«Өзіммен бірге өлмесін өлеңім деп...»

Жаратқан иеміз жарық дүниеге әкелген әрбір адамның бұл өмірде өзіндік жолы, мақсаты мен міндеті, арманы мен аңсары болатыны баршамызға белгілі. Ал, халық­тың ойын бейнелейтін, сөзін айтатын табиғатынан ақын болып жаратылған адам­ның миссиясы тіптен ерекше. Қасым сияқты ерекше дарын иесінің миссиясы оның жеке шығармашылығынан да асып түсіп, өзгелерге ықпал етіп, дәстүр қалып­тастыруымен де аса бағалы. Сондықтан біз Қасым Аманжолов сияқты ірі ақынның, дәуір суреткерінің шығармашылық жолын ұлттық сөз өнеріміздің тарихындағы үлкен құбылыс деп қараймыз. Қасым Аманжолов әдебиетке келген кезеңге шағын шолу жасар болсақ, онда мынадай тарихи-әдеби үдерісті ойымызға оралтар едік. Ақынның оң мен солын тануға шындап бет қойып, саналы түрде өлең өңіріне келген шағы 20-25 жастың шамасы дейтін болсақ, онда жас Қасымның ақындық бастауы 1930 жылдардың орта шеніне келеді екен. Бұл ашаршылық бұлты енді-енді сейілгендей болғанмен, саяси қуғын-сүргіннің жақындап қалған кезі болатын. Бәрін төңкеріске, соғысқа, жеңіске балай­тын коммунистік идеология бейбіт шығар­машылықты майданға балап, тіпті әдеби басылымның атын «Әдебиет майданы» деген заман еді. Сонау бабалардан келе жатқан «Алаш» деген қасиетті де киелі ұғымды халыққа қадала түсетін түрпі деп түсіндірді. Шынайы көркемдік жалаң ұранға айырбасталып, белсенді білгішке айналды. Биікте тұрып билік айтқан, ұлтын сүйген Әлекеңдер (Бөкейханов), Ахаңдар (Байтұрсынов) өз халқына жау, жат етіп көрсеткен дөкір, дөрекі дәуірде Қасым поэзия табалдырығын шындап аттап еді... Жырына дауыл мен желді, от пен жалынды, батырлық пен өрлікті өзек еткен тәкаппар ақынның шығармашылық бол­мысы да от пен өртке оранған соғыс шын­дығында ақ алмастай жарқылдады. 1943 жылы жазылған «Ақын өлімі туралы аңыз» атты лирикалық тебіреніс пен эпикалық серпіліс селбескен поэмасы, біздің топшы­лауымызша, Аманжолов шығармашылы­ғының жаңа, мейлінше жемісті кезеңінің бастауындай көрінеді. Осы жылдардан бастап, Қасымның ақындық ойы мен сөзі өзінің жаңа көркемдік әлемін, соны стильдік жолын тапты деуге боларлық. Құдірет күші, жер-жаһанның Қанатын бер қыран құстың, Ашуын бер арыстанның, Жүрегін бер жолбарыстың! Күллі әлемнің ашу-кегі Орна менің кеудеме кеп! Жау жолына атам сені, Бомба бол да жарыл, жүрек! деген асқақ шабыттан туған поэма шумақтарында қазақ өлеңінің жаңа кезеңін бастаған ірі тұлғаның ақындық «мені», шығармашылық әлеуеті, суреткерлік стил бедері байқалады. Бұл жолдарда дұшпанға деген ыза мен кек, әділетсіздік пен жа­уыздыққа есе жібермес ерлік қана емес, дүниені жамандықтан тазартуға бел шешкен, ымырасыз күреске түскен үлкен адами серт пен ізгі гуманизм де жатыр. Бұл кез келген өнердің, оның ішінде, әлбетте, әдебиеттің тірегі мен тілегі болар шығармашылықтың дәл өзі, нақты көрінісі. Сол қайшылықты дәуірдің білгірі һәм куәгері Жайық Бектұровтың Қасым туралы жазғандарына ден қойсақ: «Адамды ардақ­тағаным, Адамға өмір қымбат, күресіп өлу үлгі, бәрі де өмір үшін, жеңіс үшін емес пе? Поэзия да өмір үшін. Отанның ар-намысы, тәуелсіздігі жолында шыбындай жанын пида ғып қаза