Бірде Сыртқы істер министрі Т.Тәжібаевтың кешкі сағат 18:00-де институттың акт залында ұжыммен кездесу өткізетіні жөніндегі хабар тез тарады. Зал студенттер мен мұғалімдерге лық толды. Айтылған мерзімде ішке бірнеше адам кіріп, президиумға жайғасты. Олардың қатарында Төлеген Тәжібаев, облыстық партия комитетінің хатшысы, облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары, қалалық партия комитетінің хатшысы бар еді.
Кездесуді облыстық партия комитетінің хатшысы ашып, Қазақстан Сыртқы істер министрі Төлеген Тәжібаевтың қонаққа келгенін хабарлады. Министр жақында ғана В.М.Молотов бастаған Кеңес Одағы делегациясының құрамында Америкаға іссапармен барып қайтқан екен. Содан кейін Төлеген Тәжібаевқа сөз берді. Мен бірінші қатарда отырған едім. Төлеген трибунаға шыққан кезде оның мен ойлағаннан өзгеше екенін байқадым. Мен оны интеллигент, бойы ұзын, шляпа киген, көзілдірік тағынып, таяқ ұстаған кейіпте елестеткенмін. Алайда, көз алдымда орта бой-лы, мығым денелі, көзілдірігі мен таяғы жоқ, «кірпі» деп аталатын қысқа шаш үлгісі бар адам тұрды. Ол анық әрі түсінікті етіп, қағазға қарамай сөйледі. Сол жылдары елдің бәрінің қағазға қарауы дәстүрге айналған-ды.
Оның баяндамасы 1 сағат 10 минутқа созылды. Ол Америкаға В.М.Молотов бастаған топпен бірге БҰҰ-ның құжаттарын әзірлеуге барғанын айтты. В.Молотов Тәжібаевтың Қазақ КСР Сыртқы істер министрі екенінен хабары бар-тұғын. Тәжібаев топ құрамына КСРО сыртқы істер министрі А.Я.Вышинскийдің (1883-1954 ж.ж) ұсынысымен енген болатын.
Делегация АҚШ-та 3-4 ай бойы тоқтаусыз еңбек етіпті. Өйткені, америкалықтар әзірлеген БҰҰ құжатының жобасының әр тармағына қатысты пікір алмасып, нақтылап, өзгерістер енгізуге тура келген. Тіпті, кейде бір мәселеге бола түнгі үшке дейін дауласқан кездері болған екен. Төлеген Тәжібаев америкалықтардың пікір алмасуға құлықты емес екенін, не ұсынып, не бас тартатынын түсінгенін айтты. «Біз әр сұрақты талқылап, деректер мен аргумент келтірдік. В.М.Молотов біздің жұмысымызды қадағалап, керекті материалдарды Мәскеуден жеткізіп тұрды. Америкалық өкілдер «иә», «иә», не «жоқ», «жоқ» қағидаты бойынша әрекет етті. Ал біз логикалық тұрғыдан келдік. Сөйтсек, Америкада логика мен философия ғылым ретінде қарастырылмайды екен. Ал қазақтарға логика жете таныс», – деді ол.
«Бізде оны «уәж», яғни аргумент деп атайды. АҚШ-та жүріп Вышинскийдің заңгер әрі мықты ойшыл екеніне көзім жетті, – деді Т.Тәжібаев әрі қарай. − Кейде ол айтып тұрады, мен жазамын. Көбіне бірге талқылағанда логикасы маған қанық болды. Вышинскийдің топқа мені неліктен қосқанын енді түсіндім, мен одан көп нәрсе үйрендім. Осылайша, БҰҰ-ның бүкіл құжаты біздің айтуымызбен қабылданды. Америкалықтарды аргумент арқылы жеңдік».
Сөзінің соңында Вышинский «Философияны, әсіресе, диалектика мен логиканы терең зерделеңдер. Олар сындарлы ойлауға және өз позицияңды ұстап қалуға көмектеседі деді».
Бұл – өте қызықты кездесу болды, оның мағынасын кейін түсіндім. Кездесу соңында институт директорының орынбасары Абдулла Хусаинұлы Темірбеков оған аса қызықты баяндама жасағаны үшін алғыс айтты.
Төлегеннің Қызылорда мемлекеттік педагогикалық институтын таңдауы жайдан-жай емес. Сол жылдары Қазақстанда 7 жоғары оқу орны бар еді. Соның алтауы Алматыда орналасқан. Ал қалған институттар толық емес жоғары оқу орындары болатын. Сондай-ақ, Қызылорда мемлекеттік педагогикалық институты Владивостоктан көшірілген-ді. Ұстаздардың көбі Ресейден келген педагогтар мен корей халқының өкілдері еді. Сондықтан да институттың алатын орны ерекше болды.
Қазақстан Коммунистік партиясының орталық комитетінде бірінші хатшы болып қызмет атқарған П.К.Пономаренко Тәжібаевты жоғары бағалады. 1957-1959 жылдары Пономаренко КСРО-ның Үндістандағы елшісі міндетін атқарды. Онымен бірге Төлеген Тәжібаев та консул ретінде дипломатиялық қызмет істеді.
Төлеген Тәжібаевтың жеке өмірі туралы маған ғалым және қоғам қайраткері, бұрынғы Ауыл шаруашылығы министрі, педагог, Қазақстан ғылым академиясының академигі Хайдар Арыстанбеков (1919-2008) айтып берді. Бұл 70-жылдардың соңы еді. Біз «Сарыағашта» демалып, әрі емделіп жатқан едік. Люкс нөмірдің бірінде жиырма күндей жаттық. Сол уақытта Шыңғыс Айтматовтың «Боранды бекет» кітабының журналдық нұсқасы жарияланды. Біз кітап туралы, ондағы басты кейіпкер жөнінде, адамдар болмысының түрлілігіне қатысты пікір алмасып отырғанда, әңгіме ауаны Төлеген Тәжібаевқа ауысты. Ол Төлегеннің жетім өскенін, орыс отбасында, кейіннен интернатта тәрбиеленгенін айтып берді. Сол арада оның білімге деген құмарлығы басталыпты.
Төлеген мен Хайдар екеуі де танымал азамат болған кезінде танысқан екен. Хайдар ол туралы жағымды пікір айтты. Ол өте ұқыпты, байқампаз адам болыпты. Кейде бірге аңшылыққа да шыққан көрінеді. Төлеген даланы, таза ауаны жақсы көрген. Аңшылық деген аты ғана, ешқандай аң атпаған. Алайда оған мұқият әзірленіп, керектің бәрін өздерімен бірге алып барады екен. Көбіне Іле өзеніне таяу тұстағы Аяққалған құмына таяу маңда серуендепті. Кейде Ғабит Мүсірепов оларға қосылады екен. «Біз осылай демалдық. Төлегеннің әйелі аурушаң болатын. Қонаққа ешкімді шақырған емес, өзі де ешқайда бармайтын. Ол ҚазГУ-дің, мен Аграрлық университеттің ректоры едім. Бос уақытымызды осылай өткізіп тұрдық», – деп әңгімелеп берген еді сонда Хайдар Арыстанбеков.
Досмұхамбет КІШІБЕКОВ,
академик
