Мұхтар Әуезовтің белгісіз хаты

ХІХ ғасырдағы Ресейде патшалық тәртіпке қарсы бағытталған «Совре­ме­н­ник» атты атақты журналы мен «Не іс­теу керек?» шығармасында қоғамдық сананы түбірінен өзгертуге бастаған жа­ңа идеялары үшін қуғындалған Н.Г.Черны­шев­скийдің сол кезеңдегі көзі ашық қа­зақ оқығандарына әсері жөнінде әң­гіме қозғалған бұл хаттар Мұхтар Әу­езов­тің осы күнге дейін беймәлім болып келген эпистолярлық туындысын табуға түрткі болды. Хат табылысымен Саратовтағы Н.Г.Чернышевский мұражайындағы қызметкерлермен хабарласып, жазушы жазған хаттардың түпнұсқаларын алуға талпыныс жасалды. Музей қызметкерлері М.Әуезовтің 1953 жылдың 12 қаңтарында жазылған 3 беттік хат мәтінінің ғана сақталғандығын ай­тып, Нина Михайловнаның жазушыға жол­даған хаттарының көшірмелерін жі­беруді ұсынды, өзара келісімшарт жасау арқылы екі мұражай үшін де құнды деректер алмасу жұмыстары жүзеге ас­ты. Бұл сәт шынында да қазақ рухания­ты, әсіресе қазақ әдебиетінің тарихы үшін үлкен олжалы болған қуанышты ме­зет еді. Қайтарылған құнды қазына-бай­лық қазақ руханиятының қоржынын та­ғы да бір маңызы зор тарихи құжатпен то­лық­тыр­ды. 

Ақиқатын айтсақ, Мұхтар Әуезовтің тіршіліктегі түрлі қажеттіліктерге орай жазған хаттары мен жазушыға жолданған хаттар тобын құрайтын эпистолярлық жанрдағы мұраларын жинау, жариялау, олардағы жазушы ойларын зерделеу – күні бүгінге дейін қозғаусыз жатқан тың сала. Жазушы замандастары, көзкөргендері мен шәкірттерінің жеке мұрағаттарындағы, кітапханаларындағы қолтаңбаларын, жазбаларын, хаттарын, олар­дың тарихы мен тағдыры туралы пікірлерін жинау да кезегін күткен келелі мәселе. Сондықтан да Мұхтар Әуезовтің Н.М.Чернышевскаяға жолдаған хаты, сөз жоқ, ХХ ғасыр басындағы эпис­т­о­лярлық мәдениеттің тарихи және көр­кем­дік тұтастығын тү­ген­деу шаруа­ларын жүйелі әрі сауатты түрде жинастыруға қосылған үлкен олжа. Бұл мұралар суреткердің басынан өткен әрқилы саяси-әлеуметтік жағдайлар сырынан, шығармашылық психологиясынан, зертханалық тәжірибесінен, сол кезеңдегі тарихи, әдеби, рухани үрдіс пен кеңістіктен мол мағлұмат беретін аса құнды деректер көзі болмақ.

Нина Михайловна Чернышевский Саратов қаласындағы өзінің атасы, атақты орыс жазушысы, ойшылы Н.Г.Чернышевскийдің рухани ізденушісі, оның мұраларын мұқият жинап, ұрпақтан ұрпаққа ұласуына ұлан-ғайыр еңбек еткен тікелей ұрпағы ретінде музей-мұражайындағы бүкіл ғылыми, мәдени және қолжазба жұмыстарына жетекшілік еткені Мұхтар Әуезовке жазған хаттарынан мәлім. Оның «Вилюйский узник» атты зерттеуі мен өз жетекшілігімен құ­рас­тырған «Летописи жизни и дея­те­льности Н.Г.Чернышевского» деген ір­гелі еңбектері соның айқын айғағы. Осы жинаққа қажетті екі ұлттың ара­сын­дағы рухани байланыстағы Н.Г.Чер­ны­­шевскийдің рөлі, оның ескі қоғамдық жүйеге қарсы идеяларының қазақ өміріне қаншалықты әсері болды деген ойлар мен деректер көзін іздеп, сол кезеңдерде кеңестік кеңістікте ғана емес, әлемдік дәрежедегі дара дарын иесі Мұхтар Әуезовке бірінші болып хат жолдауы заңды да секілді. Оған бас жағы өші­ріліп қалған немесе қағазы тозып жо­ғал­ған, тек соңғы беті ғана сақталған мы­на хатының мазмұны дәлел бола алатын сияқты. 1-хат. Өкінішке орай, бас жағындағы мәтіндер, яғни бірінші беті жоғалған: « – ному лицу, посвятившему столько времени и труда на исследование казахско-русских культурных связей, с просьбой помочь мне в наведении справок, как именно называется тот архив, где сейчас находятся рукописи и материалы Ч.Валиханова, чтобы я могла включить эту ссылку на архив в мою «Летопись: Буду очень признательна Вам за помощь. Отмечу ее в предисловии к моей книге. Пользуюсь случаем послать Вам комлект открыток на тему «Памятные места Н.Г.Чернышевского в Саратове».
Желаю Вам здоровья и сил для продолжения Вашей плодотворной литературной и научной деятельности.
Уважающая Вас Н.Чернышевская.
Саратов, ул.Чернышевского 142, кв 8». 

