Жақсы аты қалған Жайнақ би

Жайнақтың әкесі Абақ Құдайна­заров та 1845 жылы мау­сымда Ресей бодандығын қа­был­дау туралы өтініш берген Ұлы жүздің бір топ билері ара­сын­да болған. Бұл өтініште: «Егер басшылыққа ыңғайлы бол­са, осы жазда Қараталда дуан ашылуын өті­ніп, Ресей үкіметінің қарамағына өту­ді қалайтынымызды жоғарыдағы бас­шыларға жеткізуін сұраймыз» делінген. Бұл құжатқа сұлтан Ақымбек Құланов өз мөрін қойып, албандардың айт-бозым, сегіз-сары, қызылбөрік, қоңырбөрік, алжан билері: Абақ Құдайназаров, Тұманбай Орынтаев, Баташ Оразбеков, Бердіқожа Әжібаев, Қожағұл Райымбеков, Сарыбас Есдәулетов, Пұсырман Қонысбаев тамғаларын қойғаны көрсетілген.

Жайнақ Абақұлы әйгілі Тезек төре­нің қол астындағы сенімді биле­рінің бірі болған. Ол 1850-1855 жылдары ел аузына ілігіп, көптеген даулар­да әділдігімен көзге түседі. Шоқан Уәлиханов 1856 жылы Алтынемел сапарындағы жазбаларында айт-бозым биі Жайнақтың есімін атап өтеді.

Атақты саяхатшы Семенов-Тянь-Шанский «Путешествие в Тянь-Шань. 1856-1857 г.» деген еңбегінде албан мен дулаттар арасында туындаған дау­ды шешуге жиналған билер съезіне қатысқан Жайнаққа ол: «Лучший знаток обычного права» деп баға береді. Өйткені ол қазақтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын жетік білетін, елге сыйлы адамның бірі еді.

Жетісудың ХІХ ғасырдағы сая­си тарихында, сонан кейін жалпы қазақ әдебиетінде өшпес із қалдырған тұлғалардың бірі – Абылай ханның ұрпағы Тезек төре албан руын басқарған аға сұлтан болғаны белгілі. Оны албанның ақсақалдары ханнан барып сұрап алған. Себебі өздеріндегі төрелері өзара қырқыса беріпті. Тезек төренің жасы ұлғайған кезде көрген, барым да, байлығым да деп сенім артып жүрген ержеткен ұлы қайтыс болады. Алайда ақсүйектен шыққан тәккаппар Тезек төре Алланың жазмышын мойындағысы келмей, «Осыншама дүниені енді кім басқарады?» деп өзіне жақын баласын құшақтап, өлігін көмуге бермей жатып алады. Небір билер, беделді адамдар келіп Тезек төренің бұл қылығы дұрыс емес екендігін айтып, баланың денесін жерлеуге беруін өтініп, көндіре алмайды. Мұны естіп, ол кезде небәрі 13-14 жаста болған Жайнақ: «Бұл дауды мен шешем, аға сұлтанның алдына апарыңдар» дейді. Оны үлкендер жағы: «Мықтылар көндіре алмағанда, сен шеше алам деп отырсың ба?» – деп кідіртеді. Бірақ басқа амалдары қалмағаннан кейін, бала Жайнақты байқап көрелік деп сұлтанның ордасына апарады.

Ордаға кірген Жайнақ: «Тезек төре, басыңды көтер!» – деп үкімді дауыспен үн қатады. Оған бұлай дауыс көтеріп ешкім сөйлемегендіктен, Тезек төре бірден жалт етіп басын көтереді. Сонда Жайнақ:

– Сені ұлыңның артынан бірге кетейін деп жатыр деп естідім. О дү­ниеге аттанбас бұрын артыңдағы екі ру арасындағы үлкен дауды шешіп кет. Албаннан шыққан бір ауқатты бай көшіп-қонып жүрген кезде ат басындай алтынын жоғалтып алған екен. Оны арғыннан шыққан жігіттер тауып алып, иемденіп бермей жүр. Жеме-жемге келгенде екі жақтың жігіттері: «Алтынды бермесең, тұрар жеріңді айт» – деп қаруларын саптап, соғысқа дайындалып жатыр. Екі ру арасында үлкен қантөгіс болмай тұрғанда осыған төрелігіңді айтып кет» – дейді. Сол кезде Тезек төре:

