Игі іске мұрындық – ізгі мұраттан шығады.
Мақтан үшін емес, парызым әрі қарызым деп біліп, сондай шаруаның соңында жүгіріп жүретін жандар бүгінде сирек ұшырасады. Дегенмен өмір ғой, ілуде біреу болса да ондай жандар кездесіп те қалады. Алысқа бармай-ақ арамызда жүргендеріне құрметпен қарау сауапты болмақ.
Ойыңды да, сөзіңді де дұрыс түсінетін, ізеті мен ілтипаты үлкен кішіге бірдей замандасымыз Тынышбай Дайрабаевтың даралығы да осынысында. Сөзі тындырымды, өзі тынымсыз жанды көпшілік этнограф, журналист, тарихи мұрағаттарға қайта тыныс беруші, архивті ақтарудан жалықпай келе жатқан жан ретінде таныса, курстастары бұдан қырық жыл бұрынғы старостасы ретінде біледі, құрметтейді. Бұның екінші мағынасы – сөзін екі етпейді.
Сәлемінен аңқылдаған ақжарқын дауысы бұрын жететін сол Тәкең өткенде баспаның ұзын дәлізінің бойында ұстап алғандай болды. Онысы жай емес екен:
– Сейітқазы туралы жазбайсың ба? Тіпті соңғы кездері ауызға алынбайтын боп барады. Ал өзің білесің, ол қандай журналист еді? Бәрі есіңде шығар? Редакцияда есікпе есік отырдыңдар ғой... Жазу керек, бұлай болмайды. Ондай жігіттер ұмытылуға тиіс емес. Бәріне ескерттім. Саған өзіңе тікелей айтып тұрғаным. Күтем, сенем, – деп кесіп айтып әрі сенім артып кеткен еді.
Ойланып қалдым. Тәкең асыға басып кетіп қалғанымен, ақжүрекпен айтқан дабылы құлағымда қалды.
Көз алдыма Сейітқазы келді. Күлімсіреп қарайтын биязы жүзі... Бәрі ойда жоқта еске түскендей болды. Ұстатпайтын ұшқыр уақыт-ай... Сенің ондайың да бар ғой. Асығып барасың, онымен қоймай бәрін ұмыттырып барасың-ау. Бұрынғы өмірдің ағысы тып-тынық күндей болса, бүгінгісінің қарқыны бет қаратар емес. Жаныққан жұмыс, жанталасқан жүгіріс. Ойлауға да, ойлануға да мұрсат бермейді. Шаруа шаш етектен. Проблема бастан асады. Сондықтан да болар көп жәйт жадымыздан өшіріліп, ойымыздан суып барады.
Ал жаңағы әңгімеге келсек... Ол кез «Лениншіл жастың» (қазіргі «Жас Алаш») дүрілдеп тұрған шағы. Жастар газетін бүкіл ел оқиды, дүйім жұрт жаздырып алады, ал жастар жағы қолдан-қолға түсірмейді. Студент қауымының ықыласы тіпті бөлек. КазГУ-дің Никольский базарының жанындағы жатақханаларда тұратын бүкіл факультеттің ашқұрсақ студенттері асхана емес, әуелі газет киоскісінің алдын бермейді. Ал асханаға кірген кезде әрбір студенттің қолынан бояу исі бұрқыраған «Лениншіл жасты» көресің.
Ал біз журналистика факультетінің студенттері газеттің әр бетін басынан аяғына дейін оқиды десем әсірелеу болмас. Тіпті қарапайым хабарлардың өзі елеусіз қалмайды. Ол кездің романтикасы ерек еді, жастықтың болашағына деген сенім күшті еді, айтылып жатқан, жазылып жатқан дүниелерге иланым айрықша болатын. Жастықтың жалындаған максимализмі басым еді. Сондықтан ба, сол кездегі жастар – студенттер алғы күндерге деген арманшылдықпен, жасымайтын жігермен, құштарлыққа толы қызығушылықпен көңілдері көкте, өздері шалғын шаттығы таусылмайтын көкорай белде жүретін. «Лениншіл жас» болса осындай армандар мен мақсаттарға шақыратын, жастықтың көгілдір тауларынан қол бұлғайтын, армандары мен аппақ гүлдей махаббаттарына ұшқын тастайтын небір дүниелерді үздіксіз жариялап жататын. Бірінен-бірі қызықты. Көз баурайды, көңіл аулайды, жүректі лүп еткізеді, арман аурасы алып ұштырады. Олардың жанрлары да жасарып, құлпырып, түрленіп, буырқана бүрленіп жатады: өмірдің өзі новелла, мөлтек сыр, қаз-қалпында, сырсандық, атамекен, лирикалық очерк, сыпаттама, күнделік беттерінен...
