ЖАН-ЖАҚТЫ ЖАНСҮГІРОВ

Әдебиетте сатира мен юморды тәрбие құралы ретінде пайдалану қай кезде де, қай халықта да болған. Әдіс Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт, Сәбит Дөнентаев шығар­ма­шы­лықтарында да кездеседі. Шетел әде­бие­тін айтпай-ақ, орыстың Гоголь мен Щедрин, Горький мен Чехов сияқты жазушыларынан да осыны байқаймыз. Солардың үлгісі бойынша кейінгі буын өсіп шығып, онан ары жетілдіріп алып кетті. Қоғамдағы, адам әрекеттеріндегі алуан түрлі кеселдерді көре жүріп, үн қатпай қалуға болмайтынын ХХ ғасыр басындағы қазақ қаламгерлері де жақсы түсінген. Солардың ішіндегі ең белсенділердің қатарында Ілияс та бар еді. Бұл бағыты жеңіл емес. Соны біле тұрып басын бәйгеге тіккен І. Жансүгіров “Мен қа­лай жаздым?” мақаласында: “Әдебиеттің күлкі, сықақ түрі де бізде өспеген-өнбеген нәрсе. Менің осыған да ыңғайым бар... Менің фельетондарым, сықақ өлеңдерім – біздегі жоқ әдебиеттің сықақты түрін ту­ғы­зу­ға істеп жүрген қызметтерім... Фелье­тонның жаңа түрін, үлгісін қазақ баспасөзіне кіргізуге біраз қызмет қылып келемін...” деп түсіндіріп кеткен. Бұл жанрға қаламын қадаған ол алдыңғы сапта жүрді, сатираның саңылағы атанды. Сатириктердің тоқырап қалмауына мүм­кіншілік берген жайды айта кетуіміз керек. Ақынның тұсында осы тәсілге ерекше мән берілген секілді. Газет, журналдардың бе­тінде әзіл-сықақ, күлкі-мысқыл, сықақ өлең­дер, шағын көлемді фельетондық шы­ғармалар көріне бастаған. Сатира және күл­кі бөлімдері ашылған. Бұған, әсіресе, “Ең­бекші қазақ” газеті ерекше көңіл бөлді. Са­тираға арналған “Садақ” (1917 ж.), “Шан­шар” (1925 ж.), “Жаршы” (1929 ж.), “Балға” (1932 ж.) атты журналдар ұйымдастырылған. Ол кезде фельетон деген термин кіре қоймаған, оның орнына “Оқшау”, “Оқ­шауша”, “Оқшау сөз”, “Шаншар”, “Ша­шу­ша”, “Түйреуіш”, “Сұрпақпай” деген айдар­лармен жазбалар жарық көретін. “Бара-бара осы жанр – әдіс дами келе жазушылардың қаламынан көлемді де мәнді сатиралық роман мен повесть, сатиралық әңгіме мен мысал, породия, шарж, эпиграмма, фельетон, памфлет түрлері туындап, өрісі кеңи түсті. Оған аса мол үлес қосқан өкілдерді атағанда, қазақ совет әдебиетінде бұл жанрды өркендетіп, кемеліне келтіруге көп еңбек сіңіргендер І.Жансүгіров пен Б.Майлин болды – деп Т.Қожакеев жа­зыпты. Олармен қанаттаса үлес қосқан­дар­дың қатарында Аманғали Сегізбаев, Сәбит Дөнентаев, Ерғали Алдоңғаров, Біләл Сүлеев, Қадыр Тайшықов, Елжас Бекенов­тердің аттары аталады. Сатираны жарыса, өндірте жазатындар бәріне өз есімдерін қоя беруді ерсі көріп, әдебиетте, публицистикада бар тәсіл-бүр­кеншік ат қоюға ден қояды. Б. Май­линнің 74 бүркеншік аты барын анықтадым. Әлі де көзге түспегені болуы мүмкін. С. Дөнен­таев­тың бүркеншік аты “Дәуітбек” екен. Ілияста да бірнешеуі болған. 