– Қадиша Ермекбайқызы, сізді көпшілік мемлекет және қоғам қайраткері, тарихшы-этнограф ғалым Өзбекәлі Жәнібековтің тікелей қолдауымен 1985 жылы құрылған «Алтынай» мемлекеттік халық биі ансамбліндегі өрнекті өнеріңіз арқылы біледі... Ал бүгінде елордадағы «Наз» би театрының негізін қалаушылардың бірісіз.
Жалпы, өнерге әрдайым адал болу керек деген талап жиі қойылып жатады. Сіз мұны қалай түсінесіз?
– Өзбекәлі ағаның аузымызға ілігіп жатуы тегін емес шығар. Мұндай тұлғалар қазақтың маңдайына ғасырда бір-ақ рет берілері хақ. «Алтынай» ансамблінде жолдасым Еркебұлан Ағымбаев екеуміз қатар өнер көрсеттік. Он сегіздегі уыздай жас кезіміз болатын... Непалға сапар шектік. Жаспыз. Аңғыртпыз. Албыртпыз. Бір күні ұйымдастырушылар: «Жүріңдер. Сендерге Непалды, Джунглиді көрсетеміз» демесі бар ма? Қайдан білейік. Жалындаған жастықпен сырлы әлемнің тылсымына күмп беріп, ғайып болғанбыз. Кері қайтуды мүлде қаперге ілмей, ғажайып әлемнің сұлулығына тамсанумен күннің қалай қас-қағым сәтте зу ете қалғанына таңбыз. Біз Джунглиде түнедік. Сөйтсек, Өзбекәлі Жәнібеков ағамыз сыртымыздан іздеп, бүкіл Непалды аяғынан тік тұрғызыпты. Таңертең бір-ақ төбе көрсеткен өзімізге де обал жоқ-ау. Ағаның алдында сол қылығымыз үшін қызарақтап, кешірім сұрадық. «Енді мұндай жағдай ешқашан қайталанбайды» деген сыңайдағы өлердегі уәдемізді бердік.
Ө.Жәнібеков өнерге, қызметке сұмдық талапшыл жан болғанмен, жан дүниесі сондай нәзік кісі еді ғой. Дүние-жаһан қазақ деген халықты, Қазақ елін біз сияқты өнер адамдары арқылы танитынын, сондықтан қай жерде жүрсек те алдымен осыны көкейге мықтап тоқуға тиіс екенімізді әкелік қамқорлықпен еске салғанда, жамырап басымызды изегеніміз әлі күнге жадымда. Ұлт жанашыры үстіміздегі ұлттық костюмдеріміздің ою-өрнектеріне дейін айрықша мән беретін. Репертуарымызды қадағалайтын. «Сендер ұлттық биді жалғастыруларың керек» деген қағиданы құлағымызға құйды. Тым асыра боянып, тотықұстай әлеміштеніп шыға келгендерге бұлай топ алдында өнер көрсету ұят болатынын ескертіп, сахна әдебін сақтауға мән бергізетін.
– Әңгімемізді би ұжымының құрылу тарихымен сабақтастыра өрбітсек... «Өнер – күрес», «Парасат партасында білім алған, ойы терең, жүрегі таза жандар ғана уақыт сынына төтеп бере жүріп өміршең туындыларды дүниеге әкеледі» деген тұжырымдарға қосарыңыз бар ма?
