Әдебиет • 01 Ақпан, 2018

«Ұшқан ұя» ұлағаты

34592 рет
көрсетілді
14 мин
оқу үшін

Қолымда Бауыржан Момыш­ұлы­ның «Ұшқан ұя» кітабы. Аялай ұстап, толқи оқимын. «Біздің кейде өткенді еске алсақ болды, тұтас тұлға іздеп, бүтін бір жүйелі оқиға іздеп, кесек-кесек кереметтер іздеуге ерекше мән беріп қарайтынымыз бар. Дәл осы өлшем балғын кезге келе бермейді. Өйткені бала жүрегі, бала көңілі, бала ойы алғашқы көргенін, алғашқы сезгенін, алғашқы тұшынғанын қаз-қалпында, тұнық күйінде болмысына ұйытып алады да, сол қалпында сақтай біледі.  

 

«Ұшқан ұя» ұлағаты

Бала қиялы ол көргендері­нен көлемді ой түйіп жатпай­ды. Қайта үзік-үзік үміттің өзінен рақат сезімге бөлене береді. Дәл қазір менің көз алдымда сонау сәби кез­дегі қызық пен қуа­ныш­тың елес­тері түйдек-түйдек жаңғы­рығып, жанымды жай таптырмай отыр».

Баукеңнің осынау тебіреніс­ке толы көңіл күйі менің жан дү­нием­ді зілзалаға салып отыр де­сем, өмірдің ащы-тұщысынан не­ме­се тәтті-дәмдісінен аузы уыл­ған біраз адамдар кекесінмен сү­ле-сапа, қыжырта қабылдарына күмән­данбаймын.

Балғын балалық шағын өт­кен ғасырдың 20-50-ші жылдар аралығындағы қан-қасап қыр­ғындар мен ашаршылықта, үрей мен кіріптарлықта, аштық пен жоқ­шылықта өткізген бақытсыз ұрпақтың қиянға құлаш ұрар әсершіл періште сезімге бөлен­ген қымбатты естеліктері, әри­не, тапшы болды. Ал бүгінгі жас­тар­дың болашағына алаңдаған Баукеңнің: «Ертексіз өскен бала –
рухани мүге­дек адам. Біздің қазіргі бала­лары­мызға әжелері не шеше­лері ертек айта бермейді. Содан қор­қам, менің қазіргі келін­дерім неме­релеріме бесік жырын ай­та білмейді. Бесікте жат­қанда құла­ғына анасының әлди әні сің­беген баланың көкі­регі керең бо­лып қалмаса деп қор­қамын», деп қауіп етуге толық қақысы бол­ғанын ендігі жерде дәлелдеп тыраш­танудың жөні болмас.

Ел қамқоры, ұлт жанашыры Баукеңдердің ұлағатты сөздерін жадында жаңғыртқан Н.Назарбаев «Бо­лашаққа бағдар: рухани жаң­ғыру» атты халқына арнау сөзін «ХХІ ғасырдағы ұлттық сана туралы» толғаныспен бас­тағаны тегін емес еді. «Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүр­лерге шекеден қара­мауға тиіс. Ке­рісінше, замана сынынан сүрін­бей өткен озық дәс­түрлерді табысты жаңғырудың ма­ңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды... Бұл – тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын бо­ла­шақтың көкжиектерін үйле­сімді сабақтастыратын ұлт жады­ның тұғырнамасы.

Мен халқымның тағылымы мол тарихы мен ықылым заман­нан арқауы үзілмеген ұлт­тық салт-дәстүрін алдағы өркен­деу­дің берік діңі ете отырып, әрбір қадамын нық басуын, болашаққа сеніммен бет алуын қалаймын».

Ата дәстүрден, ана-әже құ­ша­ғынан аулақ өсіп ержеткен, соның салдарынан күн санап кө­бейіп бара жатқан көкек әке-ше­шелермен және тасбауыр, өзім­шіл, қатыгез де аяуды білмейтін ұрпақпен бетпе-бет келіп отырмыз. Еуропа мен Американы пір тұтып, «адам құқын» жалаулатқан саясат­керсымақтар осындай сын сағат­тарда да қаны сорғалаған шын­дықты мойындағысы келмей далбасалап, қайдағы бір «жасөспірім балалар құқығын қорғау», «жалғыз басты аналар құқығын қорғау» және гендерлік саясатты қолдауды жалаулатып, үйден, бала-шаға тәрбиесінен аулақтатып, баяғы «Қызыл отаудан» жұлқынып шық­қан Күлтайлар мен Алмаларды мін­белер мен мәртебелі орындарға сүйрелегеннен не табарымызды ойлаған кім бар?

