ТІЛ — ұлттық идеяның тіні

Әрбір мемлекет даму дәрежесінен көрінбек болса, теорияға мән беріп, соған сүйенеді. Өйткені, ол ойдың құрылымын қозғап, тәртіпке келтіріп, тұ­жы­рымдайды, заңдылығын аша­ды. Сондай-ақ­ бұл ғылым өткенді тал­дай­ды, болашақты болжауға мүм­кін­дік береді. Атқарылып жатқан істің мәнін түсіндіреді. Олай болса тео­рия­ның қоғамда алатын орны биік, ерекше. Солай десек те, баспасөз бет­­­­теріндегі материалдарда жұрт­­­шылыққа белгілі деген ав­тор­лардың өзі бізге керегі “ұлт­тық идеология”, “біздің иде­о­ло­гия­мыз ұлттық” деген сөзді көп ай­туда. Осы пікірді кейбір жур­на­­листер де қолдап, істің мә­ніне көз жеткізбей, қай­талап келеді. Олар сірә, “идеология” де­ген не, “ұлттық идея” деген не, ажы­рат­пай­тын болса керек. Мұндай ұғымдарға қалай болғанда да теория керек. Өйткені, ол жүйеленген, жұмыр ойдың жиынтығын құ­рап, көп сөздікті, бос сөз­дікті көтермейді. Бі­рақ, мәселе жалпы тео­рия­да да емес, ғылыми теорияда. Мысалы, біз­дің жағдайымызда идео­ло­гиямыз ұлттық болады деу қате пікір. Өйткені, көп ұлтты мемлекетпіз. Және... Иә, және кө­бі­не­се біз Қазақстан басқа ұлт­тарға қиын кез­де пана болған де­генде әдетте оны корей, не­міс, че­шен, тү­рік­терге қа­ра­тып айтамыз. Бұл дұ­рыс. Бірақ, біз орыс, украин­дықтарға олай демейміз. Десек те, бір кезде олар да бізге ке­ліп паналаған. Им­пе­ра­тор Александр ІІ 1861 жылы 19 ақпанда “басыбайлықты” жой­ды. Өкініштісі, патша зиялы қауым ұсыны­сын қол­дамай, ша­руа­ларды жер­сіз қал­дыр­ды, күн кө­ретін тіре­гі­нен айырды. Сөйтті де миллиондаған кедей-кеп­шік­ті Шы­ғыс­қа, Еділ мен Орал тауы­ның ар жа­­ғына барың­дар. Сонда бос жат­қан жер көп, со­лар­ды ие­леніңдер деп бос­тырып жі­бе­рді. Бар­маймын де­гендерді күш­теп айдады. Ақы­рында, олар арып-аш­ып, азап ше­гіп, жолда көп қиын­дық көрді. Жар­ты­сы осы азапты сапарда аурудан көз жұмды. Бірақ, жет­кен­дері мол бай­лық­қа килігіп, жер­гі­лік­ті хал­ық – қаз­ақ­тар­дың жат­сын­ба­уынан тұр­мыс­тарын тез түзеп алды. Қазақ жерін олар өздігінен емес, патша үкіметі ше­ші­мінің көрсетуімен ие­ленді. Ол тарихтан бел­гілі. Сон­дықтан сол кез-дегі келген ша­руа­лар­дың, әрине, бұған еш кінәсі жоқ. Оларды зорлап көшірген де, жер бөліп қоныс­тан­дырған да патша үкіметі. Қазақ еліне жеткен қара шекпенділер Ресейдегі салтымен құнарлы, сулы, қалаға жақын жер­лер­ге орналасып, әр­қай­сысы жақсы қора-жай салып, көше тұрғызып, жеміс ағаштарын отыр­ғы­зып, жа­ңа­ша өмір сүрді. Дәл осын­дай жағдай менің туған жерім Шие­ліде болды. Онда олар қыстақ шеті­нен сызықпен тартылғандай кең екі көше тұрғызды. Бірі түстіктен те­ріс­тікке қарай созылған “Хохляц­кая” еді. Кейін ол “Пер­вомайская” деп өзгертілді. Екін-шісі, батыстан шы­ғысқа созылған “Свобода” деген бөлік болатын. Атау­ларының өзі-ақ олар бұрын кім болғанын айтып тұрғандай. Үлкен шіркеу орнатты, мектеп ашты, аурухана салды. Басқа жерлерде де солай болды. Ақырында 1881 жылы, өзінің опат болар а­л­дын­да, Александр ІІ шешім қабылдап, әлг­і мұжықтарға еліне қайтып оралуына келісім берді. Бірақ, оған