1923-1925 жылдары “Тілші” газетінде шыққан жарияланымдарға “Матай”, “Ағын”, “Шолжық” деген аттарды қойып жүрсе, 1928 жылдарда “”Таңқыбай, “Сақа”, “Құйқалық” деген бүркеншік есім­дер пайдаланған. “Жаршы” журналының 1930 жылғы 2 санында басылған “Егерде...” деген сықақ әңгімесіне “Сона” бүркеншік атын қойған. Онда жалқау қызметкер, қос әйел алушылар, өш алғыш қулар келемеж­де­неді. Басқа да “Балгер”, “Жа-жа”, “Қап­тағай”, “Салпаңқұлақ”, “Сапалақ”, “Құлақ”, “Жетім бала”, “Қара бұқара”, “Тоқай темір”, “Қайнар”, “Құрметшіл” деген ат­та­ры да болған екен. Бұдан басқа да болуы мүм­кін екенін естен шығармайық. Әзірге табылғаны 19. Кезінде сатириктерді ынталандыру ша­ра­лары да жүргізілген. Солардың бірі – 1927 жылы “Еңбекші қазақ” газеті оқшау сөз­ге бәйге жариялаған. Оның конкурсына 103 фельетон түскен. Оған Б.Майлин мен І.Жан­сүгіров те қатысқан. Бірінші бәйге – Қ.Тай­шықовқа, екіншісі – А.Сегізбаевқа, үшіншісі – Б.Майлинге тиіпті. Ілиясқа тимесе де ынтасын арттыруға әсер еткеніне сөз жоқ. Екінші атап өтер іс, сол жылдарда сати­ра­лық жинақтар шығаруға қол жеткендігі. 1928 жылы “Еңбекші қазақ” кітапханасы” деген айдармен Б. Майлиннің “Сойқанды содырлар”, А. Тоқмағамбетовтің “Күлкі-сы­қақ өлеңдер” деген жинақтары басылып шық­ты. Соның жалғасы ретінде І. Жан­сүгіров құрастырған “Сықақ” атты жинақ жа­рық көрді. Оған Ілияс, Бейімбет, Асқар, Аманғали, Біләл, тағы басқа авторлардың 34 сатиралық шығармасы еніпті. Бұл іс те жалғасын тапқан, өйткені сықақшылар қатары көбейе түсті. Соның бір айрықша белгісі – 1935 жылы І.Жансүгіровтің очерк, әңгіме, фельетондарынан құралған “Жол аузына” деген кітапшасының, “Құқ” деген са­тиралық жинағының шыққандығы. Бұлар­ға 1929-1935 жылдарда жазылған 30 фельето­ны мен сықақ әңгімелері енген. Жи­нақты 1995 жылы “Қайнар” баспасы қайта шығар­ды. Соңғы жылдары шығарылған он томды­ғының бесінші кітабына сегіз фельетоны еніпті. Мәселе, оның сықақ­та­рының қатпар­лы, маңызды тақы­рып­та­рын­да, астарлы да ащы, мысқыл да келемеж әзілінде, қағытпа суреттеуінде, бейнелеуінде. Т.Қожакеев ақын сатирасына әр кез көңіл аударып, өз бағасын беріп отырған. Бірде ол “Ілияс – қазақ совет поэзиясының асқақ тұрған ақ бас шоқыларының бірі, кең тынысты прозаик, дарынды драматург қана емес, сатираның да дара шыққан саңлағы” (Сатира саңлағы. “Лениншіл жас” газеті, 1994 ж., 27 сәуір) деп жазыпты. Сондықтан Ілиястан үлгі алуға талпынғандар сол кезде-ақ болған. Мысалы, Ж. Тілепбергенов “Советский атқамінері” деген фельетонын Ілиястың “Төрешілдіктің түрлері” атты фельетонының әсерімен жазған. Бұған фельетонның басында “Атқамінерлікті түр-түрге, жілік-жілік қылып бөліп беруге менің онша шеберлігім жоқ. Оны төрешілдіктің түрін бөліп үйреніп жүрген Таңқыбайға қалдырдым” деуі дәлел. (Таңқыбай Ілиястың бүркеншік аты). Сол сияқты фельетон жазуда Ілиясқа еліктемейтін, одан үйренгісі келмейтін талапкер кем де кем екен. Енді І.