Сал-серілердің ауылы қандай күйде?

Аққуды аспандағы әнге қосқан

Адам қанша сұқтанса да, тоят таппайтын кербез сұлу Көкше өңірі ежелден сал-серілер мекені саналған. Олардың қатарында Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбы­райдың есімдері ерекше аталады. Бір-бірінен бөле-жа­руға болмайтын, ошақтың үш тағаны секілді атақты, көрнекті тұлғалардың өмір жолы да, шығармашылығы да, тағдыры да ұқсас. Қазақ­тың ән өнерінде шоқ жұлдыз­дай жарқырап, өшпес із қал­дырған қай-қайсысын болсын халқы пір тұтқан, аялап, еркелеткен, төбелеріне көтерген. «Құлагер», «Балқадиша», «Маң­маңгер», «Гәкку», «Қал­дырған», «Ләйлім шырақ», «Бурылтай», «Жамбас сипар», тағы басқа көптеген от­тай жалынды, терең ойлы, жан тербетер сазды, сыршыл, мұңды лирикалық әндер, композиторлық, ақындық айшықты қолтаңбалар ар­қылы ұлттық музыка әле­міне өлшеусіз үлес қосты. 

Аспандағы аққуды, жердегі қыпша бел, оймақ ауыз, күлім көз аруды әнге қосып киелі өнердің саңлағы атанған осы асыл тұяқ сал-серілер атындағы елді мекендердің бүгінгі ахуалы, тыныс-тіршілігі қалай? Өкініш қарай, бұл сұрақтың жауабы көңіл көншітпейді.

Жаңа қалашықтың жыларман сиқы

– Ақан сері атындағы елді мекен осы. Ол кезде өңіміз түгіл түсімізге енбейтін зәулім коттедж үлгісінде тұрғызылған 53 үйден қазір қал­ғаны 18 ғана. Қалғандары иесіз тұр,– деді жол бастап жүр­ген Антоновка ауылдық ок­ругінің әкімі Ермек Қасым­ғалимов. 

Қоскөл – серінің ата­жұр­ты. Әке-шешесінің қорымы жат­қан аумаққа Комаровка деген орыс селосының орны­ғуы нәзік жүректі жанға ауыр соққы болып тиген. Бі­рақ кейбіреулер сан-саққа жү­гіртіп жүргендей сері қан­ша күйзеліске салынса да өле-өлгенше өнерден де, өмір­ден де қол үзбеген. Ай­ша деген қарындасының күйеуі Ерәлінің ағасы Мәм­бетәлі Сералин деген Санкт-Петербургтің оқуын тауысқан, көзі ашық зиялы азамат Ақан мен ұлы Ыбанды өз елі Кеңащыдағы Алтыарба деген жерге көшіріп алған. Баспана беріп, алдына мал салып, күтуші жалдаған. Ел ардақтысына осылайша зор құрмет көрсетіп, жалған дүниеден өткенше еш кемдік көрсетпеген, дейді ұрпақтары. 

Өткен ғасырдың 90-жылдары Мәскеудің тікелей ықпал-нұс­қау­ымен салуға жобаланғаны 67 коттедж екен! Біздің көңі­лі­­міздегі Қазақстанның бір түк­пірінде тұрып жатқан тұр­ғындарға осыншама орасан қаржыны бөлуге қалай тәуе­кел етті, қайтіп бүйрегі бұрып, еме­шегі үзіле қалды деген кү­мән-күдікті сезгендей әңгі­ме­ні «Нұрсам» ЖШС-нің дирек­торы Нұр­лан Рақымжанов жал­ғас­ты­рып, түйінді жан-жақты тар­қа­тып берді. Оның айтуынша, Айыртау – уранға бай өңір. Уран шахталарының қалдық суы жасырын түрде Қоскөлге құйылып отырған. Бірақ қан­ша құпияланса да радиация мөл­шерінің ондаған есе артып кет­кені, құдық суларының ішуге жа­ра­мсыздығы жалпақ жұртқа әшкере болған. Тұрғындардың нара­зылығынан сескенген орта­лық көл жағалай қонған Кеңащы ауылын басқа жаққа көшіруге шешім қабылдаған. Жымысқы әрекеттерін жасыру үшін Ақан серінің 150 жылдығын (1843-1913 ж.ж.) басты сылтау еткен. Оның астарында ел еркесіне деген қисапсыз құрметтен гөрі сайқал саясаттың зымиян ізі жат­қанын аңғару қиын емес. Әйт­песе, қайбір емешегі үзіліп бара жатыр дейсің. Ол үшін Айыр­тау аудандық партия ко­ми­тетінің бірінші хатшысы Бо­лат Көшімбаев, Со­ци­алистік Ең­бек Ері Ұлтай Нұр­сейітов, Алек­сан­др Шмунк сия­қты беделді адам­дар арқылы көп­шілік атынан хат жаздыртып, мә­селені күн іл­гері ойластырған. Құ­рылыс жұмыстары 1989 жылы басталып, төрт жылға созылған. Обалы не керек, 53 қос қабатты коттедж, 180 орынды мектеп, мәдениет, қонақүйлері, пошта, балабақша, монша, дүкен, тіпті бассейні бар көз жауын алатын су жаңа қалашық бой көтерген. Оны айтамыз-ау, бұл нысандар мен зәулім баспаналар бірорталықтандырылған қазандық арқылы жылытылған. Бір сөзбен айтқанда, қала өмі­рі­нен еш кем емес тіршілік елі­міз­дің қиян шетінде қыз-қыз қай­нап, тілмен айтып жеткізгісіз сән-салтанаты тәжірибе ретінде на­си­хатталып, таралып жатты. Қала­шықтың ашылу рәсіміне Қа­зақстанның, Өзбекстанның, Қыр­ғызстанның президенттері қа­тысып, мәртебесі одан бетер ұлықталды.