мә­­селен, Сыр бойына келіп ор­на­лас­қан қара шекпенділер хат жазып: “Біз­ді бұл жерге айдап келтірдіңіз, енді бұл жерден ай­да­ма­саң кет­пей­міз”, деп жауап қайтарды. Міне, сол кезде осылай деген орыс­тар, Шиеліге әбден сіңісіп бауыр басып кетті. Кері көшкендері әсте болмады. Әрине, олар қожа, сунақ, төрелер сияқты қазақ болып кеткен жоқ, бірақ өз­дерін бөгдеміз деп те есептемейді. Бұл – бір. Екіншіден, Қазақстанда орна­лас­қан әрбір халықтың өз менталитеті бар. Ол – тілі, әдет-ғұрпы, салт-са­насы. Бұл кез келген жұрттың ұлттық идеясы. Ұлттық идея: “Біз кімбіз?” деген сұрауға ғана жауап береді. Одан басқа, яғни, мемлекеттік пробле­ма­лар­ға көтеріле алмайды. Ол тек ұлт­тың болмысын бейнелейді, идео­ло­гияға қызмет етеді, бірақ, оның жұ­мысына араласпайды, табиғаты басқа. Сондай-ақ Қазақстанда орна­ласқан халықтардың өзіндік ұста­нымдары да бар. Егерде ұлттық идея­ны қолдап, дамытатын Қазақстан халқы Ассамблеясы десек: “Біз қайда бара жатырмыз?”. Мақсатымыз қандай? Не істеуіміз керек? – деген сұрауларға идеология жауап береді. Бізде идеология ұлттық бола алмайды. Егер ол ұлттық, яғни қазақ­тық бола қалса, қалғандары не дейді? Олардың да өзіндік идеясы және ұстанымдары бар емес пе? Идеология ұлттық идея емес. Оның мән-ма­ғы­на­сы терең, кең. Оның үстіне бір мемлекетте қанша ұлт болса, ұлттық идея да сонша, ал мемлекеттік идео­логия біреу ғана болуы керек. Егер, ол екеу, не одан көп десек, елдің шыр­қы бұзылады, бірлігі ыдырайды. Оны ешбір мемлекет көтере алмайды. Олай болса, идеология бір мем­лекетте, мейлі ол моноұлтты немесе по­лиұлтты десек те біреу ғана болуы қажет. Көп ұлтты мемлекеттерде бір идео­логия қай жағдайда болуы мүм­кін? Ол қалай іске асады? Екі жағ­дайда. Егер негізгі халықтың тілек-мақсатын мемлекеттік билік қолдап, қалған ұлттардың аузын күштеп басатын болса. Бұл демократиясыз елге тән. Немесе демократиялық жолға түскен елдерде, егер ол идеология ұлттық емес, мемлекеттік болатын болса. Былайша айтқанда, үстемдік етіп отырған идео­ло­­гия елдегі барлық ұлттардың мұң, мақ­сатын бірдей қолдап, қамтыса. Олай бол­са біздің мемлекетіміздің идеоло­гиясы тек барлық ұлттардың ойынан шығатын болуы керек. Ол үшін идеология тек мемлекеттік негізде жасалуы тиіс. Мәселен, біз дамыған 50 елдің қатарына қосылуды алға қойып отырмыз. Бұл – идеология. Бірақ ол ұлттық па? Жоқ, жалпыхалықтық, мем­лекеттік. Одан соң біз “қазақстандық жол­ға” түстік. Бұл да ұлттық емес, жал­пыхалықтық, мемлекеттік ұстаным. Әрине, біздің еліміздің негізгі халқы қазақтар. Мемлекеттік тіліміз де қазақ тілі. Барлық рәміздеріміз, теңгеміз қазақ ұлты тарихы мен мәдениетін бейнелейді. Бірақ, еліміздің күшейіп дамығаны тек қазақтарға ғана емес, осында тұратын барлық басқа Қазақстан халықтарына да пайдалы. Біздің мақсатымыз, тілегіміз бір дейтініміз міне, осында. Әрине, елімізде тұрып жатқан эт­нос­тардың әрқайсысының өзіндік тілі, мә­дениеті, әдет-ғұрпы, салт-санасы бар. Ол ұлттық, ал, идеологиямыз ұлттық емес, тек мемлекеттік, жалпыхалықтық. Бір­лік дегеніміздің негізі де міне, осында