Жансүгіров жазған сынға келейік. Оның тақырыбы да, мәселесі де сан алуан. Бұл қырын екі бөліп қарастырмақпыз. Ал­дымен, оның мақалаларындағы сынына кө­ңіл бөлсек, “Тілші” газетінде басылған дүниелерінде ол біраз дерттерді түйреген. Әсіресе, 1923 жылғы 20 наурызда жария­лан­ған “Бұзақылыққа дауа” деген мақаласын ашына жазған екен. Онысы бекер емес. Елге тыныштық бермейтін ұры-қарылар, жуан жұдырықты кеудемсоқтар тамыр жайып, олар­дың еңбекші жұртты да, үкімет адам­да­рын да тұзаққа түсіріп, қорқытып-үркітіп барын тартып алатын және бұған шара қол­дануға дәрменсіздік көрсетіліп отырғанына ашынады. Жалғыз шолағынан және басқа да барынан айрылғандардың арызына еш жерде құлақ аспайды. Соттар мен әкім­деріңнің өзі сатқын болған соң бұқара қайда барады, кімнен жәрдем күтеді?! Ілиястың бұл мақаласы қазіргі кезде де маңызды. 1925 жылғы 26 ақпанда басылған “Заем-помощь” деген мақаласында коопера­ция­ның, мектептің Дала, Қотырбұлақ қос­шы­ларында жоқ екеніне, қаламен байланыс орнамағанына, кеңсе жұмыстарының орыс тілінде жүргізілетінін сынап қынжылады. Ілияс өткен кез бен ендігі уақытты са­лыс­тыра жазып, бұрынғы ауыр жағдайларды сынап, жаңадан туындап жатқан көңілге қонатын өзгешеліктерді жақтап көрсету әдісін оңтайлы қолданады. Бұған 1923 жылғы 7 қарашада “Тілші” газетіне шыққан “Қазан төңкерісі һәм қазақ, қырғыз” атты мақаласы дәлел. “Бұрын өгей, шөміш қақты едік, бүгін өкімет өз қолымызда. Бұрын мал­да, баста ерік жоқ, құл едік, бүгін – ұлмыз. Бұрын жалпы елшілдік түгіл, ұлт сезімі жоқ еді. Енді жалпы ел сезімін, ел намысын жоқтаймыз. Бұрын оқу есігі жабық еді, енді бүгін жастар түгіл, үлкенді хат танытуға тырысып жатырмыз. Бұрын қазақ, қырғыз тілі мақау еді, бүгін үкімет тілі болып отыр. Бұрын еңбекшілер түгіл, жалпақ ел сайлау-штаб әлегімен қырық бөлек болып жүрсе, бұл күнде бірнеше жүз мыңдаған кедейлер Қосшы туында ұйысып отыр” – дей келіп, бұрынғы “атақты болыс, адуын ақсақалдар, тілмәштар” билігі еңбекші елдің нағыз азаматтарына көшкенін дәлелдейді. Ресейдің отарлау кезіндегі теңсіздікті сынға алып, енді еңбекші ел еңсесінің көтеріліп жат­қанын паш етеді. Ол оқу мәселесіне де немқұрайды қарай алмаған. Сол газетте “Жетісуда оқыту мәселесі” (1923 ж.), “Ауылдағы оқытушылар міндеті” (1925 ж.), “Халық ағарту қыз­мет­керлері ұйымының бесжылдығы һәм уездік оқытушылар конференциясы” (1925 ж.) деген мақалаларында ескі мектептер барын, білімі, мінез-құлқы нашар мұ­ға­лім­дер істейтінін, оқу сапасының төмен екендігін көрсетіп, өз ұсыныстарын алға тартады. Екінші мақалада “мұғалім – ауылдағы мәдени қазық” деп есептей келіп, оның өзін-өзі ұстай білуін, жаман әдеттен дау-шатақтан, өсек-аяңнан аулақ болып, оқу, тәрбие ісіне ден қою керектігін уағыздайды. Ел жоғын жоқтаушы, мұңын мұңдаушы І.