Антоновка ауылдық округі­не қарасты жеті ауылда 780 үй бар, 2327 адам тұрады. Арала­рын­­да бақуат­­тылары – атаула­ры құлаққа түрпі­дей тиетін Антоновка, Лавров­ка. Ко­маровка да солардың санатында. Күре жолдың бойында орналас­қан оған жаңа қалашықты жапсар­лас тұрғызып, сері есімін берейік деген пәтуалы ұсынысқа кей ақ­са­қал-қарасақалдардың белден бас­қан солақай ұстанымы тос­қауыл болып, оның ақыры бү­гін­гідей келең­сіз­діктерге ұрын­­дырды, дейді Ақанның ұр­пақтары өткеннің мүлт кеткен қателіктерін өкінішпен еске алып. 1999 жылғы санақ бойын­ша мұнда 200-ге жуық адам тұр­са, 2009 жылы 100-ге дейін кеміген. Бүгінгі күні тұрғындар саны 60-қа ғана жетеғабыл.

Елді мекеннің ыдырауы Ке­ңес Одағының тарауы­мен, еге­мендіктің елең-алаң ша­ғын­дағы қиындық­тар­мен тұспа-тұс келіп, бас­ты се­беп­терінің бі­рі­не жұмыс­сыз­дық салдарынан білікті мамандар тоғысқан 12 отбасының жылы орындарынан қозғалуымен байланыстырылуы негізсіз емес. Көшкен жұрт үйлерін бұзып әкетіп, ауыл көркін қашырған. Бұдан тыс­қары мазут тапшылығынан бір­орталықтандырылған жылыту жүйесі үзіліп, әлеуметтік нысандар жұмыстарын тоқтатуға тура келген. Оның ақыры 2007 жылы білім үйінің мүлдем жабылуына әкеліп соқтырған. 

Еңбек – бәрін де жеңбек

Аудандағы 79 елді мекеннің 19-ы жоғары, 60-ы орташа әлеуетті даму санатына жатады де­ген деректерге бастапқыда сен­бегеніміз рас. Ақан сері ауылында егін егіп, мал өсіріп, тұр­ғындардың әлеуметтік жағд­ай­ына қарайласып отыр­ған шаруа қо­жалықтары же­тек­ші­лерінің әсер­лі әңгі­мелері мен болашаққа ба­ғыт­талған нақты іс-қимыл жос­парлары күмәнді ойы­мызды сейілткендей бол­ды. Мереке Ора­залин – еш­кімге салмақ сал­­май өзін-өзі жұмыспен қам­та­масыз етіп отырған ота­ғ­а­сы­лардың бірі. «Жұмыспен қам­тудың жол картасы-2020» арқылы 3 миллион теңге несие алып, 15 сиыр, 1 асыл тұқымды бұқа са­­тып алған. Оларды сауумен ке­ліншегі Нұргүл айналы­са­ды. Сүтті өткізумен қоса ірім­шік, құрт, қоспа жасап, ба­ла-шаға нәпақасын айырады. Не­сиенің жартысын өтеп, ен­ді мал бордақылау ісімен шұ­ғыл­дан­бақ. Бағымдарында қой да, жылқы да бар.