жатыр. Басты мәселелерде біз бірміз, бөлінбейміз, мемлекет туы төңірегінде ұйысқанбыз. Өйткені, біз қазақстан­дықпыз, осы елді дамытуға күш-жіге­рі­міз­ді аямаймыз, Қазақстанның патриот­тарымыз. Осы айтылғандар идеологиялық мәселелер. Ал оның негізі қашанда теория. Менің айтпағым: “Теорияға мұқият болайық”, – деу. Ұлттық идея өздігінен мемлекеттік дәрежеге көтеріле алмайды. Егемен­ді­гімізді алғалы бергі 19 жылда ұлттық идея­ға жататын қазақ тілі баяу да болса дамып, алға жылжып, біраз жетістіктерге қолы жетті. Ол мемлекеттік тіл стату­сына ие болды. Қандай жағдайда десек те әйтеуір бетбұрыс басталды. Басқа халық өкілдері қазақша сөйлейтін болып келеді. Тілдің жанашырлары көптеген пайдалы жұмыстар жүргізуде. Дегенмен, қазақ тілі республикамызда әлі де қос тілдің бірі. Сырт қарағанда, бұл идео­логиялық ақау сияқты көрінуі мүмкін. Сонда тілімізге демеу керек пе? Керек. Оның аты – идеологиялық демеу. Бұл дегеніміз, қазақ тілін респуб­ли­када тек бірден бір тілге айналдыру сая­­сатына бетбұрыс жасау деген сөз. Мәселен, ресми басылымдарды алайық. Ре­сей көп ұлтты мемлекет, бірақ оның газет-журналдары тек орыс тілінде. Сол жағ­дайды Германиядан, Франциядан, Ан­глиядан, Қытайдан да көруге болады. Ол елдердің мемлекеттік тілі – сол елдердің негізгі халқының тілі. Барлық ресми ақпараттар сол тілде жүреді. Оған ешкім бұл қалай демейді, орынды деп қабылдайды. Ал Қазақстанда бәріміз білеміз, олай емес. Бұл біздің басқа мемлекеттерге қарағандағы бүгінгі ерек­ше­лігіміз. Бәлкім, мұны тудырып отыр­ған өмір шығар. Оны түсініп, соңын шыдамдылықпен тосуымыз керек. Қазіргі таңда біз үшін басты мәселе Қазақстан халқы Ассамблеясының ХV сессиясындағы Елбасы Н.Назарбаев жасаған “Ұлттық бірлік біздің стра­те­гиялық таңдауымыз” атты баян­дамадағы тұжырымдар. Онда Президент міндет­тер­дің ең үлкені “мемлекеттік тілді одан әрі дамыту” деді. Ол үшін арнайы жұмыстар жасалып, орындалуда. Олай болса, тілге қатынас, оны қолдау, дамыту қашанда мемлекеттік идео­ло­гияға жатады. Ал тілдің өзі мемлекеттік статус алса да ол ешқашан идеология бол­ған емес. Тіл тек ұлттық идеяға жатады. Осыны зиялы қауым түсінуі тиіс. Ендеше, “қазақ тілінің халі нашар” деп шулай бергеннен гөрі, бұдан бы­лайғы мақсат қазақ тілінің мәртебесін көтеріп, оның ең бай, ең құдіретті, кезінде әлемге әсер еткен ең ерте дүние тілі екенін дәлелдеу. Айталық, басқа тілдерде жоқ сөздер бізде көп. Мәселен “сыңсу”, “жылау”, “естірту”, “жоқтау” деген сияқты ұғым­дар. Оның әрқайсысының өзіндік ерекше мағыналары бар. Орыс тілінде, мұны бір сөзбен “плач” деп береді. Немесе, ХІХ ғасырдың аяғында Орын­борда жарық көрген “Орыс – қырғыз (қазақ) сөздігінде” “ат”, не “түйе” деген сөздерге байланысты қазақ тілінде 40-50 атау бар екені келтірілген. Мә­селен “құлын”, “жабағы”, “тай”, “құнан”, “дөнен” сияқты, не­месе “бота”, “тай­лақ”, “інген” деп кете береді. Бұл бір ұғым­ның син­онимі емес, әрқайсысы өз алдына мағынасы бар сөздер. Мұны кейбіреулер қазақ халқы ежелден мал шаруа­шы­лығымен айна­лыс­қан, ол соған бай­ла­ныс­ты болған ғой деуі