– Сол кездегі Астана мәдениет басқармасының басшысы Тілеуғали Қышқашбаев жолдасымды ойда-жоқта әуежайда кездестіріп қалып: «Арқаның төсінде жаңадан би ұжымдарын ашу ойымызда бар. Ол үшін өзіңдей кәсіби мамандар ауадай қажет. Бұл – сендердің жаңа қырларыңнан танылуларыңа туып отырған тағы бір үлкен мүмкіндік. Қабырғаңмен кеңесіп, келісіп, үш күннен кейін «иә», не «жоқ» деген түпкі ойыңды айт» деп қолқа салады. Содан 1999 жылы 8 ақпанда елордаға келдік. Бәрін нөлден бастауға тура келді. Білетін таныстарымызға телефон шалдық. «Босқа далада сенделіп қалып қоймаймыз ба?» деп қорықпаңдар, келіңдер, көмектесіңдер, әлі-ақ, бұл күндердің бәрі көрген түстей артта қалады» деп үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп әлекпіз. Сөзімізге біраз адам сенді, кейбірі ат-тонын ала қашты. Жаңа елорданың тынысымен бірге өмір сүргісі келгендер, жаңдарынан жаңа бір нәрселер ойлап тауып жүретін жастар ұлы көшке қосылуға бел буды. Толқынға қарама-қарсы беттеген қайыққа ұқсадық. Маған бұлар өнер жолындағы нағыз жан аямас күрес болатын... «Көз – қорқақ, қол – батыр» демекші, одан соң арамыз Айсұлу, Айнагүл, Назгүл есімді арулармен толықты. Алматыдағы А.В.Селезнев атындағы хореографиялық училищені бітіргелі жатқан алты түлекті қыркүйектің аяғына қарай өз ыңғайымызға көндіріп, ұжымның бойына бірте-бірте қан жүгіре бастады. Сол кезде 7 000-7 500 теңге шамасында жалақы аламыз. Соған қарамастан Алматыдан, қала берді әрісі Қытайдан, берісі Өзбекстаннан кәсіби бишілер іздеп, алыс-жақын аймақты шолған сәттер қазір адам айтса нанғысыз тарих.
Жолдасым жігіттердің лексикасын, мен қыздардың лексикасын әзірлеумен айналыстық. Кейін бір-бірімізге жобамызды әкеліп көрсетеміз, ақылдасып-кеңесеміз, сөйтіп репертуарымыз әжептәуір молықты, етек-жеңіміз жинала бастады. Қазақстанды мекендейтін басқа этнос өкілдерінің халықтық билерін қою үшін сол ұлттың қаншама балетмейстерлерімен қоян-қолтық араласып, тығыз шығармашылық байланыс орнаттық. Тек төл туындыларға ғана емес, басқа халықтың билерін қамтуға да барынша көңіл бөлінді.
– Би өнерінде ең алдымен не нәрсеге көбірек мән беріледі?
– Мұнда негізінен бишінің киімдеріне көңіл бөлінеді. Ол өте жеңіл, қимылдап, қозғалғанда ыңғайлы әрі көз тартарлық әдемі болуы талап етіледі. Бұл орайда біздің тапсырысымызбен «Орбитада» орналасқан «Әйгерім» тігін шеберханасы айналысты. Ал қазіргі атауы «Өрнек» деп аталады. Соның басы-қасында жүрген ұлттық киім тігудің шебері Нұрияш Нұрбергенқызымен таныстық. Көкейіңіздегі жобаны көзіңізден оқып қоятын, өз кәсібіне адал, нағыз білікті маман екен. Биге керекті костюмнің бәрін сол кісімен ақылдасып, кеңесіп тігеміз. Олардың кішіпейілдігі, тапсырыс берушінің өтінішіне, ескертпелерімізге құлақ асатыны, ұйымшылдығы ұнайды.
2005 жылы «Тұйғындар» би спектакліне костюмдерді тігіп берген осы шеберханаға шын жүректен алғысымызды білдіреміз.
– «Наз» би театры мәртебесіне қай жылы ие болдыңыздар?
– «Наз» би ансамблі 2007 жылы мемлекеттік би театрына айналды. «Көктал» елді мекенінде ғимаратымыз бар. Себебі, біз тек концерттік бағдарламамен шектелмейміз, ТМД елдері бо-йынша өзінің ұлттық, халықтық хореография тілімен би қоятын бірден-бір театрмыз. Би қойылымдарымен 2005 жылдан бастап айналыса бастадық. Опера, балет өнері Еуропаның өз стилімен ерекшеленетін классикалық өнер түрлері десек, ал біздікі таза халықтық хореография болып табылады. Мұнда ұлттық нақышты сақтау басты парыз саналады. Мұны білікті балетмейстерлер тамашалап, «Мынадай керемет өнер туындысы ешбір елдің сахнасында бұрын-соңды болмаған» деп қолдау білдірді. Осы сөз бізді алға ұмтылдырды.
– Қазіргі таңда театр репертуарында қанша спектакль бар?