Осылардың, тағы басқа да әлеу­меттік, тілдік, ділдік және дін­дік азғындаулардың кесапаты қорқынышты-ақ. Осындайда Бауыржан Момышұлының өкі­ніш пен өкпе-ренішке толы жо­ғарыдағы базынасы, ұлтқа, отағалары мен отаналарына айтқан аманаты еске түсіп, батыр Баукеңді ұлттың – қазақтың қам­қор да бата­гөй атасы болғанын әлі толық түсі­ніп, танып, әс­пет­тей алмаған екенбіз-ау деп қын­жылғандай болады екенсің.

Баукеңе тағдыр сыйлаған жауынгерлік-қолбасылық һәм шы­ғар­машылық ғұмырдың сон­­шама мағыналы да жемісті болуы­ның ішкі себептері мен қай­­нар көздеріне назар аударар бол­сақ, бала Баукеңнің сүйікті әжесі Қыздығой мен Имаш ата­ны, Момыш пен нағашысы Серік­бай­лар бастаған аса көргенді, тәр­бие­лі, айрандай ұйыған тамаша нақ қазақы отбасын – қырандарды көкке самғатқан қастерлі ұшқан ұясының қасиетін атаймыз.

Бауыржан Момышұлы деген ұлы тұлғаға тән өмір шындығы бар болмыс-бітімімен ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі дейтін қазақы философияда жатқанын, ата-әже, әке-шеше, нағашы жұрт дейтін үш тұғырға барып тірелетінін әлі күнге сезбейтін тәріздіміз.

Батыр Бауыржан өзін де, әкесін де, жаратушы Алланы да атасы Имаш пен әжесі Қыз­ды­ғойдың бесік жырымен, күн­делікті үлгі-өнегеге толы парасатты ақыл-ке­ңес­­терімен, нақтылы іс-әрекет­тері­мен қордаланған имани тәлім-тәрбиесі арқылы танып-біліп барып қазақтың мақтанышына айналып, ұлт төріне көтерілген болатын.

Ендеше «Ұшқан ұядан» алар тағы­лым, үлгі-өнегенің бүгінгі әр ел­дің догмалық педагоги­ка­сы мен тәлім-тәрбиесі дегендерге елік­­теп-солықтаған реформа­шыл оқымыстыларға, жылда ауы­­­сып жататын шенеунік бас­­шы­­­лар­ға берері ұшан-теңіз еке­нін олар­ға қалай ұқтырамыз? «Ұшар ұя» түзелмей қазақтың түле­мейті­нін қашан ұғынамыз, аға­­йын? Момын­құлдай жер-көкке сый­­май ала­сұрып жүрген албырт жасты тез­ге салып, жөн көрсе­тер Серік­бай­дай әділ де қатал наға­шы­лар­дың жоқтығынан қазақ баласы шынымен кежегесі кейіндеп бара жатқанын несін, кімнен жасыра аламыз?

Қайран оқымаған данышпан Қыздықой әженің Күн мен Ай, жел мен су және жарқанат жөнінде немерелеріне айтып берген аңыз-ертегілердің түйінін Баукең әжесі­нің: «Балаларым, жақсылыққа жа­ман­дықпен жауап бермеңдер. Жақ­сылықтың өтеуі де жақсылық болсын» дейтін өсиетінен өрбітіп, «Біз осылай үлкендерден ғибрат алып өсіп едік. Ал үлкендердің әр өсиеті – өнер мен өнегенің ең шы­ңы ғой», деп әспеттейді.

Баукең ұшқан ұядан бүгінгі ұрпақ алар тағылымның бір парасы ауыл мен ағайын арасындағы дау-дамайды, телі мен тентекті қа­лай тектеп қандай шешім қа­был­дап келгенінен өрбіп жатса керек.

