Тараздың тарихын танып болдық па?

Махмұд Қашқари, Сюань Цзян, Рубрук сияқты ерте за­ман­дағы ғалымдар мен сая­хат­­шылардың да жазбалары Тараздың көне шаһар екенін рас­тай түседі. Ал Шығыстың әй­гі­лі ғұ­ла­ма шайырлары Сағди, Жәми­лер­­дің ғазалдарындағы Таластың сұ­лу келбеті, сұлулардың айлы түн­дегі асқақ бейнесі әлемдік дең­гейдегі поэтикалық сурет. Ал та­рихқа келсек, ерте замандағы көш­пенді дүниенің ең ірі мем­лекеті Ұлы Хұн империясы бо­латын. Қытай шежірелерінде Та­лас бойындағы алғашқы ша­һар­ды Хұн шәниюлерінің соң­ғы­ла­рының бірі Шөже біздің дәу­ірі­мізге дейінгі қырқыншы жыл­дар­дың шамасында салдырған деседі. Алайда қала салынған соңғы үш-төрт жыл аралықта бұл жерді қытайдың қалың қолы талқандап кетеді. Хұн бекінісі талқандалғанмен арадағы сауда жолының тармағы жойылмаған. Сөйтіп әйгілі Тараз шаһары VІІ ға­сырдан бастап Ұлы Жібек жо­лы бойындағы ең ірі сауда ор­та­лықтарының біріне айналады.

Жалпы, 508 жылы Византия ел­шісі Земархтың Естеми ханмен келіссөзінің Таразда жүргізілгені, 751 жылы Тараз маңындағы Атлах түбіндегі шайқастың арабтар мен қарлұқтардың пайдасына шешілгені сияқты тарихи деректер бар. Ал Қарахан дәуірі бұл өлкенің рухани шарықтау кезеңі болғаны, Х-ХІІ ғасырларда Тараз түркі дүниесінің аса ірі саяси, экономикалық және мәдени орталығы болғаны да күмән тудырмайды.

Талай заманнан бері Тараз­дың тарихы зерттеліп келеді. Сту­денттік шағында түркі халық­та­рының этнологы ретінде та­ныл­­ған ғалым Александр Бер­нш­тамның «Жинақталған материал Тараздың саманид-қараханид дәуіріндегі қала болғандығы, мекенжайдың, оның құры­лы­мы­ның дамығандығы, тұр­ғын­дар­дың көне халық екендігі жөнінде ой қорытуға болады», ке­зінде тағдырдың жазуымен Жамбыл облыстық тарихи-өл­кетану музейінде қызмет ат­қарған Лазарь Ремпельдің «Та­былған археологиялық қазба жәдігер саз балшықтан қаланған дуал. Қаланған құрылыс тұрғын үйдің қабырғасы емес. Бұл қи­ра­ған қатпарлы құрылыстың қалдықтары» деген жазбалары да Тараз тарихын зерттеу үшін мұнда талай ғалымдардың табан ізі қалғанын айғақтайды. Сонымен қатар Әулиеатаның әкімі қызметін атқарған Каллаур 1904 жылы, Массон 1927 жылы, ал Ремпель 1950 жылы қазба жұмыстарын жүргізгенде де мұнда адамды жерлеу рәсімінің ерекшеліктері туралы жазған. Тіпті ерекше астау табыттарды Ташкент пен Ленинград қалаларына жіберген екен. Ал 1895 жылы құрылған ар­хе­ология әуесқойларының Түркістан үйірмесі, 1938 жылы Жамбыл қаласынан ашылған ар­хе­ологиялық пункт те Тараз өңі­­рінен табылған тарихи жәді­гер­­лерді сыртқа жіберумен ай­на­лысқан. Бүгінде сол жәді­гер­лер­дің қайсысының қай мем­ле­кеттің музейінде тұрғаны бізге бей­мәлім. Тек Тараздың көне ша­һар екені ғана айтылады.