тапқан совет жастарының даңқты ерлігін, мейірбандық, ізгі жан сезімін жырлағым келді. Ақын өмірі жырға арқау болды. Өлең – өмір қанаты» депті. Қасым поэзияны гуманизм, адамға деген ізгі тілек, иманды көзқарас деп түсінді. Көркемдікті берік бекемдейтін, бейнелілікті әсерлі ететін, оқырманның жанына шуақ, санасына сәуле, жүрегіне шұғыла құятын адамға деген ардақ ой, мадақ сезім Қасымның ақындық миссиясының күрета­мыры, табиғи өзегі. Ақындықты «Көкірегі сезімді, тілі орамды, // Жаздым үлгі жас­тарға бермек үшін...» деген Абайдың хакімдігі, «Алаш деген елім бар, // Неге екенін білмеймін, // Сол елімді сүйемін!..» деген Мағжанның ұлтына деген ұлы махаббаты сол дәуірлердегі ақындық мис­сияны, суреткерлік кредоны көрсетсе, Қасым заманында өлең ішкі жан-дүниенің, адам болмысының тереңіне бойлады. Адамға ақылшы, ұлтқа ұраншы болмай, жұмырбасты пенденің тең сөйлесер сырла­сына айналды. Бұл өнердің дейсіз бе, өлеңнің дейсіз бе бүгінгі сөзбен айтқанда демократиялануы еді, адамға етене жақындауы болатын. Міне, қазақ әдебие­тіндегі осындай үрдісті Қасым бастады деп батыл айта аламыз. Кейінірек, Мұқағали (Мақатаев), Төлеген (Айбергенов) болып ішкі дүние бүкпесін жайып тастау, шыны мен сырын оқырманмен бөлісу – Қасым бастаған арналы үдерістің аса көркем дәстүр-үлгілері болатын. Асылы, Мұқағали мен Төлегеннің замандастары, тіпті Сырбай (Мәуленов) сияқты Қасымның өз тұстастары үшін де ол жай дарын ақын ғана емес, тағдырлы ақын, тұлғалы суреткер. Сондықтан да әдебиеттегі Қасым Аманжолов дәстүрі көркемдік дәстүр, эстетикалық ықпал ғана емес, тұлғалық ықпал. Сол себепті де Қасымның тұсындағы поэзия өкілдері де, одан соңғы әдебиет табалдырығын аттағандар да Қасымның өлеңіне де, мінезіне де, тағдырына да қызықты. Қасым – адамның тағдыры, Қасым – ақынның тағдыры нағыз жыр дүл­дү­­лінің тағдырындай көрінді оларға. Осыдан болу керек, Қасым – қазақ тарихындағы ең көп өлең арналған тұлғалардың бірі. Қасым – Махамбет, Абай, Бауыржан сияқты өр тағдырдың, батыл өнерпаздықтың бейнесі. Осылай болғандықтан да Қасымнан кейінгі қазақ поэзиясының келесі бедерлі кезеңін бастаған ұлы Мұқағали: Қасым деген – қалғыған жанартау ғой, Жанартау ғой, жанды да кетті өртеніп. «Бір күй бар домбырамда...» (Иесі Қасым) Қасым солай болмаса, несі Қасым?! Жыр бәйгеге аттанған адам болса, Сөредегі Қасымын есіне алсын... деп өзінің алдындағы ізашар ақынның бейне-болмысын қапысыз сомдап, сүйсінген болатын. Сонымен Қасым жыры адамға бет бұрды, ақындық қуаттың барша болмысы мен бүкіл қабілеті қазақ өлеңіне қуанышы мен сүйініші, арманы, аңсары, үміті бар кәдімгі адамды алып келді. Адамның сыры барша шынайылығымен, барша тереңдігімен ашыл­ды. Әлемге бүкіл сырыңды ашып тастау үшін сол адамның өзінің де ішкі әлемі таза, мейірбан болу керек қой. Қасым осындай тұлға болғандықтан да өзінің гуманистік жырларын тудырды, оған қалың оқырманын сендірді. Мұндай өлеңдеріндегі басты қаһар­ман өзі еді. Сондықтан біз Қасымды Қасым поэзиясының авторы ғана емес, сол поэзияның басты қаһарманы деп қабыл­даймыз. Бұл Қасымның ақындық мұратын, суреткерлік миссиясын тануға апаратын басты