мүм­кін. Иә, бірақ, тек олай емес. Көш­пен­ділер дейтін далалық ба­-баларымыздың ар­ғы тегі, олардың әлем­де жабайы аң­дар­ды ау­лау­мен қа­тар, тағы жыл­қы­лар­ды қолға үйретіп, кө­бейтуден басталған та­рихы ең алғашқы еңбек бө­лісіне жата­тыны және оның 50-60, тіпті 100 мың жыл­­дардан асып кететіні көп жайды аң­ғар­та­ды. Әлемде қай ха­лықтың та­рихы осыған тең? Мә­се­лен, қы­тай­лық­тар тарихы 10 мың жылдан ас­пай­ды, орыстардікі 1000 жылдан сәл ар­та­ды. Еуро­па­лықтар тарихы одан да аз. АҚШ тарихы не­бәрі 200 жыл­дың ар жақ, бер жа­ғын­да. Олай бол­са, әлемде еш­бір халық көшпен­ді­лермен тең келе алмайды. Сол ұзақ тарихи дә­уір­де қазақ­тардың алыстағы да­лалық арғы ата-бабалары ті­лін да­мы­тып, мә­­дениетін, жо­ғары адам­гер­шілік қа­сиетін қа­­лы­п­тас­тырып қана қойған жоқ, ұдайы көшіп-қонып жүріп бас­қа­ларға өз мә­дениетін, тілін таратты. Сон­дықтан, қазақ тілінің, мәде­ние­тінің кейбір белгілерін қазіргі жапон­дық­тардан, қытай, араб, Батыс Еуропа елде­рі­нен көруге болады. Көш­пенділер тілі өте ерте қалыптасқанын Аме­рикада тұрып жатқан үндістер деп атала­тын майя, басқа ха­лықтардан айқын көреміз. Нақ­тыласақ, оларда “бақа”, “чилан” (жылан), “тепе” (төбе), “яш” (жас), “ақ”, “күн”, “ата”, “ана” деген сияқты біз­­­дің кәдімгі тілімізге ұқсас сөздердің кез­­­десетіні. Ол тіл майя­лық­тарда қайдан пай­да болған? Әрине, пайда болған жоқ. Олардың тарихи Отаны Азиядан (Алтай, Батыс Сібірден) алып барған сөздерінен қалғаны. Сөз ретіне қарай айта кетейік, осы­дан 25 ғасыр бұрын біздің жерімізде өмір сүрген көшпенділер тілі, олардың ауыз әдебиеті үлгілерінен байқалғандай, қазіргі ұрпақтарға кәдімгідей түсінікті. Ал ХІ, ХІІ ғасырларда жазылған Русь жылнамаларын бүгінгі орыстарға түсіну қиын. VІ ғасырда өмірге келген “Қозы көр­пеш Баян сұлу” жырымен VІІІ ға­сыр­­дағы Қорқыт Ата туынды­ла­рынд­а­ғы ұғым­дар ше? Олардың қазіргі қазақ тілінен көп өзгешелігі жоқ. “Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер” немесе “отағасы” деген сөздер қай дәуірден хабар беріп тұр? Мұндай тың, талданып зерттелінбеген сөз тіркестері бізде көп. Бұл да тіліміздің тарихы тым терең, басталуы тым ертеде екенін байқатады. Бұларды мен неге мысалға келтіріп отырмын? Еңбек, сана, тіл қашанда бір екендігі ақиқат болса, онда жоғары­да­ғы­ларды алға тартып, біздің тарих­шы­ларымыз дүниеге кең тұрғыда қарап, үл­кен ғылыми қорытындылар жасауы тиіс. Өмірдің өзі осыларды есімізге түсіріп, айтар сөзді аузымызға салып беріп тұр­ған жоқ па? “Қазақ тілі олай”, “ана тіліміз былай” деп айта бергеннен гөрі, тарихқа терең бойлайық. Сөйтіп, тілі­міз­дің адамзат баласы дамуына қосқан үлесін, ендірген мәдени әсерін дәлелдеп көрсетіп, әлемді соған тәнті етуге күш салайық. Сонда, қазақ тілі пробле­ма­сының күрмеуі көп күрделі түйіндері азаяды. 