Осындай газет беттерінде әдеттегідей емес, етек жеңі жинақы, тақырыбының өзі тапқыр қойылған оймақтай очерктер көріне бастады. Авторы – Сейітқазы Досымов. «Күз демі», «Алтын күрек», «Әуесқой әнші»... Бәрі ауыл өмірінен. Қарапайым еңбекқор жастар жайлы. Өзіміз білетін өмір, тірлік толғамдары мөлдіреп кеп газет бетіне қона кеткендей әсер береді.
«Лениншіл жасқа» келгенімде Сейітқазы мені бұрыннан білетіндей алдымнан шықты. Өйткені мен де жастар газетіне үзбей қатысып тұратынмын. «Жақаусың ба? Білем, білем. Сексеуіл стансасы. Жаз, бұрқырат!», – деді қуақылана күліп қолымды алып жатып. Шырайлы жігіттің күлкісі де шуақты, сыпайы екен. Редакцияның қуықтай қара көлеңке бөлмесі әлгі шуақтан жарық бола түскендей күйге енді. Бәлкім ол өзімсіне баураған жылы сөзден солай көрінген шығар, бәлкім солай сезінген шығармын.
Қаракөлеңке демекші, ол кезде «Лениншіл жастың» редакциясы бұрынғы Комунистік проспект 63 – Горький көшелерінің бұрышындағы екі қабатты ғимаратта еді. Сол кездегі еңселі үйлердің бірі. Ішінің баспалдақтары тар, бөлмелері шап-шағын, бірақ терезелері мен есіктері біп-биік. Жазу столдары біріне-бір иектесе жалғасқан. Бөлмелерде күндіз де шам жанып тұрады. Ал материалды апарып өткізетін баспахана әжептәуір жер – көкбазардың жанында. Газет-журналдардың бәрі сонда басылады. Тіршілігі қайнап жатқан редакцияның бір күнінен бір күні қызық: материал жазу, хат қорыту, біреудің атынан жеделдетіп мақала әзірлеу, келіп қалған науқанға үн қатқан, паш еткен, насихаттаған топтамаларды жедел ұйымдастыру.
Бұл науқан әсіресе үш бөлімнің түн ұйқысын төрт бөледі екен. Олар комсомол тұрмысы, шаруа жастар және жұмысшы жастар бөлімдері.
Сейітқазы шаруа жастар бөлімінде болып шықты. Бірінші беттен бастап екінші бетті еншілеп алған бұл бөлімнің материалдарына газет күнде зәру. Жылдың төрт мезгілі айналып келеді де отырады. Материалдар үздіксіз дайындалады да жатады. Сейітқазы осы оттың ортасында жүр екен. Жай жүрмеген, көрікшісі боп алған. Дайындайды, қорытады, ара-арасында өзі де жазады. Әдемі очерктеріне қосарлатып, анда-санда әңгімелерге де ауыз салып қояды.
Сыпайы әрі сыйлы, кей лездемелерде редактордың: «Мына мерекелік нөмірді бұрынғыдан өзгеше етіңдер, мына Сейітқазыға бір очеркке заказ беріңдер», – деп жатады. Мұнысы оның қаламын бағалау, бабында болуына тілектестік, редакторлық жанашырлық. Мұндай құрметке екінің бірі іліге бермейді.
Осындай бағадан кейін болдым-толдымды білмейтін Сейітқазы тағы бір дүниені дөңгелетіп тастауға отырады. Ертеңіне машбюродағы машинистканың қасында түні бойы жазып келген дүниесін сыбырлай оқып отырған оны көреміз.
Журналистің жазуы күнде жүре бермейді. Оны журналистиканың ыстық-суығына тоңып-піскендердің бәрі біледі. Бірақ мынаны да ескермеуге болмайды. Бір жақсы дүние жаздым деп, келесіге ұзақ дайындалып, ырғалып-жырғалып жүргенде қаламыңның қызуы суып қалуы әбден мүмкін. Сөйтіп жүріп жазудан тоқырап қалған жігіттер де болды. Ал керісінше жазуды – ізденгіштік тұрғыда ұстанған, қаламын қолынан түсірмей баққандардың шапқан сайын олжа байлап, өрлей түскенін білеміз. Сейітқазы да жоқтан бар болмайды деген қарапайым қағиданы қазық ұстанып, қары талғанша жаза беруден рақатын тапқан жан. Соның куәсіндей оның жазғандары номерден номерге жалғасып жатады. Оған «Лениншіл жастың» көне тігінділері куә, ал С.Досымов деген фамилия тұрған түрлі дүниелер тынымсыз еңбектің тындырымды жемісі дер едік.