– «Тұйғындар», «Нұрғиса» би спектакльдері көрермен тарапынан жылы қабылданды. «Нұрғиса» туындысы атының өзі айтып тұрғандай, өзіміздің жүз жылда бір туатын композитор Нұрғиса Тілендиевтің өз әуендерін пайдалана отырып, өнер иесінің өмір жолын би тілімен сахналадық. Мұнда қаншама күрделі иірімдер тұлға шығармалары негізінде өріледі. Спектакльдің шарықтау шегі оның «Халық қаһарманы» марапатына ие болған кезге дейінгі жарқын бейнесімен әспеттеледі. Ал аты мәшһүр Морис Равельдің «Болеро» би спектаклі – 20 минуттық. Және де әртістермен ақылдаса келіп, «Неге бір сәт Шығысқа бет бұрмасқа?» деген оймен «Мың бір түннің бір түні» атты спектакльді дүниеге әкелдік. Шахризада ертегісі желісімен сахналанған туындының декорациясы, костюмдері өте тартымды, көз тоймастай көркем, үлкен-кіші тамсанып тамашалайды.
– Көрерменді алдағы уақытта тағы қандай тың туындылар күтіп тұр?
– Бұйыртса, 2019 жылы театрымызға 20 жыл толады. Төл мерекеге «Шыңғысхан» спектаклін тарту етпекпіз. Қазір костюмдері тігілуде. Ауқымды жобадан тыс мерейтойға тағы қосымша концерттік бағдарлама, моноспектакльдер әзірлеуді жоспарлап отырмыз.
– Басқа театрлардан ерекшеліктеріңіз неде?
– Астанадағы өзге театрлар көрерменге жылына бес-алты жаңа спектакль ұсынып жатады. Драма театрларында жалғыз адаммен де, бір-екі әртістің қатысуымен де ойналатын спектакльдер бар. Ал ондай талапты бізге қоя алмайсыз. Олар жиырма адамды беске бөліп, төрт спектакль шығара алады. Сосын би өнерінде костюмдер жиі-жиі ауыс-тырылып отырады. Дене бітімінің сұлулығы ескеріледі. Бәлкім арада бес не он жыл өткенде, біз де сондай мүмкіндікке ие болатын шығармыз. Өйткені өнерде ешқашан «мүмкін емес» деген сөз айтылмайды. Бәрі болуы мүмкін деуіміз керек. Не соған сенуге тиіспіз.
Он жыл бұрын «Қазақ жәдігерлері» атты ұлттық жобаны ұсындық. Себебі әр биде ұлттық ойындарды, салт-дәстүрлерді дәріптеуге мейлінше тырысып бағамыз. Қалада өскен жастардың көбі халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінен мақұрым. Сол себепті би өнері арқылы халықтық қазыналарды насихаттауға көбірек көңіл бөлінеді. Қыз қуу, асық ату, көкпар тарту, бәйге, тұсау кесер, бесік тойы сияқты т.б. салт-дәстүрлер кеңінен қамтылады.
– Қазақтың ұлттық биін дамыту үшін алдағы уақытта не істеу керек деп ойлайсыз?
– Негізі кәсіби шеберлік жағынан келетін болсақ, облыстағы би ұжымдары бізді өздеріне үлгі санайды, сондықтан «Наздан» көп нәрсе үйренгілері келеді. Хореограф-мұғалімдер ат басын жиі бұрады. Бірақ соған қарамастан барды «жоқ» дей салу дертіне шалдыққан жандар қай жерден де табылары хақ. Бірде «Сендердің өнерлеріңнің қазір ешкімге керегі жоқ. Сондықтан заманауи хореографияны дамытуға көңіл бөлуіміз керек» деген сөз естідік. Ұлтқа тиесілі нәрсені керек емес деп отырған осындай жандарға не айтасың. Халыққа төл биі керек болмаса, онда тілі, күйі неге керек? Ал алдымызда тұрған басты мақсат-мұратымыз – ұлттық биді насихаттау. Жетпіс жыл басқа қалыпта болдық. Енді сол бұрынғы қасаң үлгіден шығып, халық билерінің бойына заманауи леп, жаңаша қан жүгірткіміз келеді.
– Бұл өнер несімен күрделі?
– Би – қымбат өнер. Себебі, бір биді шығару үшін жоқ дегенде 2-3 миллион теңге жұмсалады. Ал жаңа биге ескі костюмдер киілмейді. Мысалы, репертуарымызды бес саусақтай білетін өнертанушылар мен хореографтар ондай сәтті қалт жібермей қадағалап отырады. Яғни ескі костюмді жаңа биге пайдалансақ, олар қабылдамайды. Қысқасы, бір спектакльдегі киімдерді келесісіне киіп шығуға болмайды. Себебі, олар бір-бірімен сәйкес келмейді.