Егер де әр ауылда, әр әулетте телі мен тентегін тыйып, қатаң жа­за­лай алатын Серікбайдай на­ға­шысы, Бабастай туған інісін «қасқалап» араларынан аластап жібере алатын намысқой азаматтар болғанда бүгінгідей имансыз, арсыз, аяуды білмейтін қанды қол ұрпақ тайраңдап жүре алмас еді-ау! Ендеше қадірменді Баукең аса тебіреніспен жазып кеткен мына жолдарды оқырмандар назарына ұсынуды жөн көрдік. «Мұны естіген Бабас қайғыдан қатты күйініп қаһарға мінген екен. Қабаштың шашын ұстарамен қырыпты. Сонан соң құйқасын маң­дайынан желкесіне дейін, оң са­майдан сол самайына дейін тіле­ді. Басына жарғақ тымақ, үстіне айнал­дырған тон кигізеді де қолы­на таяқ ұстатады.

– Енді қайда барсаң онда бар. Сендей арам ағайыннан адал арым артық, – деп теріс батасын беріп, қоныстан аластап шығарған екен.

Ол заманда қарғыстың ауыры «теріс бата», жазаның үлкені «қасқа» етіп әйгілеп, елден қуып қаңғытып жіберу болыпты ғой».

Туған інісіне осынша ауыр жаза тарттыруға итермелеген нәр­се ұр­ланған бір аттың күллі бір ауыл­ды «қарақшылар қоны­сы», «ұры­ның ұясы», «алаяқ­тар ауы­лы» атан­дыруы болатын. Ал бүгінгі Бабастар бүгін­гі Қа­бас­­тарды шаштаразда отыр­ған­­дай алдына алып отырып «қас­қа­­лап» тұрып елден аласта­мақ тү­гіл, бетіне қарап сөйлей ала ма? Өз кінәсін мойындап, «қас­қа­­лан­­ған» күйімен елден кетуге дәті мен ұяты жеткен Қа­бас­тар­­­дан айналып кетпейсің бе? Оның үстіне жатжұртта тен­тіреп жүр­­се де ұрпа­ғына елін, жерін ұмыт­­­тырмай, үрім-бұтағын ту­ған-туыс­­тарымен қауыштырған Қ­а­бас­­­тардан айналып кетпейсің бе?!!

Қазақтың Бауыржандар өскен ұясы әлдеқашан бұзылып, бесігі әдірем қалған, мына «өркениеттер қақтығысы» апшысын қуырып, есін шығарып жатқан заманда ұлт­­тық, мемлекеттік идеология тұт­қа­­сын ұстап отырған билік ие­лері­­нің пәрменді іс-әрекеттері, нақты қам­қорлығы ауадай қажет емес пе?

Бүгінгі әр қазақ анық ел боламын десе, Баукеңнің «Ұшқан ұясын» оқып, тағылым-тәрбие алсын, әр отағасы мен отанасы өз отбасы, ұрпақ тәрбиелеп отырған ұяшығы туралы ойлансын дегім келеді. 70 жылдық социализмнен не таптық, неден айырылдық, енді не істеуіміз керек деген сұрақтың жауабын іздеуіміз керек болады.

Баукеңнің «әйел теңдігі», «қалың мал жойылады», «қыздар сүй­ген жігітіне шығады», деген сөздерді қазақтар қалай қабыл­дағаны туралы әсері де бүгінгі нақты өмірді басынан өткеріп отырған әр қазақты ойландырса керек еді. Басқа үлкен-кішілер мен қыздар жағын былай қойғанда, қадірменді Қыздығой әжесінің ашу-ызаға толы мына сөздерінде тарихи һәм ақиқи шындық та жатқан сияқты.

«Қалың мал деген ата-баба­мыздың салып кеткен жолы ғой, қашаннан қалыптасқан кәдеміз емес пе? ...Қалың малсыз өзге босағаны аттаған қызда қандай қасиет бар дейсің? Құны жоқ қыз­ды кім сыйламақ? Ондай қыз­ды байлары тегін алып, тегін қуып жібер­мей ме? Өз аяғымен келіп, өз аяғымен кетті деген сөз болмай ма?».