Міне, хат мәтіні бізге сол кезеңдерде бүкіл­одақтық ірі баспасөздерде Мұхтар Әуезовтің де, оның шығармалары жөнін­де де жиі жарық көріп жатқан орыс және қазақ халқы мен әдебиетінің байланысы хақындағы мақалаларды мұ­қи­ят оқып отыратын мұражай қыз­мет­керлеріне тән қасиетпен, өзінің ата­сы Н.Г.Чернышевский туралы мәліметтерді, оның революциялық-де­мо­кратиялық идеяларының қазақ қо­ғамы мен қазақ оқығандарына әсері жөніндегі маңызды мәліметтерді бере алады-ау деген үмітпен жолдағанын дәлелдейтіндей. Бұл біздің алғашқы ой-болжамымыз ғана. Келешекте бұл түбегейлі тексеріліп, зерттелуі тиіс тақырып. Нина Михайловнаның Мұх­тар Әуезовпен байланысына дәнекер бол­ған осы «Летописи жизни и деятель­ности Н.Г.Чернышевского» деген ірге­лі еңбекте де қазақ қаламгерінің эпи­ст­о­ляр­лық мұраларына қатысты құнды мә­лі­меттер, бізге беймәлім дерек көздері табылуы да мүмкін.

Ал енді екінші хатты оқып көрелік. Мұның да алғашқы беті жоғалып, соңғы, екін­ші беті ғана сақталған. Сондықтан оның мерзімі мен мақсатын, басындағы хат иесінің адресатқа айтып отырған ұсыныстарын толық біле алмай отырмыз. Де­генмен, осы үзілген үзіндінің өзі там-тұм­дап болса да автордың М.Әуезовке жол­даған тілектерінен түсінік береді. 2-хат. Оқып көрелік:
«.... и пробрести.
Как директор Дома музея Н.Г.Черны­шев­ского на его родине, свыше 30 лет ра­бо­­тающая над изучением его литературного наследия, я с особенным вниманием останавилась на тех страницах, где Вы пишете об идейном влиянии революционного демократа Н.Г.Чернышевского на творческий жизненный путь прославленного деятеля казахской культуры Абая Кунанбаева. После этого казахский народ и его судьба близки и моему сердцу, нас связывает одна революционная культура, строительство коммунизма и партия Ленина-Сталина. Наша дружба нерушима.
Обращаюсь к Вам, уважаемый Мухтар Омарханович, с горячей просьбой. Не откажите прислать на мое имя для Дома-Музея Н.Чернышевского Ваш портрет и если можно Вашу книгу «Путь Абая».
В свою очередь посылаю Вам свою книгу «Чернышевский в Саратове» на добрую память.
Я была бы очень благодарна Вам, ес­ли бы Вы ответили на это письмо и хоть крат­ко рассказали бы о Вашем личном от­ношении к Н.Г.Чернышевскому, и его ро­ману «Что делать?».
Желаю Вам успеха в Вашей пло­дот­вор­ной литературной работе. С искренним уважением, 
Н.Чернышевская».

Осы хатпен бірге жіберілген Н.М.Чер­ны­­шевскаяның Н.Г.Чернышев­ский в Са­ра­тове». (Саратовское областной госу­дар­­ственное издательство. Саратов, 1952) деген кітабы жазушының жеке кі­­тап­ханасының 7-ші шкафының 5-ші қа­­тарында тұр. Автор өз қолтаңбасын қой­­маған, жазушы да кітапқа еш белгі тү­сірмеген.
Міне, бұл хат мәтіні Нина Михайловнаның алғашқы хатына ұлы су­реткердің елгезектік танытып, тез ара­да жауап қайтарғанын, өз шы­ғар­ма­шы­лығымен, өзінің сүйікті кей­іпкері Аб­ай­мен байланыстырып біраз мә­ліметтер бер­генін көрсетеді. Өкінішке орай, Са­ратов мұражайынан жазушының бұл емес, өзге 1-ақ хаты табылды. Та­бы­лып отыр­ған жалғыз хат мәтіні Са­ра­товтағы Н.Г.Чернышевскийдің музей-мұра­ж­айы­­ның директоры, немересі Нина Ми­хай­ловнаның 3-ші хатына жауап болса керек. 
Олай болса, әуелі Мұхтар Әуезов жауап жазған Нина Михайловнаның 3-хатымен танысалық. 