Тараз маңайында кезінде Хамукент, Төменгі Барсхан, Жиқыл, Адақкент, Құлан, Мерке, Аспара, Баласағұн қалаларының болғаны белгілі. Алайда күні бүгінге дейін жетіп, өмір сүріп тұрғаны Тараз ғана. Тараздың тарихын таразылап, өткенін шежірелейтін ғалымдар азды-көпті еңбек еткенімен күні бүгінге дейін осы көне шаһар туралы бір ізге түскен толымды еңбек жарияланбай келеді. Мәселен, әрбір ғалым тарихи дерек­терді өз таным-тұрғысынан зер­делеп, оны хатқа түсіруде. Сон­дай-ақ Әулиеата өңірінде кім­дер өмір сүрді, қандай тұл­ғал­ар қызмет етті дегенге жауап беретін де еңбек жарық көр­се дұрыс болар еді. Жыл сай­ын кітаптар шығып, Тараз та­ри­хына қатысты мағлұматтар берілгенімен, бүгінде Ташкент пен Ленинградқа кеткен дүние­лер сияқты жәдігерлердің жоқ­тау­шысы табылмай келеді.

Бүгінде Тараз қаласында Бауыржан Момышұлының мұраларын зерттейтін «Бау­ыр­жантану», Шерхан Мұр­та­­за­ның шығармашылығына ар­налған «Шерхантану» орта­лық­тары жұмыс істейді. Алай­да екі мың жылдан астам тари­хы бар делінетін Тараз қ­а­ла­сының тарихын зерделеу жұмыс­тарын жүргізетін «Та­раз­тану» орталығы жоқ болып тұр. Егер аталған орталық құ­ры­­лып, мұнда жергілікті ға­лым­­дар мен тарихшылар өз жұ­мы­сын бастаса көне шаһарға қа­тысты әлі талай дүниелердің де­ректері ашылатын еді. Кезінде мұн­да Бақтияр Әбілдаұлы мен Күзембай Бай­босынов сияқты аза­мат­тар шаһар тарихын зерттеумен айналысқан. Өкінішке қа­рай, бү­гінде бұл екі азамат та дүние­ден өтіп кетті.

«Тараздағы жоғары оқу орындарында жеке тұлғалар атындағы ғылыми орталықтар болғанымен, «Таразтану» орталығы жоқ. Біз­діңше, тараздық тарихшы ға­лым­дар үшін көне шаһарды танып-бі­лу бірінші міндет болуы керек сияқты. Елбасының «Тараз – тарихымыздың темірқазығы», «Тараз – рухани байлығымыздың алтын діңгегі», «Тараз – шын мәнінде де біздің тарихымыздың таразысы, ғажайып айнасы, бұлтартпас айғағы екені анық. Біз көшіп-қонып жүре берген, ырзығын малдан ғана айырған халық емеспіз, өзіндік төлтума сәу­леткерлік пен құрылысшылық дәс­түрі бар, сайын далада сан түр­лі қала тұрғызған, егін егіп, бақ өсірген, сан тарам мәде­ни­еттер мен өркениеттердің тоғысқан торабында өмір сүріп, үлкен өнеге көрген өсімтал ел­міз. Әрине, бүгінгі дүниеде мұн­дай шындықты мойындағысы кел­мейтіндер әлі де аз болмас» дегендерін қалай ұмытуға болады?! Егер Таразда «Таразтану» ғылыми және археологиялық зертхана орталығы жұмыс істесе, бұл жұмыстың жанданатыны сөзсіз», дейді Қазақстанның Құрметті журналисі Мақұлбек Рысдәулет.