1969 жылы Алжир мемлекеттік музейінен ертоқым, атдорба, кәдімгі бесікті көрдім. Ертоқым барған жерге, тіліміз бармады дейсіз бе? Бұл бір жағынан ғылыми, бір жағынан идеологиялық мәселе. Неге біз ауқымды, терең ойлап, болаша­ғы­мыз­дың көкжиегін ашпаймыз. Тығырыққа ті­релгендей, бір нәрсенің маңында ай­налсоқтай береміз. Осының бәрі тео­рия­ға мән бермегендіктен болып отыр. Әдетте бір мәселе бір әдіспен шешіл­мейтін болса, онда оған басқа әдіс қолданылады. Менің айтып отырғаным, бір жағынан қазақ тілін зерттеуді, дамытуды айта беру, екінші жағынан оның статусын көтеріп әлемге көрсету. Елді біріктіретін, ұлы істерге бас­тайтын да, ыдырататын да, жігерін құм ететін де идеология. Күшті идеология адам­дар санасына сенім ендіреді, жі­герлендіреді. Ол үшін елдегі ауқымды мә­селелердің бәрі белгілі бір тео­рия­ларға негізделген болуы шарт. Теория да түрліше болады. Біздің қол­­данатынымыз ғылыми, про­гресшіл теория. Идео­ло­гиямыз – мем­ле­кеттік, тек мем­ле­кеттік болуы тиіс. Басқаша емес. Ал тіл ұлт­тық идеяға жатады. Идео­логия емес. Досмұхамед КІШІБЕКОВ, академик. АЛМАТЫ. ТЕРМЕ ұғымын теріс ұғып барамыз Халқымыздың жыраулық жыршылық, әншілік рухани қазынасы дәс­түрлі мәдениетіміздің негізін қалайтыны талассыз. Ұлт ұрпақтары ғасырлар бойы осы­дан тәлім-тәрбие алып, бойын да, ойын да түзеп, ел іргесін берік ұстап келеді. Жы­раудың, жыршы­ның орын­­­дауындағы қисса-дас­тан­дары­мен, жыр-тол­ғау­ла­рымен ауыз­данып өскен, өркен жай­ған өнегелі жұртпыз. Жазғы жайлау кеші, қыстың ұзақты түні ел жиналып, жыраудың өнерін тамашалайтын. Анау ауылда мынадай деген кісінің үйін­де алыстан келген жы­рау өлең айтады екен деген ха­бар төңірекке тез тарайтын. Сол сәтті жұрт қуана кү­тетін. Бала кезіміз, балақты түріп жіберіп, жон асып жат­қан жолдың шаңын бұр­қыл­датып, жаңағы ауылдан бір-ақ шығатынбыз. Белгілі үйдің іші-сырты халыққа толады. Содан ел тап­жыл­май отырып жырауды тың­дайды. “Алпамыс”, “Қо­бы­ланды”, “Көрұғлы”, “Мұң­лық-Зарлық”, “Қыз Жібек” қисса-дастандарды тыңдап, тол­ғау, өсиет жырлардан әсер алып, ләззат қиялға бөленіп қайтатын еді жұрт. Осы өнер туралы үлкен ғалым, белгілі фольклоршы Рахманқұл Бердібайдың сө­зіне құлақ түрейік. “Жыр­шы түскен үйге ауыл адамдары жиналады. Бұл әдетте, кешкі астан кейін болады. Жыршы домбы­ра­сын алып, құлақ күйін келтіріп, кіріспе өлең ай­тады. Әрбір қисса-дас­танға қысқаша сипаттама бе­ріп өтеді. Осыдан кейін жи­налған адамдар әлгі атал­ған жырлардың біреуін тілек етеді. Ақырында ұнаған жырына тоқталады. Бір жырдың өзін бір­не­ше сұлу мақаммен айтатын. Кейбір мезеттерде тың­дау­шылардың жырдағы оқи­ға­лар ауқымына берілгені сон­шалық, тіпті ағыл-тегіл жылап отырғанын көресің. Біз ержеткелі бері өнер ту­ын­дысы атаулының талайын көріп келеміз, бірақ тәмам тың­­даушыны ерекше те­бі­ре­­ніске салып, көзінен жас мон­шақтатқан құдіретті күш­ті көргеніміз сирек. Ал Сұлтанбек жыршының ай­туында осындай сиқырлы күш бар еді. (“Жыршылық дәстүр”, Алматы, “Қа­зақ­стан” 1980, 55-56-беттер), Сұлтанбек Аққожаев (1876-1963) бұрынғы Ақмола губерниясының Құланөтпес деген жерінде дүниеге келген”. (Сонда 53-бет). Енді “терме” деген тер­мин­нің төркініне келейік. “Бір жырдың өзін бірнеше сұлу мақаммен айтатын”, дедік қой. Міне, “терме” осы бірнеше сұлу мақамның іш­інде, яғни терме-мақам, саз. Тағы да Рахаңа жү­гі­не­йік. “Ұзақ жырды да, қысқа толғауларды да өзіне лайық сазымен өрнек нақышына келтіріп айтатын теңдесі жоқ сұлу терме әуені осында (Сыр бойы – Қ.