Ең негізгі мәселе – дауысты дыбыстардың қатар келуі. Қазақ тілінде дауыссыздар қатар келгенімен, дауыстылар қосарлана пайдаланыла бермейді. Екі дауыстының ортасына міндетті түрде дауыссыз дыбыс түседі. Біз бұл заңдылықты акроним жасауда ескере бермейміз. Мәселен, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университет ықшамдалып ЕҰУ деп аталады. Үш дауысты дыбыстың қатар келуінен бұл сөзді қазақша айту ыңғайсыздық тудырып, жұрт амалсыздан осы сөздің орысша нұсқасына жүгінеді де, ЕНУ дей салады. Дәл солай Қазақ ұлттық аграрлық университетін ҚазҰАУ демей, КазНАУ деп орысша атайды.
Дауыстылармен қатар кейбір дауыссыз дыбыстардың қатар келуі де жағдайды қиындатады. Мысалы, Халыққа қызмет көрсету орталығы ХҚКО болып қысқартылған. Қ мен К әріптерінің қосарлана қолданылуы да қазақ тілі үшін үйреншікті жағдай емес. Нәтижесінде, «хықыкіо» деп қиналған адамды көрмейсіз, еститініңіз «ЦОН» ғана. ҰҚК-нің орнына КНБ айтылады.
Орыстың қысқартылған сөздерінде дауысты мен дауыссыздың кезекпен келуі кездейсоқтық па, әлде акроним жасаудың арнайы әдісі қолданыла ма? Біздің ойымызша мәселе сәйкестікте емес. Орыстілділер атауды қысқартқанда оның дыбысталуына аса қатты мән береді. Біз болсақ, бас қатырмай атаудағы сөздердің бас әріптерін қоса саламыз. Мысалы, Атом қуаты халықаралық агенттігін алайық. АҚХА десек, ешкім білмес, бірақ МАГАТЭ-ні бәрі таниды. Ұйымның орысша толық аты – Международное агентство по атомной энергии. Төрт сөзден құралғанымен орыстар оны алты әріппен берген. Біз секілді тек бас әріптерін жинай салса, МААЭ болар еді. Олар оның орнына агенттік пен атом сөздерінің алғашқы екі әрпін алып, құлаққа жағымды, оқуға жеңіл әп-әдемі сөз құрастырды. Нәтижесінде, қазақша сөйлеп, қазақша ойланатын адамның өзі де МАГАТЭ деп сөйлейді.
Бірде Анкара университетінің докторанты Шуле Ертүріктен сұхбат алып, Түркияның осы мәселені қалай шешкенін сұраған едік. Шуле ханымның айтуынша, ол жақта мекемеге, ұйымға немесе бір заңға атау бергенде ең алдымен оның қысқарғандағы нұсқасы қалай болатынын ойланады екен. Әуелі ұтымды акроним жасап, содан кейін ғана толық атауы құрастырылады. Қызығы сол, толық атаудағы сөздердің орны мен мағынасы өзгере береді, бастысы ол сөздер әлгі акронимдегі әріптерге сай келсе болғаны.
АҚШ дәл осы амалға жүгінеді. Америкалықтар белгілі бір заңға атау берерде сол заңның мазмұнынан хабар беретін бір әдемі сөзді таңдайды да, заңның атауын соған сәйкестендіреді. Мәселен, BREATHE (тыныс алу) – Bringing Reductions to Energy’s Airborne Toxic Health Effects Act (Энергияның ауадағы денсаулыққа зиян улы әсерін азайту актісі); PATIENTS (емделуші) – Preserving Access to Targeted, Individualized, and Effective New Treatments and Services Act (Емдеудің және қызмет көрсетудің нысаналы, жеке адамға бағытталған және тиімді жаңа әдістеріне қолжетімділікті сақтау актісі). Түсінгеніңіздей, BREATHE және PATIENTS жай ғана бас әріптердің қосындысы емес, жеке-дара мағына беретін дара сөздер. Заңның тиімді жұмыс істеуі бірінші жағдайда тыныс алуға жол ашса, екінші жағдайда емделуге мүмкіндік береді.
Қазақша акроним жасауда да осы әдісті қолданған абзал. Себебі қандай да бір атауды 10 рет пайдалансаңыз, тек біріншісінде ғана оның толық атын жазып, қалған тоғызында қысқаша атымен атайсыз. Демек, акроним толық атауға қарағанда әлдеқайда көбірек қолданылады. Тілдің тиімділігі үшін акронимнің ыңғайлы болғаны толық атаудан да маңыздырақ. Осы тұрғыдан алғанда Халыққа қызмет көрсету орталығы демей «Қызмет» орталығы деп атасақ қалай болар еді? Халыққа қызмет ететін орталық екенін жарғыда-ақ жазсақ жеткілікті емес пе? Дәл солай әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін әл-Фараби университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетін Абай университеті деп өзгертсек ұтарымыз көп болмас па еді?!
Қазақ тіліндегі сәтті акронимдер де жоқ емес. Мәселен, ҰБТ, КСРО, БАҚ сөздері халық арасында кеңінен қолданылады. Дегенмен, қысқартылған атаудың сәттісінен сәтсізі әлдеқайда көбірек екені белгілі. Жағдай осы күйінде қала берсе, ыңғайсыз аббревиатуралар қазақ тілін қолайсыз етіп, тіліміздің шұбарлануы жалғаса бермек. Қаймағы бұзылмаған қазағымыздың өзі «селсәбет», «гарано», «АГУ», «КазГУ» дегенін тоқтатпайтын болады.
Дархан ӨМІРБЕК,
«Егемен Қазақстан»
