Қазыбек бидің шапаны Ұлттық музейдің Тарих залында тұр. Жәдігерді бидің жетінші ұрпағы Алтын Қожахметов 2008 жылы Президенттік мәдениет орталығына өткізген. Парша матадан тігілген шапанға алтын, күміс, мыс жіптерден «құмыра», «құс қанаты», жұлдызша, өсімдік тектес өрнектер жүргізіліпті. Шапанның жалпы ұзындығы – 135 см, жеңінің ұзындығы – 70 см. 1665-1765 жылдар аралығында өмір сүрген Қаздауысты Қазыбек бидің зерлі шапаны біз көрген шапандарға мүлде ұқсамайды. Түсі де ерекше. Үш ғасырға жуық сақталған жәдігер өңдеу барысында өзгертілді ме, түпнұсқасы қандай болды екен? Көкейдегі сұраққа жауап іздеп, 2,5 жыл бойы бидің шапанын қайта өңдеуден өткізіп, қалпына келтірген Ұлттық музейдің реставраторы Тұрсынкүл Жайлаубаевамен әңгімелестім.
– Бұл шапан жай шапан емес, – деп бастады әңгімесін Тұрсынкүл апа. – Қасиетті шапан. Оны ең алғаш Мырзатай Жолдасбеков 2008 жылы Қарқаралы ауданынан тауып, ұрпақтарымен сөйлесіп, Президенттік мәдениет орталығына алып келген. Мен ол кезде Алматыда болатынмын.
Астанаға арнайы шақырып, осы шапанды көрсетті. Қызым да осы іспен шұғылданатын. Екеуміз бірге келдік. Шапанды сол кезде жерден қазып алыпты. Бөтен көзге көрсетпей, бидің ұрпақтары бұл байлықты жерге көміп сақтаған екен. Жәдігердің алғаш алып келгендегі түрін шапан деп айту қиын еді. Өте қалың матадан тігілген екен, үш қабатталған жіптері сетінеп кетіпті. Бір жақ иығы мен етегін ырымдап қиып ала берген. Жіптерін ажыратып, жаға, жең, етек, арқа тұсын орнына қойғанша, біраз әбігерге түстік, – дейді.
Тұрсынкүл апа қазір 78 жаста. Шебер апа тігіншінің оқуын арнайы оқымапты. Әкесі зергер болған. «Тігіншілік – әкемнен берілген қасиет», дейді реставратор. Өңі кеткен ескі дүние көрсе, бүтін қалпына келтіргенше асығатын Тұрсынкүл шебер бидің шапанын қалпына келтіруге қуана келісіпті.
«Шапанның киесі туралы әңгіме бір бөлек. «Сенің қолыңнан келеді» деген Мырзатайдың сенімін ақтағым кеп, бір жағынан өзімнің қызығушылығым артып, шапанды кабинетте жасайтын болып келістік. Сол уақытта көрші кабинеттің жылу беретін батареясы жарылды. Онша мән бермей, шапанды орап алып, Астанадағы жалдамалы пәтерімізге алып келдік. Сөйтсек ол үйдің де жертөлесінің жылу беретін батареясы жарылып, ыстық су терезеден сыртқа атқылап кетті. Содан көңілім секем алып, алаңдап қалдым. Содан не керек, «Алматыдағы өз үйіме алып барып, сол жерде бастайын жұмысты» деп ойладым да, пойызбен жолға шығатын болдық. Бірақ іштей қорықтым. Аман-есен жеткізе алам ба деп уайымдай бердім. Қызыма арнайы купеге билет алғызып, көп кешікпей жолға жиналдық. Шапанды үлкен қара шабаданға салдық. Ертең жүреміз деген күні түс көріппін. Түсімде қара шабадан пойыздың жоғарғы сөресінде тұр екен, бір дауыс сол жерден қозғама деді. Неде болса тәуекел, түнімен ұйықтамай күзетіп барармын деп шештім. Пойызға жеткенше қасымыздағы адамдар дұрыс болса екен деп іштей тілеп бардым. Құдайдың құдіретіне таңданғаным әлі есімде, жоғарғы екі орынның жолаушылары келмей қалды. Шапанды түсімде көрген орынға қойып, қызымыз екеуміз аман-есен Алматыға жеттік», деді Тұрсынкүл апа шапанды қайта қалпына келтіру кезіндегі күндерді еске алып.
Өз шаңырағына келген соң, бидің шапанын жайып салып, емін-еркін жұмысқа кірісемін деп ойлаған шебер қателесіпті. Алматыға келген соң, ауырып, төсек тартып жатып қалады. Белгісіз аурудың шипасын таппай, қызы Назымның әбден мазасы кетеді. Делсал күйге түскен ісмер жиырма күн дегенде әрең басын көтеріпті. Құран сүрелерін қайталап, берілген тапсырманы орындау үшін, шапанды қайта қолға алады. Өкінішке қарай қолы жүрмей, жұмыс тоқтап қала береді. Сол аралықта отбасында ойда-жоқта күрделі жағдайлар туындайды. Содан қос тігінші асыл мұраны арқалап, Астанаға қайта оралады. Әбден титықтап кеткен Тұрсынкүл апа шапанды кінәлапты. «Осы шапанды қалай қолыма алдым, содан бері ісіміз оңға баспады. Бұның қасиеті барын біліп, байқап жүрдім. Қандай қырсық екенін білмеймін, шапан тігілмеді. Әбден ыза болып, бір күні шапанға қарап: «Сені жерден қазып алған, мен сені қайтадан сол жерге, бақшаның түбіне апарамын да, көме саламын. Болды. Шаршаттың әбден», деп ұрыстым дейді.