А.) сақ­талып келген”. “Қысқасы, терме сазы – өзгеше әсем, өшпес өмір әуеніндей мәңгілік, мәнді саз” (сонда). Терме сазы халық жүрегінің нәзік пернелерін шертіп, тіл жеткісіз ләззатқа бөлейді” (сонда, 44-бет). Көрікті ойдың көсемі, сұлу сөздің шешені “... Қорқыт баба қобызы боп кү­ңіреніп, Тәттімбеттің күй­лері боп төгілген” (Ғалым Жайлыбай), “Жұрт дуалы аузына қарайтын” (Серік Қирабаев) Ақселеу Сей­дім­беков кеше ғана дүние сал­ды. Марқұмның бір ауыз ғана сөзін келтірейін. “Жақ­сы дәстүрге саналы зерде қажет”. Жаман дәстүрдің жұқпалы аурудай таралуы оңай. Әнші­нің міндеті – әсем сазды әуенмен тың­дау­шыға сұлу сезім сыйлау. Осы күні қуыр­шақтай киініп алып, көзін ойнатып, қазіргі би ырғағы­мен дөңгелене са­баланып, аз тыңдаушыны мәз қылғанға дәніккен әншілер төбе көрсете бас­тады. Олар асыл өнермен өнеге ұсынбайды. Біреу үкісіне, біреу түзу си­ра­ғына қол соқса, қо­шемет деп түсінеді. Соңғы кезде біз терме, жыр деген­­ді желеу етіп, небір парасат-пайымға толы өсиет, үлгі өлеңдерін бірыңғай тасыр сарынға салып айтуға әуес болып алған сияқтымыз. Ме­ніңше, терменің жөні осы екен деп, Асанқайғыдан бастап, Мұқа­ғалиға дейін бәрін бір сарынмен желпілдете беруге болмайды. Домбырамен ән айту деген сөз – халқымыздың ғасырлар бойы қалыптастырған асыл дәстүрінен қол үзбеу деген сөз. Бір ғажа­бы, домбырамен айты­ла­тын ән­дер өзінен-өзі дәс­түрлі әуен сазы­мен табысып, төлтума қасиетін таза сақтайды. Дом­бы­ра аспа­бын музыкалық тілі­міздің сарапшы-сақтаушысы десе де болғандай (Сонар, Алматы, “Жалын”, 1989, 179-180-беттер). Классик жазушымыз, сөз зергері ұлы Ғабең, Ғабит Мүсірепов ұлттық өнерімізге жанашырлықпен ашына былай деген екен: “Соңғы кезде “Тер­ме” деген хабар беріліп жүр. Анда-санда көз түсіп қалады. Мұнда, негізінен, тың­даушыға сөз жетуі керек. Әзірше ой қозғап, құлақ тұщы­та­тын зерделіні кезіктір­мег­ен­деймін. Сөз де жоқ, әуен де жоқ, был­дыр-батпақ бірдеме. Жақсы сөздің ажарын келтіріп қор­лай­тыны да жоқ емес. Домбырасын сабалап, ойсыз бақыра бере­тін­нің бәрін термеші, әнші деп теледидарға тоғыту – ұлттық өнерімізді байыту болмайды. Керісінше, асылдың құнын түсіру дейміз. Теледидар атақ­құ­мар­лардың трибунасына ай­налып кетпеуін қалар едік. (Жә­нібек Кәрменов, Ғашықтың тілі, Алматы, “Өнер”, 1988, 114-бет). Осы орайда, мен де кезек алып қалайын. Олай дейтінім, 1992 жылы 24 сәуірде “Қазақ әдебиеті” газетінде “Теледидар” айдарымен менің “Терме – текті өнер” атты мақалам жарық көрді. Онда не деп шырыл­да­дым, соған келейік. “... Ұлттық музыка өнерінің бір көрікті саласы терме қазірде қойырт­пақ­қа айналып барады. Бірінші­ден, “әу” деп ән салып, өңмең­деп өлең айтатынның бәріне термеші деген атақты теліп, теледидардың төрінен ойып орын беретін болды. Домбыра­сын мойнына іліп алып шыға келгендерді көр­ген­де, менің жүрегім сыздайды. Қайран қасиетті домбыра құр таяққа айналды-ау, жегіс көлігінің мойнына