Жансүгіровтің ел мұқтажын тиек еткен “Ескеретін жұмыс” деген мақаласы “Тілшінің” 1923 жылғы 1 қазандағы санында басылды. Онда Лепсі, Талдықорған уездерінің көп жерлерінде еккен тарыдан жөнді түсім алынбайтынын әңгіме етеді. Оның себебі – қызыл шыбын, ақбас біте, қара күйе жеп қояды екен. Жұрт күрегін ұстап қалып, зар жылайтын болған. Қандай кемшілік жіберілді дегенде, егіннің мез­гі­лімен салынбайтынын, содан пісуі ке­шеуіл­дейтінін, әрі себілген тұқым таза бол­май­тынын, су да жетіспейтінін көрсетіп береді. Соған қарамай, салық жиналатынына реніш білдіреді. Б. Майлин сияқты І.Жансүгіровті де ақын, журналист, драматург әрі жазушы деп білеміз. Не жазса да ақиқат логикасына жүгініп, жұрттың күнде көріп, сезіміне әсер етіп жүрген нәрселердің маңызды дегендерін үйлесімді етіп баяндап, терең сырын ашып, көркемдік және эстетикалық принцип не­гізінде әділ бағалаған. Қалай жазатынын өзінің досы, асқан сықақшы Б.Майлин “Ілияс ызалана да жазады, күлдіре де жазады, күйіндіре жазады” деп айқындаса, білмей айтты демесек керек. А.Жиреншиннің “Ильяс Джансугуров” библиографиялық очеркі, М.Қаратаевтың “Ілияс Жансүгіров”, М.Дүйсеновтің “Ілияс Жансүгіров” монографиялық еңбектері ол жайындағы алғашқы зерттеулер. Өмір жолы, өсіп-өркендеуі, өлеңдері мен поэмалары бұл еңбектерде біршама сараланды. Сондай-ақ, ақынның сыншылдығы сатиралық туын­дыларына аздап болса да көңіл бөлініпті. М. Дүй­сенов бірнеше бүркеншік аттарын атап, кейбір фельетондарына тоқталыпты. Толықтыра түсу үшін бұл жағына назар аудару қажеттілігі туды. І. Жансүгіровтің “Фельетонның жаңа түрін, үлгісін қазақ баспасөзіне кіргізуге біраз қызмет қылып келемін” деуінде жалғандық жоқ. Оны фельетонның ертегі, пьеса, қаулы, шолу түрлерін енгізуінен байқай аламыз. Әуелі Сақа деген атпен “Бал­ға” журналында жарияланған “Колхоз қаулы қылды” деген фельетоны қаулы түріндегі жаңа үлгімен жазылған. Алғашқы жартысында фактілерді тізіп көрсетеді де, қалған жағын қаулы сияқты өреді, әр ба­бынан әзіл-қалжың, езу тартқызатын күлкі көресің. “Тілші” газетінде жарияланған “Жұ­ма­ғали – Нұркей” деген мақаласында жас­тар­мен жұмыс жасаудың жайын білмейтін комсомол жетекшілерін сынға алып, “Жа­рай­сың, Шұлғаубайым” деп кекетіп те өтеді. “Сөз Қасымбаевқа” деген фельето­нын­да үкімет өкілін келемеж еткен. Уезден келген ол жағдайды айтып баяндама жасайды. Ол жай ғана қызметкер емес, укомның өкілі, исполком өкілі, финотдел өкілі. Үміт күте тыңдаған жұрт баяндамасына қанағаттанбай, “қарызға ақша беріле ме, сайлау қалай өтеді, мектеп ашылуы қашан, өршіген ұрлыққа не шара қолданылады, астықты қайда, қалай сатуға болады?” деген сияқты маңызды сұрақтарын қойғанмен, мардымды жауап ала алмайды. Қасымбаев “сауалдарыңыз менің баяндамама жұғыспайды” – деп белінен қайырады. Жұрт аң-таң, күйіне ме, ашына ма, ал өкіл асығыс-үсігіс шала-шарпы қаулы қабылдатып тайып тұрады. Іс бітті, қу кетті, мұндай үкімет адамынан не қайыр?! Жиылыс өтуі жайында фельетон жазу Ілиястың бір тапқырлығы. Келесі бір жиы­лыста тағы бір өкіл келіп баяндама жасап еді, соңынан сұрау түспейді де, құқығы жойылатындарды тізімдеуге