­тесу­мен айналысады. Жыл сайын Комиссия хатшылығына 1000-нан астам азаматтардан жазбаша шағым хаттар келіп түседі. Келіп түскен арыздар Комиссияның тиісті ұсыным­дары­мен не болмаса қорытын­ды­лары­мен уәкілетті мемлекеттік органдарға: прокуратура, сот, орталық және жергілікті ат­қару­шы билік органдарына қа­рауға жіберіледі. Конституция қағидаларына, сон­дай-ақ басқа да заңнамалық актілер нор­ма­ларына сәйкес Қазақстан Республи­ка­сының азаматтары, шетел азаматтары, оралмандар, азаматтығы жоқ адамдар, ұйым­дар өз құ­қық­тарын қорғау үшін заң­да белгіленген тәр­тіппен Комиссияға ша­ғым­дануға құ­қы­лы. Тек Адам құқықтары жөніндегі комиссия қарау тәртібі, негізінен, әкім­шілік құқық бұзушылық туралы заңна­ма­мен, қыл­мыс­тық іс жүргізу және азамат­тық іс жүр­гізу заңна­маларымен шешілетін азамат­тар­дың шағым­дарын қара­майты­нын атап өткім келеді. 2010-2011 жылдар бойы Комиссия мем­лекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар және халықаралық сарапшылармен өзара іс-қимыл жасау арқылы елімізде адам құ­қық­тары мен бостандықтарының сақ­талуы­на мониторинг жүргізді, оның қоры­тын­дылары 2010 жылғы Қазақстан Рес­пуб­ликасында адам құқық­тары­ның ахуа­лы туралы баяндамада өзінің орнын тапты. Ал 2011 жылы Комиссия өзінің кеңейтілген отырысында мемлекеттік органдар, үкі­мет­тік емес ұйымдар, оның ішінде халық­аралық құқық қорғау ұйымдарының мәлі­меттеріне, сондай-ақ Комиссия және оның хатшылығының арнайы зерттеулерінің қоры­тындыларына негізделген «2010 жыл­ғы Қазақстандағы адам құ­қық­тарының ахуа­лы» атты жыл сайынғы баяндама жо­ба­сы­ның тұсауын кесті. Онда, ең алдымен, елдегі адам құқық­тары ахуа­лы көрсетілді. Баян­дама құ­қық қорғау ор­ган­дары­ның жұ­мы­сы тура­лы деректерге то­лы, осы сала­да­ғы ұлттық заңна­ма­ны көр­сетеді, оны халық­ара­лық құқықтық актілермен са­лыс­тырады жә­не т.б. Ал­ғашқы тергеу-тексеру ба­ры­сында адам құқық­тарын сақтау, құқық қорғау ор­гандарының кейбір лауа­зым­ды тұлғалармен қинау­ды қолданудың алдын-алу жолдары бойынша, сондай-ақ ақпарат алуға азаматтардың консти­туци­я­лық құ­қық­тарын қамтамасыз ету мәсе­ле­леріне қатысты ұсыныстар берілді. Адам өз құқықтары мен бостан­дық­та­рын, оларды қалай қорғап қалуды білуі керек, әйтпесе құқықтық тетіктердің тиімділігі туралы айтудың мағынасы болмай­ды. 2005 жылы комиссия адам құқық­тары­ның түйінді мәселелері бойынша 3 жинақ шы­ғар­ды. 2004-2006 жылдары жеке жинақ­пен Мемлекет басшысының аты­на «Қа­зақ­стан Республикасында адамның және азамат­тар­дың құқықтары мен бос­тан­дықтарын сақтау туралы» 2003, 2004, 2005 жылдардағы ко­ми­ссияның баянда­ма­лары жарияланды. ЮНЕСКО-нің кластерлік бюросының және Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдар­лама­сының (БҰҰДБ) көмегімен құрылған адам құқықтары жөніндегі цифрлы кітапхана ха­лықты құқықтық ағартуда ең көр­некті құ­рал­дардың бірі болып табы­лады. Оған ұқсас кітапхана ТМД және Балтика елдерінде жоқ. Нормативтік құқықтық актілерді Ин­тернеттегі http://hrc.nabrk.kz мекен-жай бо­йынша алуға болады. Құжаттар қазақ және орыс тілдерінде жарияланған. Интернетке қосылмай цифрлы кітапха­на­ға тікелей кіру үшін офф-лайн режимі қолданылады, бұл аз қамтылған азаматтар үшін өте маңызды. 