«Многоуважаемый и дорогой Мухтар Омарханович!
Снова приходится мне беспокоить Вас своей просьбой в связи с печатанием моей книги «Летопись жизни и деятельности Чернышевского». Я давно ищу и не могу найти строго документального – с точным указанием самой даты – источника о знакомстве великого Абая с сочинениями Н.Г. Чернышевского. Может быть, есть прямые указания современников об этом. Может быть, в этот период были написаны Абаем Кунанбаевым такие произведения, на которых отразилось влияние именно революционных демократов? Пока у меня есть сведение роль политика 30-х годов. Но мне кажется, что это было раньше.
Ещё глубоко заинтересовало меня ука­зание в «Правде» от 19 ноября 1952 г. (статья «Выше уровенъ идеоло­ги­чес­кой работы»), что в редакции «Сов­ре­ме­н­­ника» состояласъ личная встреча Н.Г.Чернышевского с первым казахским учёным просветителем, выдающимся историком, этнографом и лингвистом Чоканом Валихановым. В «Правде» приводятся замечателъные строки Валиха­н­о­ва о Чернышевском, заканчивающиеся словами: «Чернышевский – это наш друг». «Правда» пишет это, основываясь на архивных источниках. Я бы очень хотела ввести этот материал в «Летописъ» и прошу Вас помочь мне указанием, о каких источниках идёт речь, где они хранятся, нельзя ли музею Чернышевского получить их копию. Ввиду того, что книга моя уже музею печатаются, хотелось бы иметь ответ поскорее.
Извините меня за беспокойство. Ваша книга «Путь Абая» на казахском языке получена с большой благодарностью и уже украшает нашу музейную экспозицию, вызывает большой интерес у посетителей.
Шлем Вам сердечный привет. Желаю Вам счастливого Нового года. 
Ваш друг Н.Чернышевская.
26 декабря 1952 г».

Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» рома­ны­ндағы негізгі кейіпкердің бірі, Абай заманына, ақынның өзі мен айналасындағы прогресшіл жастарға, әсіресе Әбішке үлкен ой салып, езуші топқа деген көз­қа­растарын өзгерткен тарихи тұлға, жа­зушы Н.Г. Чернышевскийдің саяси идеяларымен де, шығармаларымен де жақсы таныс жазушы оның немересінің өтінішін жерге тастамай, жедел жауап жазады. Және Шоқан Уәлихановқа қатысты құнды деректі де тез арада тарих және этнография институтындағы Шоқанның жеке архивінен көшірмесін ал­дыр­тып жібертеді. Сірә, бұл жерде ұлы суреткердің атақ-абыройы мен беделі жақсы жұмыс атқарған си­яқты. Әйтпесе 1952 жылдың 26 жел­тоқ­санында жіберілген (оның жету мер­зімін қоспағанда – Г.П) хатқа 1 ай­ға жет­пей жауап жазылып, қолға беріл­мей­тін сирек қолжазбаның рәсімі тез рет­теліп, 1953 жылдың 12 қаңтарында жібе­рілуінің өзі жазушының әрбір хатқа үл­кен құрметпен қарайтынын, кісілік, ке­меңгерлік қасиетін танытса керек. Қаншама шұғыл шығармашылық шаруаларына қарамай үлкен жауапкершілікпен бұл ұсынысты орындауында өзінің өмір­лік ұстазы Абайға деген құрметі де кө­рінеді. Олай болса, үзіліп күтіп отыр­ған ұлы суреткеріміздің бізге бей­мәлім бол­ған ойлары мен мәні терең мәтінімен танысалық: 