– Костюмдерді қанша жылға дейін пайдаланасыздар?
– Жиырма жыл тұтынамыз. 1999 жылы тігілген сондай костюмдеріміз су жаңа күйінде сақтаулы, кез келген кезде кие аламыз. Ою-өрнектеріне, маталарының сапасына барынша көңіл бөлеміз. Әсіресе, шетелге гастрольдік сапар шеккенде ондағы жұрт үстіміздегі киімге сұқтана көз тігеді. Сондықтан сахнаға шыққан бишінің киімі олпы-солпы болмай, өн бойына құйып қойғандай жарасып тұруы керек. «Киіміңе қарап күтіп алып, ақылыңа қарап шығарып салады» дегендей, жұрттың назары әуелі бишінің үсті-басына, киген киіміне түседі. Содан кейін костюм әуенмен үйлесіп тұр ма дегенге мән береді. Мұнан соң қимыл-әрекетке қарайды. Би қимылдары арқылы биші нені мегзеп тұрғанына көңіл бөледі. Залда отырып жұрттың реакциясын аңдығанда байқағандарым осы. Өзім де ең бірінші киімге, сосын музыкаға, соңынан пластикаға шұқшиямын.
– Соңғы кездері жастар арасында Батыстың жұлқынған әуендеріне ғана билеу дәстүрге сіңіп барады. Қазақтың тойларында тек «Қара жорғаға» билейді. Қазіргі талғамға татитын басқа би жоқ па сонда?
– «Қара жорға» биіне жарысып билейтініміз рас. Үлкен-кішіні баурап әкетуі ғажап. Билемейтін адамның өзі ол ойнала бастағанда соған бейімделіп қозғала бастайды. Шіркін, биіміздің бәрін сол деңгейге көтерсек қой. Сонда жұрт тойларда өзбектің, грузиннің билеріне алаөкпе боп секірмес еді-ау. «Қара жорға» сияқты халық тез қабылдайтын, ырғағы жеңіл, жағымды билер көбейсе дейтін қазақтың бірі менмін. Би өнерінің шашбауын көтеріп жүргендіктен тойларда пайдаланатын жаңаша тұрпаттағы билерді шығару да ойымызда бар.
– Бишілер қанша жастан бастап зейнеткерлікке шығады?
– Жасы қырықтан асқан аруымыз әлі сахнада билеп жүр. Оны қалай итеріп тастайсың? Оған қиын әрине, бірақ қайтеді. Би – кәсібі. Қайда барады? Вагонға жүк тиеуші болып орналаса ма? «Не істейміз?» дейді. «Осы апаларың тәрізді формаларыңды сақтаңдар» деп кейінгілерге үлгі ете отырып, оларды да жұбатып қоямын.
Біз бұрын 40 жастан бастап зейнеткерлікке шығатынбыз. Кеңес одағы тұсында 20 жыл сахнада билеген биші міндетті түрде зейнеткерлікке шығуы керек еді. Бірақ ол заң өзгеріп, бишілер де қарапайым еңбек адамдарымен теңестірілді. Біреулер бишінің тігіншіден, жұмысшыдан, дәрігерден не айырмашылығы бар деп топшылаған болуы керек. Сөйтіп ондай жағдайда курстарда оқып, басқа кәсіпке мамандансын деген талап қойылды. Айтайын дегенім, дене қимылдарынан пайда болатын кәсіби ауруларды жеңу қиын. Олар тізе, буын ауруларына жиі шалдығады. Ет пен сүйектің арасындағы сіңір үйкелуінен болатын дерттің емін табу қиын. Бұл кісіні көп жағдайда мүгедектікке апарып соқтырады. Олай болатын себебі, сахнаның көбі бишілердің талабына сай емес. Олар арнайы жұмсақ еденмен жабдықталмайды. Содан тақтайдың үстінде бидің күрделі элементтерін көрсеткенде омыртқаға зақым тиюі әбден мүмкін. Ал барлық сахна талапқа сай ма? Өкінішке қарай, олай емес...