ілінген қамыт болды-ау, деп күйінемін. Домбыраны мойнына салбы­ра­тып қойып, екі қолын көкке көтеріп, тақпақ­тататындар тағы бар. Олар терме дейтін текті өнердің не екенін де түсінбейтін болу керек. Өткен жылдың қараша ай­ында Қармақшыда Қазақстан жырау­ларының байқауы өткі­зілетінін осы қыс ішінде теле­дидардан естіп білдік. Шығыс Қазақстан облы­сынан шыққан бір “жырау”: – Менің бұл термемде бәлен­ше ақындардың сөз қақ­ты­ғысы бар, – деп бар абырой­д­ан бір-ақ айырылды. Терме туралы түсінігі осындай өнер­паздан не күтуге болады? ... Талғам-талап атаулыны жинап қойып, ойдан-қырдан әркімді шақырып әкеліп, экранға тоғы­та беру – ха­лыққа өнер шашу­дың жолы емес, ұлттық дәстүрді рәсуалау, жыраулық үрдістің төрдегі басын есікке сүйреу. Қазақстанның қай түкпі­рі­нен болмасын таңды таңға ұратын жыраулар табы­лады. Сондай шын өнер иелерін ғана экранға шығарып, термені те­кірекке салмай, табиғи қал­пында көрерменге тарту ету – білімділік пен біліктілікті тілейтін жауапты жұмыс”. “Жаман дәстүрдің жұқпалы аурудай таралуы оңай”, – деп қайран Ақселеу айтқандай, өңмең­деп өлең айтатынның бәрі термеші атанып, ел аузына тарап кетті. Қауіптісі – осы. Жырау­лық, жыршылық, ән­шілік өнер­дің, тегі мен төркінін білмеген­діктен болып отырғаны белгілі. Жоғарғы, орта және төменгі буындардағы мәдениет пен өнер­ді басқарып отыр­ған­дарға ізденіс жетіспейтін сияқ­ты. Әйт­песе, біз осы әң­гімені аспан­нан алып отырғанымыз жоқ қой, кезінде бәрі айтылған, бәрі жазылған. Сонымен терме – ұлттық музыкамыздың бір жанрына (ән, күй, терме) жатады дедік. Әннің сазы да, сөзіне, орнына қарай, әралуан. Мысалы, жар-жар, сыңсу, қоштасу, жоқтау, бақсы сарыны тек қана өз ән-сазымен айтылады. Сонау 30-жылдары “Қыз ұзату” дейтін грамплас­тинка шықты. Авторы – Қали­бек Қуанышбаев. Осында сыңсу­дың неше түрлі сазы бар. “Айналайын, әкетай, сағындыр­май келіп жүр”, –дейді қыз жылап. “Барып тұрам, қалқам, барып тұрам...” – дейді шал. Сөйтіп, Қаллеки  өзі шығарған “Қыз ұзатуда” өзі шал, өзі кемпір, өзі қыз болып сыңсып, өзі бұзау боп мөңіреп, өзі қасқыр боп ұлып, өзі ит боп үреді. Міне, өнер! Міне, қабілет, дарын. Ән көп. Мыңдап саналады. Күй де солай. Шертпе күй, төкпе күй деп бөліп жатамыз. Ал терме сазы ше? Көп емес, ондап қана саналады. Терменің текті­лігі де, киелігі де сонда. Көрін­ген өлеңші төпелей беретін қой­шының торы аты емес. Терме – тұлпар, терме – дүл­дүл, ол сонау көз ұшында ғана құлди­лайды. Екінің бірінің қолы­­нан келе бер­мейтіні – термеші­нің тектілігі. Арқалы, аруақ­ты асылдардың аузынан шыққан өнегелі өсиет, толғау, арнау, сипаттау секілді өлең сөздерінің музы­касы тек терме. Оның кие­­лігі де сонда. Мен бір теңеу келтіріп кетейін. Қазақ жылқымен бірге өскен халық қой. Жылқы мінезділігі де содан. Бі­реу­леріміз – жүзден жүй­рікпіз, біреулеріміз – мыңнан тұлпармыз, біреу­леріміз – жорғамыз, көбіміз – шорқақпыз. Атқа салт мініп, сапарға шықтыңыз дейік. Жол ұзақ, түстік жер. Атыңызды әртүр­лі жүріске саласыз: аяң жүріс, бүлкіл, жортақ, желіс. Ал­дыңызда кең жазық жатыр. Сізді еліктіреді. Тізгінді