жолдардың бірі. Сөйтіп, ұлы ақынның суреткерлік мақсатын адамсүйгіштік дей отырып, оны ақынның өзі де терең сезінген деп айта аламыз. Оған мына жолдар айғақ: Ақын ұлан арыстандай айбатпен Ар, намыстың майданына енеді. Қалам найза, қалқан болып қағазы, Сөздері – оқ, алмас қылыш – өлеңі... Зұлымдыққа нажағай боп атылып, Әділдікке көңіл нұрын себеді. Дабыл қағып, таң жолына шақырып, Таң атады, күн шығад деп сенеді. Қасым Аманжолов өзінің осындай гуманизмімен ғана қалса, онда ол біз білетін ұлы ақын биігіне көтеріле алмас еді. Ол – өзіне дейінгі әдебиетті жалғастырып, сонымен бірге ең бастысы, соңына ізбасар ерткен, дәстүр ашқан ақын. Қасым – Абай бастаған клас­сикалық әдебиеттің, Мағжан бастаған ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі жаңа әде­биеттің мирасқоры болды. Біз бұл арада «мирасқоры болды» деген ойды алдындағы ұлы ақындардың дәстүрін жалғастырушы деген мағынада ғана қолданып тұрғамыз жоқ. Егер осы мағынада ғана алатын болсақ, онда Қасым Аманжолов шығармашылығының бәсі басқа бірқатар ақындардың поэзиясымен бірдей болар еді. Әңгіме бұл арада Қасым­ның өз заманындағы Абай, өз дәуіріндегі Мағжан сияқты қазақ өлеңіне жаңа бет пен бағдар, соны мазмұн мен түр дарытуында болып отыр. Бұл шын мәнінде Қасымның шығармашылық тағдырына жазылған ақын­дық миссия еді. Әлбетте, Қасым Абай мен Мағжан сияқты қанатын кеңге жайып, айтарының бәрін ашып айта алмады. Отаршылдық дәуірде өмір сүргенімен Абайдың еркін шығармашылығына ешкім бөгет болған жоқ, ал кеңестік цензура қатайған 1920 жылдардың ортасына дейін Мағжанның барлық негізгі шығармалары жазылып қойған болатын. Мағжан енді жазған шығармалары үшін емес, әлдеқашан жазылып қойылған шығармалары үшін айыпталды. Сондықтан Қасымның алдын­дағы екі ұлы тұлға да мейлінше еркін шығармашылықта болды. Бұл арада Қасымды ұлтшыл етейік деп отырғамыз жоқ. Кеңестік тәрбие көрген, әділетсіз жауға қарсы соғыс жүр­гізген Кеңес азаматы, Кеңес әскерінің солдаты Қасымның орыс отаршылдығына қарсы күрескен Алаш қаламгерлері сияқты айрықша ұлтшылға айналдырсақ табиғи болмас та еді. Қасымның ақындық миссиясына өзі өмір сүрген қоғамға сену, сол қоғамды мадақ ету де енетін. Мұндай шығармалары арқылы да Аманжолов қазақ өлеңіне айтарлықтай жаңалық әкелді. Айталық: Жүрегімді ұстап қолыма, Жүрегімді емес, – билетті, Қосылдым жастар тобына Ақ көңіл, адал ниетті. Сүйсінттім досты, ержеттім, Өртедім жаудың өзегін; Қуатын бердің жер-көктің, Советтік менің өз елім! – деген жолдар сол тұстағы әдебиетіміздің өзіндік олжасы болатын. Кеңес үкіметін, кеңестік құрылысты мақта­ғандардың баршасын әдебиет тарихы­нан сызып тастай алмаймыз. Олай етсек, жетпіс жылдық кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінен саусақпен санарлық қана тұлға қалар еді. Ол да біздің рухани шежіреміздің ажырамас бөлігі, дүниені көркем тануы­мыздың бөлінбес бөлшегі. Сондықтан кеңес дәуірінде жазылған шығармалар көркемдік құндылығы жағынан саралануы тиіс. Қасым Аманжолов өмір сүрген дәуір бір саясаттың, бір идеологияның дәуірі болды десек те, ақын алдымен ұлтының ұланы, халқының үні ғой. «Алаш» сөзін айтуға мүлде