Бетке ұстар азаматтардың бірі Нұрлан Рақымжановтың да ауылға деген жанашыр тілегі қа­радай сүйсіндіреді. Жоғары бі­лімді маман облыс орта­лы­ғын­дағы жылы орнын тас­тап, ел­ге оралыпты. Ондағы мақсат ту­ған жерді өркендетуге өз үле­­­­сімді қоссам деген перзент­тік парыздан туса керек. Қазір егін­­­шілікпен айналысып, 8 ауыл­­дасына жұмыс тауып берген. Жылқы да жақсы. Алдағы бір ойы – қымыз өндірісімен айналы­су, ағаш өңдеу кәсібін жандан­дыру. Інісі Самат та ша­руа қо­жалығын құрып, же­ңіл­дікті бағ­дарламаларға қа­ты­сып жүр. Жұ­мыссыз қол қу­сырып отырған ешкімді кө­р­мейсің. Сондықтан болу керек, бірде-бір отбасы тұрмысы тө­мен санаттағылар ті­зіміне ілік­пеген. Ербатыр Төре­құ­лов­тың жеке кәсіпкерлік ашсам ба деген құлшынысына жер­лестері риза. Ол осыдан бес жыл бұрын Зеренді ауда­нына қарасты Троицк елді ме­ке­ніне көшіп кетіпті. «Рухани жаң­ғыру» бағдарламасы намысын жаныған болу керек, «шу, қарақұйрық!» деп кері тартып отырған. Сатуға қимаған үйін қалпына келтіріп, еселі ең­бекке құлшына кірісіп кет­кен. Дархан Төреқұлов, Мұратхан Әбілке секілді тепсе те­мір үзе­тін азаматтардың ауыл­дан еш кет­кісі жоқ. Қаз, мал өсі­ріп, та­быс­тарын дөңгелетіп отырған жайлары бар.

– Округте 1500 адам еңбек етеді, өзін-өзі жұмыспен қам­та­ма­сыз етіп отырғандар – 666. Жұмыс­сыздар – 14. 7 отбасы ғана әлеу­меттік көмек алады. Ақан се­рі ауылы тұрғындарының ор­таша жасы 40-ты құрайды. Бо­лашағы бұлыңғыр, күңгірт десек, асылық айтқандық болар. Күнгейден қоныс аудар­ған ағай­ындарымыз үшін құшағ­ы­мыз айқара ашық. Бос тұрған ғи­­ма­раттардың төртеуі әкімдік мен­­шігіне қайтарылды. Тегін бе­ру­­ге әзірміз. Жұмыс та, бас­пана да, кәсіп те табылады, – де­ген ауыл әкімі кезінде Сенат де­пу­та­ты болған Ж.Ерғалиевтің көш­кен жұрты ойсыруға айналған ауыл­­ға қатысты жанашырлық мә­­селе көтергенін, оның бірі­не серінің осындағы еңселі ескерткішін Астанаға орнату жайы арқау болғанын еске сал­ды. Тәуелсіздігіміздің ас­қақ бейнесіндей елестейтін ес­кер­т­кіш ауылдың көркін кел­тіріп тұр. Оны қозғау еш қисын­ға кел­мейді. Бұрынғыдай алаң­дай­тын кез артта қалды, дейді қай-қайсысымен сөйлессең де жанарларынан от ұшқындап. 

Әгәрәки, Үкімет тарапынан же­ңілдікті бағдарламалар іске қо­сылмағанда шағын ауыл­дар­дың жұртын сипап қалар ма едік деген пікірлердің қисыны бар. Өйткені озық жобаларға қа­ты­сушылар қатары ауданда жыл өткен сайын артып келе жатқаны байқалады. Тек биылдың өзінде негізгі ка­питалға 5 миллиард 845 миллион теңге инвестиция құйылып, 1673 адам жұмысқа ор­наласқан. «2017-2021 жыл­дарға арналған нәтижелі жұмыс­пен қамту және жаппай кәс­іп­керлікті дамыту туралы» бағ­дар­ламаға 692 адам қатысып, 111 миллион теңгенің несиесі бе­рілген. «Сыбаға», «Ырыс», «Ал­тын асық», «Құлан», «Іскер» бағдарламалары шеңберінде 2 мың ірі қара малы, осынша қой түлігі сатып алынған. Мұның бә­рі елді мекендердің әлеу­мет­тік-эко­номикалық көрсеткіштерін ілгерілетуге жасалып жатқан басым бағыттар са­налады. Соңғы екі жылда оң­түстік өңірлерден көшіп келген 18 отбасы ауылдық жер­лерге орналастырылған. Д.Кенжетаев, Р.Аушев, А.Бай­кен­жин, И.Қожа­х­­метов секілді осы өңірде туып-өс­кен азаматтар сыртта жүрсе де, жүйелі де­меу­­шілік көрсетіп ке­леді. 

Қоштасарда Нұргүл қа­рын­­­да­сымыз: «екі баламыз сырт­та оқи­ды. Бастауыш сы­нып ашуға оқу­шы саны же­теді. Ғи­марат бар. Тиісті орындар осы жағын назарға алса», – деген тілегін айтып қалды. Ой­ла­нар­лық ұсынысты жер­гі­лікті би­лік таразыға салар деген се­німдеміз. 