«Ондай батылдық қайда?! Ашуланғанда айтқан сөзім ғой. Қыжалатқа түсіп, қысылып кеткен едім. Сол күні намаз оқып жатқанда, «мешітке апар» деген үн келді көкірегіме. «Баяғыдан неге ойыма келмеген» деп апыр-топыр жиналдым. Шапанды түгелдей көтеріп жүру мүмкін емес. Жағасы бөлек болатын. Соны бір қалтаға салып алып, мешітке бардым. Имам жігітті танушы едім, оқыған-тоқығаны бар, білімді бала болатын. Жағдайды баяндап беріп едім, «бұл шапаныңызда үлкен қасиет бар», деп, құран оқитынын айтты. Қазақтың баласымыз, қасиет деген дүниені түсінеміз, өзім де ішімнен білетінмін. Құран артық болмайды ғой деп, жаға салынған қаптың аузын ашып, отыра қалғаным сол еді, сырттан ұлты басқа, кішкентай бала жетектеген кемпір мен шал кіріп келді. Имам жігітке амандасып, олар да жайғасты. Имам жігіт маған қарап: «Апа, рұқсат етсеңіз, мына шапанның қасиетін мына балаға оқимын», деді де, құранды бастап кетті. Мен болсам ештеңе түсінбей, балаға бір, имамға бір қараймын. Қазыбек бидің жауырыны тиіп, қасиеті жұққан шапанның киесін ең болмаса қазақтың баласына аударса болар еді ғой деп мазам кетті. Құран жайына қалды. Қайдан келдім, үйден-ақ оқытуым керек еді құранды деп өзіме ашуланып отырмын. Екі ортада қазақтың қасиеті басқаға ауып кететін болды-ау деп жаным шығып барады. Құран аяқталып, әлгілер шығып кетті.
– Әй, бала, не істедің, – дедім. – Қасиетті аударып оқыдың ба? – Жоқ, апа, ол аударыла қоятын қасиет емес. Керемет үлкен киелі шапан екен, әлгі ауру балаға сәл де болса шапағаты тисе екен деген ниетпен оқыдым, – деді. Көңілім орнына түсті. Сол құраннан кейін түс көріп, түсімде шапанды қалай жасау керектігін айтты. Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін құнды жәдігерді қалпына келтіріп, халыққа тапсыру оңай болған жоқ. Ою, өрнегі, кестесі, тігілуі, барлығын түсімде айтып берді. Кейде қалай тігетінімді білмей, ойланып қалсам, істі тоқтатып қойып, түсімді бақылайтынмын. Күтетінмін.
Шынында да, түсімде көрсетіп беретін. Президенттік мәдениет орталығындағы ұжымға құдайы шай бердім. Содан кейін ғана қолым жүріп, шапанның жұмысы жеңілдеді. Астарының матасы Қазақстаннан табылмай, қызымыз екеуміз Өзбекстанның Бұқарасына арнайы барып, сол жақтан алып келдік. Шапанның салмағы өте ауыр. Оны асып қоюға болмайды. Ашық жерге көлбей жатқызып қою керек деп ескерткен едім. Уақыт өткен сайын, салмақ етегіне қарай түсіп, шапан бүлінеді. Қазір жәдігер әйнектің ішінде асулы тұр. Соның салдарынан шапанның етегі жасылдана бастаған. Бидің шапанын әлі талай ұрпақ көруі керек қой. Оған қазір көңіл бөліп жатқан ешкім жоқ», деп ренішін білдірді.
...Шапанды суретке түсірер кезде қызық жағдай болды. Жәдігердің алғаш қазылып алынғаннан кейінгі суретін Тұрсынкүл апа үлкендеу етіп шығартып, сақтап қойыпты. Электронды нұсқасы жоқ. Бабамыз жамылған қасиетті шапанның суретін суретке түсіруге тура келді. Қолдағы бар олжаны көбейтіп алуды мақсат етіп, фотограф ағаймен Тұрсынкүл апайдың кабинетіне бардым. Ол кісінің өзін жұмыс үстінде бір-екі рет суретке тартып алған соң, шапанның суретіне ауысқанбыз. Үлкен суреттерді рет-ретімен Қанат ағайға ұсына бастадым. Алғашқысын әрі-бері қарады да, үстел үстіне ыңғайлап қойды. Суретке түсіру үшін фотоаппаратты төмен қаратып, өзі үңіле бергенде, көзілдірігінің шынысы жерге түсіп кетіп, күл-паршасы шықты. Түкке түсінбей қалдық. Босап қалған ба еді? – дедім бірден басқа ештеңе ойлағым келмей. – Жоқ, – деп көзілдірігін алып, бұрандаларын тексерді. – Барлығы орнында. Жаңа болатын... Өзі де таң-тамаша. Ішімнен «біссіміллә» дедім. Ештеңе түсінбей қалдық. Сонда да асыл мұраны суретке түсірдік. Дәл осы сәтте көзілдірік шынысының шағылып кетуі, шынында да, жай ғана кездейсоқтық па, әлде Жаратқанның құдіреті ме? Тылсым. Басқа жауап жоқ. Далада – ХХІ ғасыр...
Ләйлә НОҒАЙБЕКҚЫЗЫ
Астана