кіріседі. Не үшін құқы жойылатынын түсіндіріп жатқан ешкім жоқ. Атаңдар деген соң комсомолдар мен бозбалалар атай жөнелгенде “Бейсембай жол­дастың еріккенде жазып тастайтын дөкей романындай кітап болатын список жазылып қалды”. Осы тақырыпты, оның сюжетін қысқа әңгімелеп берген Б. Кенжебаев екен. Ол кісі кейін үлкен ғалым, ұлағатты ұстаз дәрежесіне жеткен еді. Міне, соның айтқан ойы желісімен қаламы жүрдек І. Жансүгіров адам жанына тиетін мәселе айналасында әзіл-шыны аралас “Құқ” атты фельетон жазып жіберді. Адам құқымен ойнауға болмайды. Бұл тіпті мемлекеттік маңызды мәселе. Сондықтан құқы жо­йыл­сын деп аты аталған Қаратай кейін естігенде бұлқан-талқан болмай қайтсін?! Оған естірту төмендегідей: – “Ауданнан кісі келіпті. Жиылыс болыпты. Сен “құқ” болыпсың. Аласалау келген, апыл-ғұпыл сөйлейтін күйгелек Қаратайдың қоян көзі алайып кетті. – Ой, денің сау ма, не айтып тұрсың? – Құқ болыпсың деймін, жоқ болыпсың! Әкесі өлгенді де естіртеді. – О не болғаным? – О не болғаныңды өзің білесің де. – Мен қайдан білейін? Мен де білмеймін. Ешкім де білмейді. Тек жиылыс болыпты, қаладан адам келіпті, “құқ” қып кетіпті дегенді естідім. Есіткен құлақта жазық жоқ. Қызарақтама!.. – Құқ, – дейді”. Ауылды әбігерге салған бұл таңба кімнің болса да шымбайына бататыны сөзсіз. Ендеше, үкімет тарапынан көңіл бөлінуі керектігіне назар аудартып отырған жоқ па?! Әсіресе, өзіне-өзі жетпей отырған қызыл сирақ Қаратай сияқтылардың күні не болады, құққа жатқызылса?! Қайта жиылыс өтіп, қателік түзетіліп, Қаратайдың құқы қорғалды. Бірақ құқ болып, сайлауға қатыса алмайтындар қатарында бұрынғы болғандар, байлар, молдалар, солардың құйыршықтары аталады. Оларда дәрмен қалмады. Социализмді орнату барысындағы күрес өрши түсуде. Бірақ оның жолында аяқтан шалу, кедергі жасау әлі көп. Сол жайды сынау үшін І. Жансүгіров “Кімді кім?” атты фельетонын “Социализм жеңер ме екен, бит жеңер ме екен?” деп бастап, елді елең еткізеді. Биті не дейсің, күлкің келеді. “Қайда кір, қайда лас, мәдениетсіздік болса, биттің түпкі ұясы осында” – деп алады да, “биттей” болғанмен осал жау емес екенін айтады. Тұспалдап, астарлап битті суреттейді: “Адамның қойнынан туады, мойнынан буады. Еңкейіп еңбек етпейді. Етекке жабысады, қанға қадалады, сөлді сорады, әсіресе, жалаңашты қанайды. Жарлыны талайды. Міне, біздің айтқалы отырған битіміз – осылар” – дейді. Олар кімдер? Еңбекшілердің білуінше, олар, біріншіден, “ауылдағы байлар, ел үстінен күн көріп жүрген кебеже қарын, кең құрсақ, көк бөрте жуандар, қоңырқай қулар, екіншіден, бюрократтар, мекемелерге кіріп алған “жаман мінезді”, жат пейілді сауда­герлер, “қызыл құлақ қулар”. Жау бит қана емес, оның ішінде бүрге де бар. Бұған ме­ньше­виктер, эсерлер, байшыл-ұлтшылдар жатады екен. Тағы бір жау бар: “Тарғыл күрең, тал­па­қайлау болады, шоршымайды, жор­ға­лай­ды. Түнде жортып, күндіз жатады. Шаққан жерін