Мұғалімдер қатынап оқытады 

Жолай халық сазгері Үкілі Ыбырай атындағы ауылға со­ғу­ды жөн көрдік. Өйткені  150 жылдық мерейтойы қар­са­­ңында Өскен елді ме­кеніне аты берілгенімен, об­лыс орта­лы­­ғында саябақ ашыл­ға­ны­мен, басқа еске алатын бел­гі­­лер­дің жеткіліксіздігі кө­ңіл құ­­­­­ла­­зытады. Петропавл қала­сын­­­дағы өнер колледжін оның есі­­мі­мен атау туралы ұсыныс әлі күнге дейін аяқсыз қалып ке­леді. Үкілі Ыбырай атындағы Ақмола облыстық филармониясы жүйелі түрде ұйымдастырып жүрген «Гәккулеткен, аққу жеткен Көк­шетау» өңіраралық фес­ти­валі секілді дәстүрлі ән кешін өткізуге деген ұмтылыстан гөрі құлықсыздық, немқұрайдық ба­сым секілді. Күре жолдың бой­ында орналасқан елді ме­кендегі 43 үйдің түтіні түзу ұшып жатыр деуге келе қой­мас. Осыдан 8 жыл бұрын 245 адам тұрса, қазір екі еседей азайған. Негізгі күнкөрісі тө­рт түлік малға қарап қалған тұр­ғындардың үлкен уайым­да­рының бірі – мектептің қа­зіргі жайы. Сыныптар же­тіс­­пеген­діктен оқушылар екі ауы­­сымда оқуға мәжбүр. Әкім­ші­­лік пен мұғалімдер құр­қыл­тай­дың ұясындай бір бөл­меде сы­ғылысып отыр. Жоқ спорт за­лын сөз етудің өзі артық. Мек­теп директоры Құттыбай Ах­ме­товты қатты қинап отырғаны – мұ­ғалімдердің тапшылығы. Осы себепті төрт маман көр­ші Құмтөккен ауылынан қаты­най­ды. Солардың бірі Әсем Құл­баева биыл Көкшетаудағы А.Мырзахметов атындағы уни­­­вер­ситетті ағылшын тілі ма­мандығы бойын­ша бітіріп ке­ліпті. Айлы­ғы­нан шайлығы артылмайтын жа­ла­қыны қанағат еткеннен бас­қа амалы жоқ. Қыстың көзі қы­рауда әрлі-берлі қатынау өте қиын, дейді еңбек жолын енді бастаған дипломды маман. Қызыләскер орта мек­тебі директорының оқу ісі жө­нін­дегі орынбасары Жұмат Қо­жах­­метов осында биология жә­не химия пәндерінен са­бақ бе­реді. Ширек ғасырға жу­ық ең­бек өтілі бар оның шә­кірт­­терінің алды «Болашақ» бағ­д­арламасын игерген. Енді осы ауыл тұрғындарының сұрауы­мен көлік жалдап, келіп-кетіп жүр. Заг­радовка, Горный елді мекен­де­рінен де шақырту алғанымен, кәсіби маман одан бас тартыпты. Жағдай осылай жалғаса берсе, 9 жылдық білім үйінің жабылып қалуы ғажап емес. 

Осы орайда Кәкімбек аға­мыз­дың «ақтангер ақынның қай­да жатқаны да белгісіз. Атын мәң­гілікке қалдыратын белгілер әлі жоқ» деген жанайқайы, осында тұратын немересі Елемес Қой­манова әжей айтқан «Бұл кісінің бір сөзі бар. Милиция әкетіп бара жатқанда жылап қалған балаларына «мен өл­мей­мін ғой, балаларым, сендер өл­меңдер» деген ақтық сөзі ой­­ға еріксіз оралады. Мектеп ал­дында әбден тозығы жеткен мү­сіні жалғызсырап тұр. Астына «Қыз­дан да қылық­тымын жүрген жер­де, Ханнан да қадір­лі­мін ту­ған елге. Ақ тамақ, шұ­бар бау­ыр қоңыр қазым, Сала алмас «Гәккуімді» ешбір пенде» деп жазылған өлең жолдары к­ө­мескіленіп көрінеді. «Гәкку» – әннің тө­ре­сі екені даусыз. Ал  ауыл мен ес­керткіштің қашанға дейін тұрары беймәлім...

Елбасының «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» бағ­дар­ламалық мақаласы аясында сал-серілердің ауылы жан-жақты жаңғырып жатса, жергілікті жұрттың рухы да асқақтар еді ғой?!

Өмір ЕСҚАЛИ,
«Егемен Қазақстан»

Солтүстік Қазақстан облысы,
Айыртау ауданы