босатып, үзеңгіні бір қағып қаласыз. Атыңыз зымырай жөнеледі. Бәйгеге түскендей қиқуға саласыз. Сонау белден бір-ақ шығасыз. Жолды жеп қоя­сыз, желпініп те аласыз. Ал енді жырауды – жыршыны алайық. Ол бір қиссаны бастады. Оқиғасы ұзақ. Оның орайына қарап, жыршы түрлі мақамға салып отырады. Кәдімгі аттың жүрісі сияқты. Жұрт жа­лық­қанға ұқсаса, жырау да кетеді зымырап – термеге басады. Жұрт қи­қуға са­лады, рухтанады, аруа­қ­та­нады. Кеудесінде жаны бар адам селқос отыра алмайды. Мі­не, терменің киелілігі, жауын­герлігі, ол сені қалың қолға қарсы аттандырады. Қобыланды батырдың Қазан­­­­­ға аттануы немесе Тайбурылдың шабысы, Қыз Жібектің көші, Шегенің толғауы. Иә, қай қиссаның да бойынан термеге басып жіберетін тұстары аз емес. “Исаның желдірмесі” деп жатамыз. Желдірме де терме, яғни мақам-саз, әуен. “Иса­ның өлеңі” деп неге айт­пай­мыз. Өлеңін (мәтінін) кім көрінген оқи берер. Ал жел­дір­­мені (термені) ше? Оған асқан әншілік керек, Құдай жаратқан дарынды дауыс (саз­ды үн) керек. Міне тер­менің текті төркіні осында жатыр. Ана бір жылдары Мұх­тар Әуезовтің музей-үйінде белгілі өнертанушы ғалым Рахманқұл Бердібайдың бастауымен жырау, жыр­шыларды халыққа тыңдату шарасы өткізіліп тұрды. Теледидардан ел тыңдады. Бәріміз де көрдік. “Халық университеті” өзінің тың­дау­шыларына үлкенді-кішілі отыз шақты жыршы, терме­ші­нің орындаушылық өнерін таныстырды, олар­дың үнін, ырғағын ма­гни­тафон лен­тасына түсірді, ең таңдаулы орындау­шы­лар­дың әуені грам­плас­тинкаға жазылды”, – деген еді Рахаң “Жыршы­лық дәстүр” кітабында (31-бет). Содан бері 30 жыл өтті. Қазіргі 30-40-тағы жастар содан – “Халық универси­теті­нен” мақұрым. Ақселеу не деп кетті: “Сұлу­лық сыры ашылмаған ән тыңдаушының жүре­гіне де жетпейді”. (Сонар, 175-бет). Ақселеудің Жәні­бекпен екеуі отырып, қазақтың ән-күй, жыр­шылық өнерінің сұлу­лық сырын, тарихи тегін, мән-жайын, шығару­шы­сын сұң­ғы­ла білгірлікпен майын тамыза баян-сұхбат құрғаны есімізде. Ұмытыл­майтын, білім, таным өнегесі көл-көсір теледидар хабары бол­ды. Жәнібек жаңағы жан-жақ­ты сипат­тал­ған әнді келіс­­тіре, толғана орын­дайды. Маған бұл екеуі жер басып жүрген пенде емес, Тәңірдің жібер­ген періш­те­леріндей көріне­тін. Иә, Тә­ңір сол періш­телерін қайта шақырып әкетті... Қара үзіп барады асыл қазыналарымыз. Мате­риал­дық құндылықтардың сапа­сын анықтайтын құрал­дар­ды ойлап таптық, қол­данып та жүрміз. Ал рухани құнды қазына­ларымызды – әнші, күйші, жыршы­ла­ры­мыз­дың көркемдік сапасын анық­тай­тын ес, құлақ бар ма бізде? Бар, бірақ, бұ­зыл­ған. Ұлттық әуенді қабылдай алмайды. Жат жұрттың даңғырағы мен далаңы ес-тұсын билеп кеткен. Бізге эталон керек. Ол – өнердің нағыз үлгісін көр­сеткен кешегі Жүсіпбек, Ма­нарбек, Ғарифолла, Жә­нібек. Бүгінгі Роза, Би­бігүлдер... Сөзімізді аяқтай келіп, біздің осы бір қамқор жан­айқайымыз министр Мұхтар Құл-Мұхаммедтің құлағына жетсе дейміз. Өйткені: “Мен егер закүн қуаты қолымда бар кісі болсам?.. – дейтін Ұлы адамның айтқаны осы арада орнын тауып тұр­ғандай. Қасымхан АЛДАБЕРГЕНОВ. Қостанай.