Бұрынғы ТМД елдерінде бишілер 40 жастан бастап зейнеткерлікке ілігеді, ал Ресейде 20 жыл сахнада билесеңіз құрметті еңбек демалысына шығуға толық құқыңыз бар. Қырғызстанда да солай. Қазір театрда алпысқа жуық бишіміз бар. Оның біразы үйде отырған аналар.
– Енді жекелеген спектакльдер туралы әңгімеге ойыссақ...
– «Тұйғындар» – Еркебұлан Ағымбаевтың идеясы. Жалпы әр қойылымның өзінің жеке ғылыми жетекшісі бар. Мұны ол үнемі өзі іздеп тауып отырады. «Тұйғындардың» жетекшісі – түрколог-ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы. 2005 жылы Моңғолиядан Күлтегіннің тасы әкелінді. Сондай қасиетті мұра, ата-бабамыздың рухы елге оралып жатқанда біз неге елорда тарихына арнап, Күлтегіннен бас-тап, тәуелсіздік алғанға дейінгі аралықты қамтып ауқымды дүние қоймаймыз деген ой келді. Сөйтіп, мұны қалай атау жөнінде ол кісімен барып ақылдасқанда, Қаржаубай аға «Тұйғындар» деп қойған жөн» деді. «Бұл – адамның көзіне көп түсе бермейтін, өте биікте ұшатын құс. Ол жерде не болып жатқанын зеңгір көктен шолады, өз азығын жорғалап келіп жоғарыдан іліп әкететін сондай жауынгер рухтас құс. Баяғы заманда алдыңғы шепке нағыз жауынгерлер жіберілетін. Оларды жұрт тұйғындар деп те атайтын. Туымыздың өзінде қыран құстың бейнесі бар емес пе?» деді. Идея авторы бір түн көз ілмей отырып либреттосын орыс тілінде жазып шықты. Режиссурасына белгілі режиссер Болат Ұзақов көмектесті. Бірінші спектакль болғандықтан жан-жақты дайындалдық. Өлең түрінде жазылған либреттоны одан кейін Рига Онаева қазақшаға аударды. Бес картинадан тұратын спектакльдің қоюшылары – Еркебұлан Ағымбаев пен Мейрамгүл Айтмағамбетова.
– Бишілердің арасынан шыққан балетмейстерлерден тағы кімдердің есімдерін атар едіңіз?
– Белгілі хореограф М.Айтмағамбетованың өнерін айрықша атап өткім келеді. Қазіргі таңда ол театрымыздың әрі белді бишісі, «Нұрғиса», «Мың бір түннің бір түні» спектакльдеріне атсалысты. Бишілердің арасынан атап айтсақ, Алмат Шәмшиев, Сәбит Дүзбаев, Дана Сүлейменова, Роза Белгібаева, Наталья Леонтьева тәрізді т.б. қаншама балетмейстерлер өсіп шығуда. Тың туындыларды осылармен бірге ақылдасып-кеңесіп отырып жасаймыз. Репертуарда 60-тан астам биіміз бар.
– Демеушілеріңіз бар ма?
– «Тұйғындар» спектаклін қоюға көмектескені үшін Төлеген Мұхамеджановқа рахмет. Қазақстан темір жолымен сөйлесіп, киетін костюмімізге қыруар қаржы бөлдіртіп берді.
– Би өнерінде ең бірінші неге көңіл бөлінуі керек?
– Қазақстанда екі би театры бар. Бірі – Г.Адамова жетекшілік ететін «Самұрық» театры. Олар негізінен жаңаша бағыттағы билерді билейді. Қазақша спектакльдері бар, бірақ хореографиясы заманауи тілмен қойылған.
– Айлықтарыңыз шайлықтарыңызға жете ме?
– Біздегі ең төменгі жалақы – 50-55 мың теңге. Өзім 145 мың теңге аламын. Жарты ставкамен. Басқа жерге жұмыс істеуге «Наздың» күнделікті жұмысынан қол босамайды.
– Өзіңіз сахнада өнер көрсетесіз бе?
– Он бес жыл сахнада қапысыз қалықтадым. Қазір білгендерімді жастарға үйретумен айналысамын. «Айжан қызбен» кезінде Шара Жиенқұлова атындағы бишілер байқауына қатысқан болатынмын. Өмір бойы ұлттық бидің туын жықпай, айдынын аялап келемін. Ол да мені алақанына салды.
Әңгімелескен
Қарашаш ТОҚСАНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