2006 жылғы қыркүйек айынан бастап Комиссияның веб-сайты, сондай-ақ қазақ және орыс тілдерінде адам құқықтары жө­ніндегі нормативтік құқықтық актілер­дің, құқық қорғау тақырыбында ақпа­рат­тық-анықтамалық материалдардың электрон­дық кітапханасы қызмет етеді. ЮНЕСКО-нің кластерлік бюросының және Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасының көмегімен Ал­маты қаласының, Оңтүстік Қазақстан, Шы­ғыс Қазақстан облыстарының әкімдік­те­рін­де ұқсас цифрлік кітапханалар құрылған. Бүгінде ұлттық заңнамаға, құқық қол­дану практикасына адам құқықтары жө­нін­дегі халықаралық стандарттарды енгізу мәселесі бүкіл барлық деңгейлерде жә­не құқық қорғау форумдарында талқы­лану­да. Оның үстіне бұл мәселе Қазақ­стан­ның ЕЫҚҰ-да төрағалық етуіне бай­ланысты өзекті мәселеге айналды. Ұлттық жоспар­дың кейбір қағидалары Қазақстан Респуб­ликасындағы құқықтық саясат жөніндегі тұжырымдамасында өз орнын тапты. Осы­ған орай Ұлттық жоспардың кей­бір ұсы­ным­дарын іске асыру мақса­тында мемлекеттік органдар бірқатар нормативтік актілерді қабылдады. Мәселен, заңдарды жетілдіруге, қоғамды ақпарат­тан­дыруға, құқық қорғау органдарының кәсіптілігін жоғары­лату­ға бағытталған 2010-2020 жылдарға ар­налған БҰҰ Азап­тауға қарсы комитетінің ұсынымдарын іске асыру жөніндегі іс-ша­ралар жоспары, азаптау және қатыгездікке байланысты т.б. арыздарды тексеру туралы нұсқаулық бекіді. Әрине, мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметінде адам құқық­тары әлі де сөзсіз басымдыққа ие болған жоқ, мемлекеттік органдар және басқа ұйым­дар қыз­метінде көбінесе тар ве­домство­­лық және кор­поративтік мүдде­лер­ді алға қояды. Адам құқықтарын сақ­тау жөнін­дегі түйінді мәсе­лелерді шешу – бұл қо­ры­тындысы барлы­ғы­ның және әр қай­сы­сының күш салуына байланысты кешенді, көп еңбекті қажет ететін, мақсатты міндет. Адам құқық­та­рын қамтамасыз ету және қорғау сала­сын­дағы мемлекеттік инс­ти­тут­тардың және үкімет­тік емес құ­қық қорғау органдары­ның жұ­мы­сы әр­қашанда жүйелі емес. Өкі­нішке орай, адам мен аза­маттың құқық­тары мен бос­тан­дықтарын бұзу жағдай­лары әлі де кең таралған, олар Комис­сияның баян­да­ма­сын­да жіті баян­да­ла­ды. Бұқаралық ақпарат құралдарында да азаматтардың құқықтары мен бостан­дық­тарын бұзу фактілері ту­ралы ақ­парат көп. Негізгі себептердің ішінде – патернализм және құқықтық нигилизм дәс­түр­лері арқылы көрсетілетін қоғамдық сана-сезім­нің инерциясы, азаматтарға өз құқық­тарын және бостандықтарын жү­зе­ге асы­руға кедергі жасайтын заңна­ма­дағы және құқық қолдану прак­ти­ка­сын­дағы кемшіліктер дей­­міз. Өйткені, адам құқықтарын және бос­­тандықтарын жү­зе­ге асыру үшін құ­қық­тық тетіктер мен процедуралардың бір­ыңғай, дәл үйлес­ті­ріл­ген жүйесі керек. Осы­ған байла­ныс­ты, бірыңғай стратегия ендіру, Қазақ­стан­дағы адам құқықтары сала­­сындағы жағдайды жақсарту жөнін­дегі мемлекеттік құрылымдар мен үкімет­тік емес ұйымдардың күштерін біріктіру ар­қылы Адам құқықтары мен бостан­дық­тарын қамтамасыз ету және қорғау бо­йын­ша тұжырымдаманы әзірлеу негізгі мақсат. Құқық қорғау саласында ҮЕҰ-мен жә­не халықаралық ұйымдармен ынты­мақтас­­тық мәселелерін жетілдіру қажет, мемлекеттің құқықтық саясатын жетілдіру жөніндегі ұсынымдарды іске асыру бо­йын­ша алдымен адам құқықтарының сақ­талуына мониторингке, талдамалық зерттеулерге, білім беру бағдарлама­лары­на қа­тысу керек. Мемлекет басшы­сы 2008 жыл­ғы 26 қаңтарда өткен Бас про­ку­ра­ту­ра­ның кеңейтілген алқа мәжілі­сін­де Қа­зақ­стан халықаралық қоғамдас­тық­тың толық құқықты мүшесі деп айтты. Біз барлық халықаралық құқық жөніндегі көпшілікке танылған актілерге қосылдық. Осыған байланысты, біз еш­кімге Конституциямен және заңдар­мен бекітілген адам құқықтарын бұзуға және елдің имиджін төмендетуге жол бермеуіміз керек. Түскен өтініштерді