Сейітқазы қысы-жазы журналистік сапарға көп шығатын. Ауылдан шыққан жанның тар бөлмеде тыпырлап отыра бермей ел ортасын көріп, қырдың самалын жұтып қайтса шығармашылығын зарядтап алатын болса керек. Сыпайы жымиып қойып, екі бетінің ұшы қызара шырайланып оралатын Сейітқазының қаламына тауып қайтқан тақырыптарына қуанулы екені көзіндегі ұшқыннан-ақ көрініп тұрар еді. Арадағы бір аптада редакцияны сағынып қалғандай боп: «Мен жоқта не болды? Не шықты? Летучкада не дедіңдер?», – деп ойындағысын сыпыра бір сұрап алатын да: «Ал мен кеттім», – деп кезекшілікке асыға кетіп бара жататын. Сейітқазы кезекшілікті сағынып қалған жоқ, сонда отырып бет оқып болғаннан кейін жазып жастайтын жаңа дүниесінің буы шыдатпай бара жатқанын бәріміз де білетінбіз. Өйткені, кезекті нөмірге 350 жол жоспарланғанын біледі.
Сейітқазының достары да кіл жазғыштар жүздігінен еді. Жарасқан Әбдірашев, Құрманғазы Мұстафин, Мағира Қожахметова, Мұрат Күлімбетов... Әрқайсысының бір-біріне деген сыйластығы қандай десеңші, соның ішінде Сейітқазы салмақтырақ, сыпайылығы жарасымды, лепіріп сөйлемейді, мақтану дегенді білмейді, біреуге көкірек керу деген жоқ, дауласудан аулақ жүреді, ақырын сөйлеп ақырын басады. Ол күйіп жанып жататын бөлімде салауатты сабырлы сипатынан танбайды. Бұл – оның болмысы, мінезі еді.
Байқасақ, журналистің жазғандарында оның мінез-болмысы байқалып тұрады. Бұл бір қызық құбылыс. Өйткені, жазылған дүниені оқып отырып оның өне бойынан, иә диалогынан, болмаса мінездеуінен, тіпті суреттеуінен автордың бір болмысының жылт етпеуі кемде-кем. Сейітқазының ауыл өмірінен жазған дүниелерінің адамдары – кейіпкерлерінің таныс-білістей көрінуі, тез байқатпай баурап алуы куә бұған. «Сейітқазы прозасының оқырманды жіпсіз жүйелейтін тұсы – әр кейіпкер әлгіде өз мінезімен көрінеді десек, енді сол кейіпкерлер өзінің тілімен сөйлейді», – деп, «Сейітқазы көп жылдар бойына қазақтың маңдайына біткен «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде істеп, журналистиканың қазанында қайнап, пісіп шықты. Артық оқиғаны қыстырып, сағызша созып отырмай, ойды нақты дәлме-дәл жеткізуге дағдыланды», – деп бәтуәлі бағасын берген қазақтың көрнекті қаламгері Дүкенбай Досжан біздің кейіпкеріміз жайындағы ойымызды да, сөз саптауымызды да нықтай түседі.
«Лениншіл жаста» жарияланған ол кездегі очерктердің беталысы жаңа болды. Бұрынғы қатып семген шеңберден шығып, жылымық-жылылық идеясы пайда бола бастады. Ол дегенің ұбақ-шұбақ пайыздардан қашу, омырау толы орден-медальдарды емес, орнықты еңбек адамын алға шығару, құрғақ баяндау орнынан ішкі иірімдерге бару, тіпті бір сәттік толғаныспен де тақырыпты тарқата түйіндеу, бір сөзбен айтқанда – тақырыптың шарттылығынан тақырып шалқымасына ден қою еді. Бұл журналистика жанрларындағы соны құбылыс еді. Сейітқазының және өзі қатарлас журналистерді қызықтырған да, құлшындырған да осы желпіністің, қалам сермеудегі жаңаша серпілістің қызуы болатын.
Қарап тұрсақ бұл серпілісі жай серпіліс емес екен, сол леппен жазған қаламы жүйріктердің көбі ұзамай көркемдікке қарай қоныс аудара бастауы соның бір айғағы болса керек. Очерктермен қабаттастыра әңгіме, повестерге құрық сала бастаған жігіттердің көп ұзамай әдеби бәйгелерді қанжығаға байлай бастауы да осы тұс. Соның бірі – Сейітқазы еді. Шаруа бөлімінде жүріп-ақ әдеби шаруасын тындыра білген кейіпкеріміздің «Директорлар» повесі бәйгеден келіп әдеби ортаны елең еткізгені «Лениншіл жас» редакциясының тойына айналғаны бар. Бұл басы ғана екен. Сейітқазының әңгіме-повестері енді әдеби газет-журналдарда көрінуі жиіледі, қаламын есейтті, еңбегін еселетті.
