Қысқасы, бәсекеге қабілеттілік – қоғамның қозғаушы күші. Оның өміршеңдігі мен артықшылығын басқалар алдында дәлелдеу нәтижесінде пайда болған көрсеткіш. Жай ғана көрсеткіш емес, сапалы, тиімді көрсеткіш. Сол көрсеткіштер арқылы оған деген сенім артады, қызығушылық туындайды.
Бәсекеге қабілеттіліктің субъектілері көп. Олар – жеке адам, мемлекет, ұлт, қоғам. Экономика саласында – шығарылған өнім сапасы, білім саласында – білім сапасы, денсаулық саласында – ұлттың денсаулығы, мемлекеттік қызметте – елге сапалы қызмет көрсету сапасы, ел деңгейінде – халықтың өмір сүру сапасы және өмір ұзақтығы, т.б.
Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Болашақта ұлттың табысты болуы оның табиғи байлығымен емес, адамдарының бәсекелік қабілетімен айқындалады. Сондықтан әрбір қазақстандық, сол арқылы тұтас ұлт ХХІ ғасырға лайықты қасиеттерге ие болуы керек. Мысалы, компьютерлік сауаттылық, шет тілдерін білу, мәдени ашықтық сияқты факторлар әркімнің алға басуына сөзсіз қажетті алғышарттардың санатында» – деп атап көрсеткен болатын. Аталған факторлар ұлттың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мен дамытуға әсер ететіні сөзсіз. Олар ұлттың сапалық көрсеткіштерін арттырып, адамзат өркениетінің дамуына өз үлесін қосуға мүмкіндік туғызады. Компьютерлік сауаттылық сандық экономика мен сандық ресурстарды тиімді пайдалануға жол ашады. Ұлт – ақпараттық қоғамның белсенді субъектісіне айналады, бәсекеге қабілеттілігін дамыту жолында оның ақпараттық біліктілігі, білімділігі, белсенділігі артады. Кейбір зерттеулерге назар аударсақ, еліміздегі мектеп оқушыларының тек 2%-ы жоғары деңгейдегі IT-сауаттылыққа қол жеткізген. 1 миллионнан астам халқы бар ірі мегополистерде, оқушылардың 34%-ы 3-4 деңгейдегі компьютерлік және ақпараттық сауаттылығын көрсеткен. Өз кезегінде бұл көрсеткіш, ауылдағы мектеп оқушыларының компьютерлік және ақпараттық сауаттылығынан 3,7 есе артық. Ауылдағы мектеп оқушыларының 19%-ы компьютерлік және ақпараттық сауаттылықтың бастауыш деңгейіне де жете алмай отыр.
Сандық экономикаға көшуде елдің ақпараттық сауаттылығын арттырудың маңызы зор. Ақпараттық сауаттылық, сандық технологияларды меңгеру жаһандық жағдайда ұлттың бәсекеге қабілеттілігін көрсететін факторлардың біріне айналуда. Ал сандық экономика негізінде қалыптасатын бәсекеге қабілеттілікті қалай түсінеміз? Оның көрсеткіштері тек компьютерлік сауаттылық деңгейін өлшеумен шектеле ме? Әлде, сандық экономиканың көрсеткіштері болып табылатын электронды бизнес, электронды қызмет көрсету түрлері, электронды тауарларды сату көлемі, бағдарламаларды сату, электронды кітаптарды, фильмдерді, музыканы, яғни медиа-контентті сатулар көлемі де есепке алына ма? Біздіңше, бұл көрсеткіштер де есепке алынуы тиіс.
Сонымен бірге бәсекелестікке қабілет көрсеткіштері туралы айтқанда ойда ұстайтын мәселе ол – ұлттың ментальдық болмысы. Сол ментальдық болмыстың көрсеткіштерінің бірі – үнемшілдік. Үнемшілдік отбасынан басталады, мемлекеттің іс-қадамдарында жалғасын табады. Үнемшілдіктің рухани ұстанымы – қанағатшылдық. Қанағатшылдық өз кезегінде материалдық байлықты ұқсатып, игілікке айналдыру барысында көрінуі керек. Үнемшілдік бәсекеге қабілеттіліктің өлшемі болуы тиіс. Бізде бәсекеге қабілеттіліктің өлшемі әзірге ысырапшылдық. Ысырапшылдық, аста-төктік дарақылық пен мақтаншақтықтың, тіпті надандықтың да көрінісі болуы мүмкін. Бәсекеге қабілеттілік сапамен емес санмен, адамның ішкі қасиетімен емес, сыртқы қасиеттерімен өлшенуде. Нәтижесінде, бәсекеге қабілеттілік бақталастықпен ауыстырылуда.
Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі туралы әңгіме қозғағанда ұлттық құндылықтарымыздың алтын діңгегі болып табылатын салт-дәстүр, моральдық-этикалық, адамгершілік туралы ұстанымдарымызды да шет қалдырамыз. Мәселен, қазақтың бауырмашылдығы, өзара сыйластығы, басқаны жатсынбауы, қиын, қысылған жағдайда қолұшын беруге әсте дайындығы, көмекке келуі – бәсекеге қабілеттілікті дамытудағы рухани ұстаным емес деп кім айта алады? Олай болса, бүгінгі прагматикалық, яғни пайда қуған заманда адами құндылықтарымызды алға тарта отырып, бәсекеге қабілеттілігімізді осы саладан іздесек те артық болмайтын тәрізді. Бәсекеге қабілеттілікті қалыптастырып дамытатын – ұлттың рухы, оның тілі, ойлау деңгейі, діні, мәдениеті, өнері. Бұларсыз ұлттық рух болмайды және ұлттың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мүмкін емес. Ұлттық рух қандай деңгейде болса, ұлттың бәсекеге қабілеттілігі де сондай деңгейде. Олай болса, ұлттық рухымыздың асыл құндылықтарын жаңғырта отырып, оларды бәсекеге қабілеттіліктің мазмұны мен мәнін еселеп арттыруға жұмсау өмір талабы екені сөзсіз.
Бәсекеге қабілеттілік тек пайда табу, біреуден қалай болғанда да озып кету, немесе біреудің алдын орау, қарабастың пайдасын күйттеу, ішкі «меннің» сұранысын қанағаттандыру, ақыл мен парасаттылықты сезімге жеңдіру, бүгінгі қоғам санасында басымдыққа ие болып бара жатыр. Оның басты қозғаушы күші және рухани өлшемі пендешілік сана болып отыр. Нәтижесінде, бәсекеге қабілеттілік пендешілік сананың бір көрінісіне айналуда. Бәсекеге қабілеттілікті пендешілік сана деңгейінде дамытудың зардабы өте қатты болатынын қоғам дұрыс сезінуі керек.
Төлеуғали БӨРІБАЕВ,
Жоғарғы сот жанындағы Сот төрелігі академиясы
«Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасының» меңгерушісі,
философия ғылымдарының докторы, профессор