болмайтын, «қазақ» деген сөзді абайлап айтатын, айтсаң да кеңестік идеоло­гиялық мазмұндағы оймен сабақтастыратын заманда Қасым: Ей, тәкаппар дүние, Маған да бір қарашы! Танисың ба сен мені, Мен – қазақтың баласы! деп әлемге жар салды. Бұл сонау Сұлтан­махмұт, Мағжандардан кейінгі дәуірде қазақ поэзиясында айтылмай келе жатқан ұлтқа арналған үлкен сөз болатын. Алаштың ұрпағы ретіндегі Қасым ақынның дүниеге осылайша жар салуы – оның ақындық миссиясының бір тарауы іспетті еді. Қасым Аманжоловтың ақындық мұрат-мақсатын, суреткерлік миссиясын анық таң­балаған, көркем бейнелеген туынды, әлбетте, оның «Өзім туралы» атты өлеңі. Бұл Қасым – тағдырды бейнелеген көлемді де күрделі лирикалық баян Абайдың «Өлсем орным қара жер», Мағжанның «Жан сөзі» сияқты классикалық туындыларымен мазмұндас, бәлкім деңгейлес дүние. Мұнда өмірге ақын болып келген адамның барша күдігі мен үміті, мынау жарық дүниеге айтар назы мен мұңы, өзегінен шыққан өлең-өнерге деген махаббаты мен құштарлығы соншалықты терең, соншалықты әсерлі айтылған. Бұл ғажайып туынды да ақын өмір сүрген аласапыран, аумалы-төкпелі дәуірдегі адам тағдыры (Арпалыс алақұйын заманалар, // Арбасып тұрып алды, мен нетемін), пен­денің бұл өмірден көрген жақсылығы мен жамандығы (Кең жайдым құлашымды дү­ниеге, // Білдім мен қайғыра да, сүйіне де), адамның таусылмас арманы (Өмір жоқ түс­кен жерде бір арнаға, // Көп күттім, көп тіледім құмарлана. Қайтейін жетер емес қысқа өмірім, // Алыстан көрінгенмен мұнар­лана) оқырманын бейжай қалдыр­май­ды. Бұл жырдың басты идеялық өзегі ақын мен музаның мәңгілік сапары дер едік. Гүрілдеп жалын атқан кеудем – көрік, Сөз соғам құлашымды еркін керіп. Суарып шынықтырам күйге малып, Болсын деп әрі әдемі, әрі берік.   Құя алман үгітілген балшық өлең, Көңілімде көл жасаман тамшыменен. Серінің семсеріндей сертке таққан, Өлеңнің өткірін бір алшы менен. – деген Қасым ақын болып туған адам­ның асқақ бейнесін де, көңіл-күйін де, му­заға адалдығын да шынайы жырмен шабыт­тана суреттейді. Қазақ поэзиясы тари­хында өзінің жыры жөнінде осыншама тебіренген, осыншама өлеңін өбектеген алғашқы ақын, тегінде, Қасым болар. Бұл Қасым болып музаның құпиясына үңілген жалпы қазақ өлеңінің үлкен жаңалығы еді, ұлттық сөз өнеріміздің өлең қасиетін, сөз киесін тануға, бағалауға бетбұрыс жасауы да болатын-ды. Әлбетте, «Алты өлеңмен білдірдім әннің жайын» деген Абайдың «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін», «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма», «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» өлеңдері жадымызда, бірақ хакім Абайдың аталған лирикалық шығармаларынан ұстаз ақынның өлеңге қояр биік талабы мен талғампаздығы байқалар еді. Ал Қасымның бұл өлеңінде ақынның ішкі сыры, өзі тудырған өлмес сапары, музасының мәң­гілігі жөнінде сыр ақтарылған. Сонысымен ақын соны соқпақ, жаңа жолдың бастамашысы болды. Барша өмірінің мәнін өлеңмен өзектестірген ақын: Өкінбен мен де бір күн өлемін деп, Өкінем ұқсата алмай келемін деп. Күніне жүз ойланып, мың толғанам, Өзіммен бірге өлмесін өлеңім деп... Ақын-тағдырдың өлең-тағдырға күдігі