Осы жерде айта кетер жай: Сейітқазының әкесі Досым ақсақал елге қадірлі кісі екен. Мал шаруашылығында сіңірген ерен еңбегі үшін Социалистік Еңбек Ері атағын алған. Сол атақтың арқасында Сейітқазы Алматыда жұмыс істеп жүріп жоғарғы жаққа ақсақалдың үшбу хатын жолдап, ол жақ оң шешім шығарып күйіп тұрған пәтер мәселесін күтпеген жерден шешіп, алдымызды ашқан еді. Алдымызды дегеннің екі жағы бар. Бірі кезегіміз жылжыды, екінші – жалдап тұрып жатқан пәтерін ұсынды. Ол қуанышы қойнына сыймай жүріп көшетін сәтінде:
– Жақау, менің пәтеріме кел, иесі жақсы кісілер, – деді.
Ол кезде мен аэропорт жақта тұрамын. Редакцияға дейін қиян шет, қиын жол. Кезекшілікке барғанда шофер Вася ағай басын шайқайды. Түн ортасында жеткізіп салатындардың ішінде ең қиянда тұратын мен ғанамын.
– Пәтерің қай жерде еді? – деймін.
Сейітқазы жымың-жымың етіп:
– Саспа, қожайындары шал мен кемпір, жайлы адамдар, – деп мақтауын жеткізіп-ақ жатыр. – Есігі бөлек. Магазин жанында. Адресі Тоқай – 99. Ұйғыр отбасы, – деп тәптіштеп түсіндірді де:
– Ал кеттік, – деді.
Сөйтіп, мен Сейітқазының жалдап тұрып жатқан пәтеріне көштім. Ішімнен жаңа пәтер алып жатқан Сейітқазының жолын ырымдап қоямын.
Шынында да көп ұзамай менің де пәтерге қолым жетті. Сейітқазы секілденіп мен де бөлімде істейтін Шәкизада Құттаяқовқа мақтауын жеткізіп, тұрған пәтерімді табыстадым. Ұйғыр кемпір кілең бір редакцияның жігіттері тап келгеніне қуанып жүр.
– Жақсы болды, шырақтарым. Ылғи тәртіпті балалар екенсіңдер. Мақұл, мақұл, – деп бәйек боп қарсы алды.
Өмір жолдары өзің ойламаған тұстан қиысып жатады, ойламаған сәттерің алдыңнан шығып жатады. Ал уақыт өз сюрприздерін жасаудан айнымайды. Оған бір дәлел: екі-үш жылдан кейін мен жаңа пәтер алдым. Сейітқазының үйімен көрші болдым. Ал бұл кезде Сейітқазы басқа жұмысқа ауысқан. «Қазақ әдебиеті» газетінің бөлім меңгерушісі. Одақ үйінің – Жазушылар одағының ішкі бауындай боп кеткен. Анда-санда көретін едік, енді күнде аялдамада кездесетін болдық. Ақкөңіл азамат қой, кездескен сайын: «Бір очерк әкелсейші?», – дейді, «Бір әңгіме берсейші», – дейді дархан көңілмен.
Балаларымыз баратын мектеп те ортақ болды. Ленин проспектісінің бойындағы республикалық қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын №2 мектеп-интернат. Зайыбым жас мұғалім Шұға осы білім ұясында. Сол төңіректегі Үкең (Үмбетбай), Тәжібай, Сағат, Баққожа, Жанболат, Дидахмет, Кәдірбек, Жолбарыс секілді қаламгер – журналистердің балаларының бәріне сабақ береді. Бәрінің апайы. Ол үйге келгендегі әңгіме арасында: «Сейітқазы ағайдың балалары күшті оқиды», – дейді. Жақсы оқиды деп емес, күшті оқиды дейді. Өмірде де соны дәлелдеді. Сейітқазының балалары өте жақсы оқыды, Айқыны, Данасы, Әділі әкеге лайық азамат болды.
Қазақ прозасы мен публицистикасы бір-біріне ұқсамайтын, өз үні мен үрдісі бар сан-алуан түспен құлпырған көркемдік бояуларынан тұрады ғой. Көз қызығар, көңіл де толар ол көркемдіктің көкорай белін тағдырлы, сан түрлі сүрлеу-соқпақтар зерлеп жатыр.
Бір ерекшелігі соның бірі бізге таныс, бізге ыстық...
Ол – сергек қалам Сейітқазы соқпағы.
Жақау Дәуренбеков, жазушы. Алматы.