«Дорогая Нина Михайловна!
Вы написали о получении книги «Путъ Абая», надеюсь, что тогда же Вы получили и моё писъмо к Вам. Сейчас, отвечая на Ваши вопросы в связи с Вашей книгой «Летопись», в первую очередь, привожу достоверные данные о Чокане Валиханове, прилагаю заверенную Институтом Истории АН КССР выписку из архива Ч.Валиханова дану услуги. Относительно же влияния русских революционных демократов на всю среду Абая, сошлюсь на высказывание известного исследователя Сибири путешественника, этнографа Потанина Григория Николаевича. У него есть работа, названная им «В юрте последнего киргизского царевича...» Здесь описываются семья и быт Чингиса Валиханова – отца Чокана.
Там же, это наиболее существенно для нас с Вами, Потанин вспоминает о киргизе (казахе) Ускенбаеве, который рассказывал содержание романов русских писателей своим сородичам и притом обращался к Белинскому, а порой ещё говорил: «Вот что ещё сказал русский критик Добролюбов». Цитирую на памятъ, возможны неточности, но упоминание имён Белинского и Добролюбова несомненны. А этот Ускембаев никто иной, как сын Абая Кунанбаева Абдраш или (Абиш) Ускембаев. Он носил своей фамилией имя его прадеда Ускембая. Между прочим, Абиш — сын Абая описан у меня в романе «Путъ Абая», который имеется у Вас на казахском языке. Русский перевод этой книги вышел в Москве в издательстве «Советский писателъ» и, к сожалению, ещё не дошёл до меня. О том, что Абай читал Чернышевского, Добролюбова упоминает первый комментатор и издателъ Абая Какитай Исхаков в 1909 году (издание Ил. Бораганского. С-Петербург. 1909). Не датированы у Абая, но отражены в его творчестве взгляды Чернышевского о том, что искусство должно не только воспроизводить, но и выносить приговор уродливым явлениям действительности. Воплощение этих мыслей Чернышевского мы видим во всех стихах Абая, бичующих пороки управителей, баев, биев, мулл и т.д. Желаю новых огромных успехов, достойных Вашему труду признаний и по «Летописи». Шлю Вам свой сердечный дружеский привет.
Ауэзов (роспись)

Арх. № 5849/373
Получено 12/1-1953 г. Отвечаю тогда же.
Н. Чернышевская (роспись)». 

Мұхтар Әуезовтің Н.М.Чернышев­ская­ға жазған хаты түскен мерзімі 1953 жылдың 12 қаңтары деп белгіленіпті. Ал қалған хаттары қайда? Нина Михай­лов­­наның Мұхтар Әуезовке кел­ген хат­­тарының бәріне жауап жазылғаны жо­­ғарыда біз оқып, танысқан эписто­ляр­­лық мәтіндерден мәлім болып отыр емес пе? Олай болса, оларды іздеп табу к­елешектің шаруасы.
Және осы офис №5849/373, №11-ші пап­када Мұхтар Әуезов жіберген Шоқан Уәлихановқа қатысты құнды құжат та орын алған.

Оның мәтіні төмендегідей: 
«В 1861 году Чокан Валиханов посетил редакцию «Современника», где встретился и долго разговаривал с Чернышевским. Под непосредственным впечатлением беседы Чокан писал: «Какой замечательный человек этот Чернышевский и как хорошо он знает жизнь не только русских. Я после беседы с ним окончательно укрепился в том смысле, что мы без России пропадём, Без рус­ских – это без просвещения, в дес­по­тии и темноте, без русских мы только Азия и при чём другим не можем быть. Чер­н­ышевский это наш друг».
Мұхтар Әуезов тіпті түпнұсқаның қайда сақталғанына дейінгі бүкіл тарихи архивтік мағлұматты, өзі білетін замандасы, көрнекті этнограф, саяхатшы Григорий Николаевич Потаниннің «В юрте последнего киргизского царевича...» деген еңбегінде Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлихановтың өмірі, қазақ халқының тұрмысына қатысты қажетті мол мағлұматтар алуға болатыны жөнінде қосымша мәліметтер де береді. Әрине, шағын хат жанрындағы мәтінге өзі білетін мол мағлұматтарды сыйдыру мүмкін емес. Бірақ аз сөзге көп мағына дарыту дағдысы дара дарын иесі Мұхтар Әуезовтің хаттарына тән қасиеттер.