Мәліметтерге сенер бол­сақ, соңғы жылдары отау құрған­дар­­дың 49-51 пайызы ажырасып кетеді екен, ал отырып қал­ған кәрі қыз­дар мен жалғыз бас­­ты жесірлер жарты миллион шамасын құра­са керек. Жат дін­дер жетегінде жүргендер мен шетел­діктерге күйеуге кетіп қаңғырып қалғандар қаншама? Қазақ қазақ болғалы көрмек түгілі атын естімеген «түнгі көбелектер» мен қонақүй, сауналарда тәнін сатып жүргендердің санын кім түгендепті. Сонда біздің көзсіз еліктеп, өкпеміз өше ентіге жүргізіп келген «әйел теңдігі» мен гендерлік саясатымыздың қазаққа бергені мен алғанының аралығындағы аспан мен жердей алшақтықты кім жоймақ? Баукең­нің Қыздығой әжесінше айт­сақ, «құны жоқ» қызды кім сыйламақ?! ...Өз аяғымен келіп, өз аяғымен кетіпті деуге мәжбүр болмаймыз ба? Қазақы салт-дәстүрді, ата-бабадан қалған отбасылық жол-жоралғыларды, ұрпақ өсіп-өнетін «ұшқан ұяны» көзге ілмейтін «өркениетшіл зиялысымақтар» ұлттық қа­дір-қасиетімізден жұр­дай дүбәра­лардың аянышты тағ­дырына қалай қарайтыны айтпаса да түсі­нікті. «Бұқа кімдікі болса, оныкі болсын, бұзау өзімдікі» дей­тін хайуани тірлікті қанағат тұту­ға тура келгені ме?

Тоқал алуды, шетелге бала са­туды, жетімханалар мен қарт­тар үйін көптеп салуды заң­дас­тырғысы келетін «қам­қорлар» бей­әдеп баспасөз түгіл, арагідік Пар­ламент мінбесінен дауыс көте­ріп жүргенін қалай түсінуге болады?

Баукеңнің өмірінің көбін ор­ман­­дай тұтасқан славян тектілер арасында, қатал әскери тәртіппен өткізген гвардия полковнигінің тәнті етер тағы бір қыры – оның қаймағы бұзылмаған қазақы салт-дәстүрге соншама жетіктігі ғана емес, туған халқына деген махаббаты мен адалдығы, айрықша ізет-құрметі.

Баукеңнің «Иә, қазекем жаңа келген нәрестеге жан-тәні­мен қуана да білетін, қазаға қалың жұрт боп қайғыра да біле­тін халық қой, шіркін» деген жүрек­жарды сөзі осыған дейінгі қуа­ныш пен қай­ғылы қазаны түйін­деп, жаңа мазмұнға жол ашады.

Батыр Баукең қай тақырыпқа барса да туған халқының асыл қасиеттерін асқақтатып, ерекше тебіреніспен төгілте жазады. Батыр мен балуанға арнал­ған мына жолдарды келер күн­нен үміті зор қазағым қалай қа­был­дарын өзі білер. Қауіп-қатерге толы өмір жолында қазекем «үнемі... ерлікті аңсайды. Биікке құмартады, же­ңіск­е құлшынады. Бұл ретте хал­қымның мінезі бәйгенің сәй­гүлігіне, даланың дауылпаз сұң­қарына ұқсайды. Әр қазақтың ат десе алғыр, құс десе арқасы қозып тұратыны да содан болса керек. Астындағы аты үшін небір қияметке де көнуге бар. «Ол ешқашан атсыз қалып «қу томар» атанғысы келмейді».

«Жүйрік ат аяғынан қалады», «сұңқар қанатынан қалады. Егер жігіт осы екеуінен де мақрұм болса, онда ол, ер атаулының санатынан қалады, халқымыз осылай намысқа тырысып өскен. Өйт­кені «атсыз ер, қанатсыз құс­пен тең», «жаяу қалсаң жау қо­лы­на түскенің, сан қорлықтың за­пы­ранын ішкенің».

Қ­адірлі замандастарым, «Ұш­қан ұяны» оқи отырып, одан тап­қан тағылымдық, таным­дық ой-пі­кірлерімді өздеріңізбен бөлі­сіп, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың барша Алаш пер­зенттерін рухани жаңғыруға ша­қырған ұлағатты сөзіне қолдау көрсету баршамыздың азаматтық борышымыз екенін тағы да қа­пер­леріңізге саламын.

Әлімғазы ДӘУЛЕТХАН,

тарих ғылымдарының кандидаты