ойсыратып жібереді. Удай ашытады. Бір жеріңнен шақса, қаның бұзылады, әлің кетеді. Бұл – қалалы жердің қандаласы болады”. Бұған арамза мамандарды жатқызады. Жауға бөрі де жатқызылыпты. “Кеңес еліне октябрь отауы тігілгеннен бері төңіректеген қасқырға, арылдаған итке тыным болған жоқ” деп шетелдің көре алмайтын саясаткерлері мен алпауыттарын, өз ішіміздегі қыңыр тартып, қырсық жа­сау­шы түрлі “белсенділерді” көрсетіп береді. Оларда ашу бар, ыза бар. Қайсысы бол­ма­сын социализмнің адымын аттатпай, тежеу, құлату мақсатын көздейді. Қойылған ұран – кімді кім? Социализм еңбекшілерге бетін бұрған соң І. Жансүгіровтің ішкі сезімі де солай қарай бұрылып, сырттағы қорқаулар мен іштегі бүргелері қапы қалмай тұншықтыр дейді. “Қараңғыда, қаға берісте қандала қалмасын, бытырлат!” деп аяқтайды фельетонын. Әйтпесе, олардан қайыр күтпе дегенді меңзейді. І.Жансүгіров күнделік те жазып жүріпті. Қыруар жұмыс басынан асып жатса да, күнделік тізуге уақыт тауып отырғанына қайран қаласың. Ондағы жазбаларынан да сыншылық қасиеті аңғарылады. Оқысаңыз қызықтыра түседі. 1930 жылғы 28 наурыз күні былай деп жазған: “Түнде көп әңгіме соқтық. Т. Иса оқу комиссариатының бірсыпыра кемшіліктерін айтты: “Мекеменің ісі нашар. Шабан. Қарқынға ілесе алмай қалды. Мұндағы адамдар еті өліп кеткендер. Кеңсеге кептеліп қалғандар, – дейді. – Мәселен, Мұқанұлын (Есқали) алайық. Наркомпростың барлық кеңсе ісін құшақтап жүреді. Онымен дәретханаға да барады. Онымен үйіне де барады. Жиылысқа да барады. Бірсыпыра қалып қалса, қайта оқу комиссариатына жүгіреді. “Цифры артық, кемітіп әкел” десе, артылтып әкеледі. Оны негіздемейді. Бес жылдықты бір түнде жасап шығарады. Цифры өмірден емес, қисыннан, қағаздан. Аппарат – істі орындауға жоқ... “Директива болады. Орындалсын” дейді. Оны орындамайды”. Міне, дардай үкімет мекемесінің ісін айшықтай сынау, бетке баса айту осындай-ақ болар. Текке жазбаған, сірә. Мұндағы біраз кемшіліктер бүгін де жоқ емес. 1930 жылы Семейге барғанда көрген келеңсіздіктерін де күнделікке енгізген екен. Базарда сатылатын жұмыртқа, сүт, май “зәрден қымбат” деп қынжыла жазған. “Екі бағаға сататын қымбат нәрселер бар” деп те кейиді. Қайыршы көп, кітапхана жоқ. Осы айтқандарын оқып, қазіргі біздегі қым­бат­шылықты еріксіз еске аласың. Ғ.Ормановтың айтуынша, күнделіктерін қойын дәптеріне, жазудан бір күн тынған емес. Төрешілдікті, бюрократтықты қатты ұнатпайтын І. Жансүгіров біраз фелье­то­нын­да осыған оралып, тілін батыра келемеждеп оты­рады. Оларға келтірген теңеулері еш­кімнің ойына келе бермейді. “Кімді кім?” фельетонында бит, бүрге, қандалаға теңеп кекеткенін “Төрешілдіктің түрлері” деген сықағынан тағы да кездестіре аласыз. Бұл жолы қазаққа таныс бүйіні бюрократқа телиді. Одан әрі “Менше бюрократшылдық – бүйішілдіктің ағайын-тағайыны. Оның да ұясы болады. Ол да улы жәндік. Бұл да шағады. Шаққан жеріне зәрін жаяды. Олай