– Арғындар ат басындай алтынды иелеріне қайтару керек – дейді. Жайнақтың күткені де осы жауап болатын:

– Ендеше Тезек төре сөзден ұстал­дың. Аллам саған ұл берді. Бала алтыннан артық. Сен де өзіңе берген сол ұлды алтыннан артық көріп отырсың. Аллаға ол керек болды, өзі қайтып алды. Сен оған араша тұра алмайсың. Сол себепті ұлыңды жерлеуге бер, – дейді Жайнақ. Сөзге тоқтаған Тезек төре амалсыз жеңілгенін мойындап, ұлын жерлеуге берген екен дейді. Бұл аңыз әңгіме ел аузынан алынған. Осы кезден бастап Жайнақ билігімен ел көзіне түсе бастаған.

1859 жылы Жайнақ би Алтынемелде жерленіп, кесенесі тұрғызылған. 1999 жылы Алматы облысы, Кербұлақ ауданындағы Голубиновка ауылына Жай­нақ батырдың есімі берілді. Ол жер­дегі мәрмәр тақтайшаға жазылған Сары­бас ақынның Жайнақ туралы өлеңінде:

«Абақтың ұлы Жайнақ-ты.

Батырлығын айтайын –

Қылышын тасқа қайрапты.

Шешендігін айтайын –

Бұлбұлдай тілі сайрапты.

Қолы күшін айтайын –

Әркімнің жәйін ойлапты» – делінген.

Жетісу энциклопедиясындағы мәліметтерге сүйенсек, Жайнақтың ұлы Жансерке де (1839-1912 жж) әке­сі сияқты би, болыс болған. 1865­ жылы патшалық Ресей үкіметі қа­зақ даласының Жетісу өлкесі мен оң­түс­тік өңірін Ташкентке дейін өз құзырына енгізіп алғаннан кейін, жаңа әкімшілік жүйе енгізу қарсаңында Алатау округінде руластық негізде болыстықтар құрыла бастайды. Сол жылы айт-қыстық руы болысының басқарушысы болып Жансерке Жай­нақов сайланады. Ол әкесі Жайнақ би­дің ерлік жолын, елдік дәстүрін жал­ғастырып, 1865-1891 жылдар ара­лығында – 24 жыл айт болыстығын бас­қарады. Жансерке Райымбек ауданы Сүмбе ауылына бір ауыл ұйғырларды көшіріп алып келіп, Жайылманың жазығы деген жерге егін салдырып, осылайша халықты отырықшылыққа баулыған. Ел басқарудағы қызметі үшін Жансерке Жайнақұлына подпоручик шені берілген. Ол 3-дәрежелі Әулие Станислав орденімен, Анна лентасына ілінген кіші алтын медальмен және бірнеше рет 2,3-дәрежелі шапандармен марапатталған. Өзі болыс болған өңірден алғашқылардың бірі болып қажылыққа барған.

Аталарымыздың би, батыр болып, еліне еңбегі сіңгенін біліп жүру қандай бақыт. Ата-бабасы тұрмақ, шыққан тегін бергі аталарынан қайыратындар саны дендеп келеді. Үлкен аталарын айтпаса, оларды ажыратудың өзі қиын. Сондықтан да қазекем «Атадан пұл қалғанша, ұл қалсын» деген ұла­ғат таратқан. Ұлттың ұлылығын ұлық­тайтын осы қағида. Бүгінгі балаларымыз осы сөздің қадіріне жетсе, қазақ баласының бесігі түзелсе, ел еңсесі биіктей берері сөзсіз.

Назгүл НҮСІПҚОЖА

АЛМАТЫ

Суретте: Албан билері Жай­нақ­ (ортада), Адамқұл (оң жақ­­та) және Тезек сұлтанның ­тіл­­­­­­ма­­шы. П.М.Ко­шаровтың суре­ті. 1857 ­жыл