Н.Г.Чернышевскийдің немересі, сол жылдары Саратовтағы музейдің директо­ры болған Н.М.Чернышевскаяның Мұх­тар Әуезовке жолдаған соңғы (бұл да әзірге табылғаны) 4-хаты.
«Дорогой Мухтар Омарханович!
Примите мою искреннюю благодарно­сть за сообщение мне сведений об Абае Кунанбаеве и Чокане Валиханове для моей книги «Летописъ жизни и дея­те­лънос­ти Н.Г. Чернышевского». Се­го­д­ня я получила Ваше письмо и вложен­ный в него документ о Валиханове, заверенный печатью Института Истории, Ар­хе­ологии и Этнографии Академии Наук КССР. Из Вашего письма выделены строки для экспозиции и для опубликования в плакате о Н.Г. Чернышевском, издаваемом в Москве гос. издательством «Искусство». Правда, как хорошо у Вас сказано, что Вы навеки сроднилисъ с Чернышевским через своего любимого героя. По самому жизненному пути Абая можно особенно ясно видеть, что кровные родственные связи ещё далеко не всё, самое главное, связь идейная».
12 января 1953 года».

Шынында да Н.Г.Чернышевскийдің немересі Нина Михайловна ағынан жарылып алғыс айта отырып, қазақ пен орыс халқының озық ойлы оқығандары арасындағы рухани байланыстың басында Н.Г.Чернышевский мен Шоқан, Ыбырай, Абай тұрғандығына тәнтілік танытады...
Қазақ әдебиетінің тарихында тұңғыш рет Абай шығармаларын 1909 жылы Сан­кт-Петербургте жария­лап, тү­сі­нік­теме жазған Кәкітай Ысқақ­ұлы­ның алғысөзіндегі ұлы ақынның Чер­ны­­шев­ский, Добролюбов шығар­ма­ларымен та­ныс болғандығы жөніндегі әдеби факті­нің де маңызы ерекше.

Николай Гаврилович Чернышевский­дің патшалық құрылысты құлатуға шақырған саяси, тарихи, экономикалық және әдеби туындыларымен таныстырып, Ресейдегі саяси-әлеуметтік жағдайды түсінуге жетектеген ақынның орыс досы, революционер Михайлов Евгений Петрович (Михаэлис) Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында «...Біздің бәріміздің ой тарбияда басшымыз бар. Анау патшаны өлтірген бізде бөлек өжет топтың да, бәріміздің де басшымыз зор. Ол Чернышевский бола­тын. Рас, революционердің бәрі де бірыңғай емес. Бірақ неше алуан бол­сақ та, осы он бес-жиырма жыл бұ­рын қалыптанған қауымшыл жас буын­ның бәрі сол Чернышевскийден оқы­ған еді» дейтіні бар («Асуда») және оқу­дан демалысқа оралған Әбіш те әке­сі­не Россиядағы азаматтық күрестің сапа­сы өзгеріп, Чернышевский жолы­нан да іл­гері кеткендігі жөнінде ақпарат береді («Қақтығыста»). Мұхтар Әуезовтің осы романын оқыған оқушы шынында да бүкіл шығарма бойында Н.Г.Чер­ны­шевский туындыларының Абайға, оның ай­наласына көрсеткен идеялық әсе­рі, қа­зақ-орыс халқының достығы, мақ­са­тының бірлігі тұрғысынан сурет­те­летініне көз жеткізеді. 

Ал Әлихан Бөкейханов «Абай (Иб­раһим) Құнанбайұлы» деген мақ­а­ла­сын­да: «...Н.Г.Чернышевскийдің «Сов­ре­мен­ник» кітаптарындағы мақалаларды оқы­ды және олардың тағдырымен жақсы та­ныс болды» деп жазады. 
Атақты орыс ойшылының немересі Нина Михайловна Чернышевскаяның да қазақ жазушысына хат жазуы ғанибет. Қазақтың ұлы ақыны Абайдың өз атасын аса құрмет тұтып, оның озық ойлы идеялары мен зұлымдыққа, қарапайым ха­лықты қанаған жауыздыққа қарсы ой­ларынан тағылым алғандығына табына отырып, Мұхтар Әуезовке түрлі сауалдар жолдап, жазушы жауаптарына алғысын білдіріп хат жолдап отырыпты. Бұл хаттар мәтіндері батыс пен шығыстың арғы-бергі философтарының өте күрделі шығармаларының тереңіне бойлап, тең дәрежеде толғанып ой айтқан ақынның ақыл кенінің ауқымдылығын, кемеңгерлік кеңістігінің кеңдігін, білім дәрежесінің биіктігін М.Әуезов «Абай жолы» арқылы әлемге танытқанын тағы бір мойындатады.
Мұхтар Әуезовтің жаңадан табылған хаты ұлы қаламгердің қолынан шыққан әрбір сөз қазақ тарихымен бірге жасауы тиіс деген тұжырымға тірейді. 

Гүлзия ПІРӘЛІ,
М.О.Әуезов атындағы 
Әдебиет және өнер институты 
«Әуезов үйі» ҒМО-ның 
бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы