– Соңғы кездері терминологияға қатысты сіңіспей жүрген сөздер бар. Мәселен, «құрсым», «желкөз» сынды сөздерді қолданбаймыз. Дегенмен, бұл сөздер терминология комиссиясында бекітілген. «Желкөз» – «форточка», «құрсым» – машина доңғалағының сыртқы қалың қабаты, яғни «шина». Осы салада кітаптар шығарылды. Жасыратыны жоқ, сыни пікірлер де көп айтылып жатады. Біз ауызекі тілге немесе қолданысқа мүмкіндігінше сіңісті, ыңғайы келетін сөздерді енгізуге тырысып жатамыз, – деді Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитеті төрағасының орынбасары Ғалымжан Мелдешов.
Соңғы жылдары «күйсандық», «мұражай», «мұрағат» секілді сөздерге қатысты екіұдай пікірлер айтылып жүр. Бірақ жиын барысында бұл сөздердің терминология комиссиясында бекітілмегендігі айтылды. Осыған қарап-ақ терминологияның бір саламен ғана шектелмейтінін байқауға болады. Сонымен қатар, кей термин сөздердің ауырлығы сол, оны осы салаға қатысы бар маман болмаса, қарапайым жұрт түсіне бермейді. Ғалымжан Мелдешовтің айтуынша, Ұлттық экономика министрлігі, ұлттық компания-
лар өз саласына қатысты термин сөздерін халыққа түсінікті ұғыммен ұсынып жатады екен.
Ал А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Грамматика бөлімінің меңгерушісі Орынай Жұбаева өткен ғасырдың 20-жылдарында орыс тілінен енген сөздерді қабылдап, тұрақтандырғанда бірнеше қағиданың болғанын еске салып, кей сөздердің аудармасына байланысты өз ұсынысын айтты.
– Ол кезеңде орыстан енген сөздерді жазуда араб-парсы және бұрынырақта орыс тілінен енген сөздерді үлгіге алған. Сөздердің өн бойында сингармонизм заңдылықтары сақталған. Сол себепті комиссариат – кемесерет, курсант – күрсент, губерния – гүбірне, конференция – кәнперенсе түріне ауысқан, – дей келе – «акционерлік қоғамның» орнына «жарналы серіктік», «көтерме сауда» дегеннің орнына «топтап сату» деп қолдансақ мағына әлдеқайда дәл берілер еді, – деді Орынай Жұбаева.
Шара барысында «төраға» мен «төрайым» сөздері талқылауға түсті. Яғни, белгілі бір мекеменің басшысына хат жазар алдында осы сөздердің қайсысын қолдану керек деген мәселе қаралды. Осы ретте А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жетекші ғылыми қызметкері Қарлығаш Айдарбек ер кісі болса да, әйел адам болса да «төраға» деп жазу керек, деген жауап қайырды.
– Латын әліпбиіне көшуге байланысты терминжасам мәселесінде біз көп жайтты қайта қарауымыз керек. Латынға көшу тек таңба ауыстырумен ғана шектелмейді. Ағылшынша, французша, орысша сөздіктердің бір артықшылығы, транскрипциясымен беріледі. Міне, осы сөздіктерді қарап отырсақ, терминдердің басым бөлігі орыс тілінің айтылым мәнеріне қарай қайтадан жазылғанын байқауға болады. Осыны негізге ала отырып, біз қазақ тілінің мәнеріне қарай бейімделуін қарастыруымыз қажет. Сонда тілдің әуезділігін сақтау жөнінде біраз қиындықты шешуге болады, – деді Парламент Мәжілісінің депутаты Сауытбек Абдрахманов.
Сонымен қатар, ол термин жасам мәселесі ғылыми институттардың қызметкерлеріне қосымша қоғамдық жүктеме ретінде тапсырылатынын еске салып, осы салаға атсалысқан тұлғалардың тиісті ақылары төленуі керек екенін айтты. Өз кезегінде Парламент тарапынан бюджетке түзету енгізу кезінде осы бастаманы жақтауға дайын екенін жеткізді.
Шара соңында жиналған қауым өз пікірлерін ортаға салды. Айта кетейік, мұндай жиын дәстүрлі түрде жылда ұйымдастырылып тұрады.
Аян ӘБДУӘЛИ,
«Егемен Қазақстан»