болса, бүйі мен бюрократтың арасындағы айырма қайсы?” – деп енді төмендегідей сипаттама береді. “Бюрократ бүйі болмасын, ендеше ауру. Ауру болғанда жұқпалы. Жұқпалы болғанда – мандам. Мандам болғанда – ашса арылмайтын, қазса аршылмайтын түкпір-түкпірдің бәріне ұялап, жұмыртқалап жатқан бір дерт. Мұның түп атасы – кешегі құлаған қу өкімет. Соның қалдырған мұрасы. Соның еккен шешегі. Ұясы біздің тұрмысымыз. Бұдан құлан-таза болып арылғанымызша әлі алыс. Арылғанша күресіміз күрес! Бірақ, күресу үшін алдымен оның не екенін білу керек қой”, – дейді. Содан кейін төрешіл бюрократтардың түр-түсін айқындап береді. – “Айтсам, бюрократың жастау болса, бұйра шашы болады, кәрілеу болса, қасқа басы болады, алтын тісі болады. Желіндеген жирен биедей буаз портфелі болады. Тықылдаған таяғы, сықырлаған аяғы болады. Ернін жиектеген ерке қатыны болады. Ол ерке әйелді баз­ар­мен екі ортаға дамылсыз таситын меке­менің аты болады. Күндіз-түні квартирасына корзинкамен бетін жауып бутылка таситын кучері болады. Бұған не айтарсыз?” – дейді. Ол да жеткіліксіз екен, бюрократты ашпайтынын сезіп, ары қарай түстейді. “Үлкен кабинеті болады. Ішінің бәрі іліп тасталған көсемдердің суреті болады. Бір жерінде өз суреті де ілулі тұрады. Қызылды-жасылды шұғамен шырмап тастаған қаракүрең үстелі болады. Есігінің сыртына “докладсыз кірме” деп жаздырып қояды. Өзінен-өзі бөртіп, кеудесін көтеріп отырады. Анда-санда әрең илігіп қол астындағы жампаң-жорға қызметкерлердің қағазына қабағын түйіп қол қояды. Болмаса, өзінен-өзі шала бүлініп, үстелге артылып, телефонға шатылып шаңқылдасып жатады. Осындай қылығымен жұмысы боп кір­гендердің жүрегін шаяды. Кісіге сөй­лес­песке бұл да бір әдіс болады”. Түрлері мұнымен де бітпейді екен. Енді қандайы бар деп отырғанда, тағы бірін суреттеп жібереді: “Мекемесінен бір табылмайды. Ылғи орнын сипалайсың да отырасың. Басы жоқ мекеменің өлі сүйегі, құр кеудесі ғана тұрады. Не жақсы, не жаман жауабын ести алмай, неткен адам екендігіне көзің жетпей, күтумен, іздеумен өмірің өтеді”. Тағы бір түрі мынадай екен: “Мекемеден бір де шықпайды. Әр уақытта өз үстелінен, құтты орнынан табылады. Қарынның құлы болады. Өз жұмысын адамшылық, жұрт­шылық міндетім деп ұғынбайды. Мекемені сауын сиыр, өзін жетім бұзау деп біледі. Отырған орнын – тиын өнетін, күн көретін ауқат, жан асырайтын жер деп түсінеді. Жүріс-тұрысы, ісі-жұмысы осы қалыпта болады. Тек, түйдектеп қағаз жазып, ерте келіп, кеш қайтып жүре береді. Сол күйлі бір қалыпты сұр өмірі өте береді. Кете бе­реді. Мекеменің жағдайына әбден қа­лып­тасып алады. Көзге көрінетін бір жұмыс болмайды. Мұны не дейсің?!” Оның бәрін шынайы бюрократқа жатқызбайды. Ол қандай болады дегенге де төмендегідей жауап табады: “Шынайы бюрократ ондай болмайды. Ол – әрі білімді, әрі қырағы болады. Ол іс біледі. Істей біледі. Ол сөз біледі. Сөйлей біледі. Шешен, майда, жылпың