мен үміті осылай өрнектеледі. Қандай да болсын саналы адам өзі таңдаған жолдың дұрыс-бұрыстығын ойламақ, сараламақ, бірде күдіктенбек, бірде үміттенбек. Ал аса үлкен ақындық қуат берген адам сол күдік пен үмітті өлеңге айналдырады. Біздің ойымызша, автордың осы ғажайып жыр­дағы негізгі айтпағы да осыған саяды. Мұнда ақын – өлең – өмір өзара селбесіп, сабақтасып Қасымның шығармашылық миссиясын барынша безбендейді: Барым да, бақытым да осы өлеңім, Жақыным, жүрегімнің досы өлеңі. Өмірге келгенім жоқ бостан-босқа, Мен қайтіп, босқа жасап, босқа өлемін. Иә, бұл бір ақынның, жалғыз Қасым­ның ғана жүрекжарды сыры емес, біздің ойымызша, өнер қонған барша адамның арманы, барлық ақынның мұраты. Осыны алғаш өлеңмен өрнектеген Қасым еді. Бастауында Қасым тұрған осы сарын Мұқа­ғалида, Төлегенде, Жұмекенде, Жұма­тайда, Есенғалида тағы басқа қаншама ақындарда бар. Өнердің мұраты – ізгілікті ұлықтау, ұлттың ойын тереңдету, сезімін ұштау, адамның жанына жылу, санасына шуақ төгу, халқының рухани көшін ілгерілету десек, осы қастерлі мақсат Қасымды айрықша толғандырған, ерекше ойландырған. Қасымның тұтас шығармашылығы, суреткерлік сапары – өлеңге қалтқысыз, адал, беріле қызмет еткен ақынның өнегелі тағдыры. Өлең өлкесіндегі, шамамен жи­ыр­ма жылдай шығармашылық ғұмы­рында Қасым Аманжолов қазақ әдебие­тіндегі өзінің қайталанбас тұлғасын жаса­ды. Бұл оның ақындық миссиясын терең түсінген әрі орындап шыққан зор тұлғасы еді. Дүниеге келер әлі талай Қасым, Олар да бұл Қасымды бір байқасын, Өртке тиген дауылдай өлеңімді, Қасымның өзі емес деп кім айтарсың! – деп жасын жырларымен өзіне мәңгілік ескерткіш соққан шайырдың «Шарлаған жолым жатыр жер бетінде...» деуі осы ақын­дық сапар – миссиясын терең ұғынуы болатын. Жалынды жүрек пен шынайы тілектен құйылған осы жырда Қасым – ақын да, Қасым – тағдыр да бар. Қасым есімін қазақ әдебиетінің, жалпы ұлттық мәдение­тіміздің тарихында мәңгілік таңбалаған оның осы тұлғалық қасиеті, осы ақындық болмысы еді. Біз Қасым жөнінде сөз айтпақ болып, ақынның ғажайып жырларына оралып, оларды оқығанда оның ақындық тұлғасы өршіл өлеңінен асқақтап алдымыз­дан шығады. Заман тынысын, адам болмы­с­ын бейнелеген зор табиғи дарынның, бүгіндері аңызға айналған суреткердің мұрасы – Алаш сөзінің құдіреті жеткен аласармас биіктердің бірегейі. Қайшылығы мол, күрмеуі көп, қатал да қайырымды ХХ ғасыр қазақ деген халыққа алапат та әкелді, абырой да берді, азаттық та сыйлады. Қасым поэзиясы – ұлт тарихындағы осын­дай қайшылықты ғасырдың ең қиын шағының көркем куәсі, бедерлі бейнесі. Өмірде адамның рухани азаттығына, өнер­де суреткерлік еркіндікке ұмтылған, нағыз ақындық тағдыр кешкен, сырлы сөздің мұраты мен сертіне жеткен «Аманжол – Рахымжанның Қасымының» асыл мұрасы бүгінгі азат елдің, тәуелсіз Алаш бала­сының бағалы да байтақ қазынасы. Қасым – халық пен өнер алдындағы өзінің миссиясын толығымен орындаған суреткер. Ал ұлы ақынды тану – бүгінгі және келер ұрпақтың парызы деп білеміз. Ербол ТІЛЕШОВ, Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасы «Руханият» орталығының директоры, филология ғылымдарының кандидаты.