талдау бойынша елі­мізде азаматтардың конституциялық құ­қықтарының бұзылуы жалғасып жатыр. Олардың ішінде: негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту және соттау, сондай-ақ кінәлі тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартпау, лаузымды тұлғалардың қыз­мет бабын теріс пайдалануы, бостан­дық­тан айыру орындарда ұстау режімін бұзу, дәлелсіз тұтқынға алу, қылмыстық істер бойынша дәлелдерді фальсифика­ция­­лау, тергеу жүргізудің және қыл­мыс­тық және аза­маттық істерді соттарда қарау мерзім­дердің ұзақтығы, заңсыз жұмыстан босату, тұрғын үй, зейнеткерлік құқық­тарын және медициналық қамтамасыз ету құқығын бұзу және т.б. Комиссия алғаш­қы тергеу ор­ган­дардың заңдылығын сақ­тау­ды бақы­лау жүргізетін орган емес екенін және түс­кен өтініштер бойынша шешім қабылдауға құқығы жоқ екенін есепке алып, осы өті­ніштер зерттеліп және қоры­тынды жасал­ған соң прокуратура орган­дары­на қарау үшін жолданады. Адам құқықтары жөніндегі комиссия үкіметтік емес ұйымдарды өзінің тең дә­режедегі әріптесі ретінде танитынын баса айтқым келеді. Елбасының Жарлы­ғы­мен бекітілген «Қазақстан Респуб­ли­касында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжы­рым­дамасын» Комиссия күнделікті қыз­метінде кеңінен қолданады. Біз үкіметтік емес ұйымдармен өз ын­ты­мақтастығымызды одан әрі жан­дан­дыра түспекпіз. Конференциялар, дөңге­лек үстелдер, семинар-тренингтер, оты­рыстар өткізу, тергеу изоля­тор­лары мен түзеу мекемелеріне, құрылыс объекті­лері­не және әлеуметтік саланың басқа да мекемелеріне бірге бару шең­беріндегі кездесулер кеңінен тараған. Комиссия өкілдерінің өзі де үкі­мет­тік емес құқық қорғау ұйымдары өткі­зе­тін іс-шараларға түрлі әдістемелік және ақ­па­рат­тық көмек көрсете отырып, белсене қаты­са­ды. Өзара екі жақты тиімді келісім бо­йын­ша үкіметтік емес құқық қорғау ұйым­дарына келіп түскен аза­мат­тардың күрделі шағымдарын қарау тәжі­рибеге енгізілген. Үкіметтік емес ұйым­дар өкілдері Адам құқықтары жөніндегі комиссияның және оның сараптамалық кеңесінің құра­мы­на кіреді. Азаматтық қоғам институт­та­ры­мен адам құқық­тары саласындағы әріп­тестік қатынас­тар­ды дамыту үшін Адам құқық­тары жөніндегі комиссияның құра­мы­на аза­мат­тық қоғамның барынша таны­мал жә­не беделді өкілдерін енгізе оты­рып, са­палы түрде өзгерту ұйғарылды. Адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің құрамдас бір бөлігі болып табы­ла­тын үкіметтік емес құқық қорғау ұйым­дар да өз тараптарынан Комиссия­ның жұ­мы­сына оң бағаларын беріп, әр­дайым өзара іс-қимыл жасауға дайын екен­дерін білдіріп отырады. Комиссия өз тарапынан үкі­мет­тік емес ұйымдар тура­лы заңнаманы жә­не құқық қолдану прак­тикасын жетілдіру туралы ұсыным­дарын Мемлекет бас­шы­­сына, Парламентке жә­не Үкіметке жібереді. Қазіргі замандағы адам құқықтары – жал­пыадамзаттық мәдениеттің қуатты бө­лігі. Ал дипломатия мемлекетаралық қа­тынастарды қалыптастыруда ғана емес, адам құқықтары саласындағы ха­лық­ара­лық ынтымақтастықты дамыту мен ны­ғайтуда да шешуші рөл ат­қарады. Сон­дық­тан бүгінгі қолданы­лып жүрген адам құқықтарын қор­ғаудың халықара­лық әмбебап және өңірлік тетіктері нақ осы дипло­матиялық өнердің арқасында сәтті әзірленген. Демек, сөзімді қо­ры­тын­ды­лай келе, адам құқық­тарының мә­ні­­сін мен мынандай формуламен анық­таған болар едім: «Адам құқық­тары – жоғары құн­ды­лық, оны құр­меттеу, сақ­тау және қорғау – мем­лекеттің міндеті». СағынбекТҰРСЫНОВ, Президент жанындағы Адам құқықтары жөнін­дегі комиссия төрағасы.