келеді. Ешкімге отказ бермейді. “Болмайды” демейді, “болады” дейді. “Жа­рамайды” демейді, “жарайды” дейді. Келген адам­ды бірден-бірге сырғыта біледі. “Ре­золю­циясын” дер кезінде-ақ салады. Өзінен аударып, өзгеге сілтей салуға мастер келеді. Өз жұмысын өзгеге істете біледі. Өзінен өзгені әуреге сала біледі. Сандалта біледі. Қаңғырта біледі. “Күресу керек!”, “Жою керек!”, “Істеу керек!”, “Тазалау керек” – деп таңдайын сауады. Ұдайы аузынан төгіліп отырған “қазыналық” қалың пұшпақты сөздері болады”. Мұның бәрі кеңес мекемелеріндегі бю­ро­краттық деп қарайды да, қазақтың төре­шілдігі қазықылау болатынын талдап береді. Сөйтіп, соңында бюрократтықпен күресу жайына бұрылады. Не десек те төре­шіл­діктің түр-сипатын суреттей отырып, І.Жан­сү­гіров оларды мықтап сынап, бет-пердесін жұртқа айғыздап ашып береді. Түбіріне балта шабылады деп сенім артады. Жүздеген жыл жасаған ағаштың тамырындай ші­рімейтін мерезден әлі айығып кеткеніміз жоқ. Заман өзгерген сайын оның да түрі өзгеріп, қазірге дейін жеткеніне қарағанда, І.Жансүгіровтің сенімін ақтамадық, сірә. І.Жансүгіров кейбір сықақтарын әртүрлі кейіптегі, мінездегі, істегі жеке адамдарға арнаған. Біз негізінен үкімет істеріндегі шалалықтар мен қателіктерге, биліктің құлағын ұстаған төрелер мен бастықтарға, жұмысы шала өкілдер мен белсенділер жөніндегі сын-сықақтарына біршама тоқталдық. Сол бағыттағы жазбалары кейін өзінің басына зиян келтіргеніне күмән жоқ. Поэмаларында да сыни мотивтер мол табылады. Әсіресе, ерекше әсерлі болып, сезі­міңді селт еткізетін, тіпті жүректі шы­мыр­латып әкететін күш неде дегенге ой жү­гіртсек, адамның кескін-келбетін, адал-арам­дығын шеберлігімен, тіл көркемдігімен бей­нелеуі мен суреттеуінде екенін сезінесің. Қай поэмасын алсаң да мысал мен дәлел же­ткілікті. “Құлагер” поэмасындағы Ба­ты­раш­тың сырт пішінін де, арамза пиғылын да, байлыққа мастанған өркөкірек мен­мен­дігін де келістіріп сипаттауы оның кім екендігін айыра білуге үлкен сеп. Батырашқа деген жұрттың көңілін: “Ашу, кек, күңкіл басты елдің артын, Ел шулап, қыр күйініп, қарғап қатын. Тітіреп жұрттың жаны күйіп кетті, Атқызып отыра алмай аяулы атын” – деп суреттеу арқылы білдіріп отырған жоқ па?! Келтірілген бірнеше мысалдың өзі-ақ поэзиясынан да сыни көзқарастардың табы­­ла­тынына айғақ. Мұндай пікірді “Жол­дас­тар” және “Бадырақ” романдары, тағы басқа шығармаларына байланысты айтуға болады. Алайда, ол бөлек, тереңірек зерделеуді қажет етеді. Оның да бір сәті келер. Өз сөзіне беріктігі оның бүкіл шығар­ма­ла­рында, іс-әрекеттерінде айнымас қағидаға айналғандай. “Өзіме” деген өлеңінде: “Хақ сөйле, қызыл тілім, адал сайрап, Тапсырдым бар ойымды саған арнап. Көңілім, арам ойлап алаңдама, Алмаққа біреуді алдап, біреуді арбап”, – дегені өзіне берген сертіндей естіледі. Соның әділ көріністері ретінде сынай жазған туындыларын алсақ та жеткілікті сияқты. Тоқтар БЕЙІСҚҰЛОВ.