Расында да Тараздың көне тарихы кім кімді де қызықтыратыны белгілі. Ал оның барын ұқсатып, жоғын өзіміз түгендемесек, ешкім де сырттан келіп мұны жасап бермейді. Әрбір азамат  туған жердің топырағына дейін қастерлеп, оның бойындағы байлықтарды игілікке жарата алса ғана тарихтың жаңа бір тынысы ашылмақ. Бес-алты қабат тереңдікте жатқан көне шаһардың орындары әлі ашылған жоқ. Екі мыңыншы жылдары Тараз қаласының 2000 жылдық тойында, Қазақ хандығының 550 жылдығында қазба жұмыстары жүргізілгені болмаса, үздіксіз қазба жүргізілмей келеді. Мәсе­лен, Төле би көшесімен келіп, Абай көшесіне түсер тұста, одан кей­ін Сүлейменов көшесінде көне Та­раздың кезіндегі белгілер әлі бар. Бүгінде бұл жерлердің ма­ңай­­ында Жамбыл облыстық әкім­ді­гінің басқармалары, Жам­был облыстық қазақ драма театры, «Ат­шабар» шағынауданы ор­на­лас­­қан. Тари­хи дерек бойын­ша қор­ған ре­тін­­де салынды деген бү­гін­гі Сүлейменов көшесіндегі биік жер­­ге осыдан бірнеше жыл бұрын сол «Ат­шабар» шағы­нау­даны са­лы­­нып кетті.

Кеңес заманында да қазақтың талай рухани байлығының, көне жә­дігерлердің көрінгеннің қолын­да кеткені белгілі. Ал Тараз қала­сы­нан табылған жәді­гер­лердің кө­бі­сінің бүгінде тек суреті ғана бол­маса, өзінің елесі де жоқ. Ал енді олар қайда кетті, қай жерде тұр деген сауалдың бүгінде көлденең шығатыны заңды да. Кезінде Жамбыл облыстық мәдениет басқармасын басқарған Әлібек Әмзеұлы мынадай бір әңгіме айтты. Сол кеңес заманында Жамбыл қаласына Мәскеу мен Ленинградтан ғалымдар келеді. Кел­ген мақ­сат­тары Тараз ірге­сін­дегі Айша бибі кесенесін қазып, сон­да жер­ленген бибі сүйегін алып ке­ту болыпты. Алайда ол мұндай жағ­дайға рұқсат бермейтінін айтады. Бірақ басқарма басшысын тың­дамаған ресейлік ғалымдар сол кездегі облыстық партия коми­те­ті­нің бірінші хатшысы Сәбит Байжановқа барады. Ол кісі де рұқ­сат бермейтінін айтқан соң, олар Алматыға кетіп қалыпты. Ертеңіне еліміздің сол кездегі Мәдениет министрі Өзбекәлі Жәнібековке әлгі ғалымдар барады да, мән-жайды түсіндіреді. Ертеңіне министр басқарма басшысын шақыртады. Сөйтіп ұлтшыл азамат Өзбекәлі Жәнібеков сол ғалымдардың көзін­ше «Кесене маңынан бір кетпен топы­рақ алынбайтын болсын» деп Әлібек Әмзеұлына тапсырма береді. Бұл әңгіме содан кейін ғана басылады. Егер Айша бибі кесенесі қазылып кетіп, әлгі ғалымдар бибі сүйегі мен сол жерден табылған құнды жәдігерлерді алып кеткенде жағдайдың қандай болатынын айтудың өзі қиын еді.

Бір сөзбен айтқанда, Тараз тарихын танудағы жұмысты жан­дандыру қажет-ақ. Қала ішіндегі бір ғана «Шахристан» оры­­нын­дағы жерден талай құн­ды дүниелердің табыла­тыны бел­гілі. Сол сияқты Наманган көшесінің астынан да жүздеген жәді­гер­лердің табылатынына күмән кел­тіруге болмайды. Тек қана жүйелі жұмыс жолға қойылса ғана істің өнетіні шындық. Тараз төрі­нде өткен шаһардың екі мың жылдық тойына да, Қазақ хандығының 550 жылдығына да Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев арнайы келіп қатысып, өзінің жоғары бағасын беріп кеткен болатын. Тарихы мен тамыры тым тереңде жатқан Тараздың әлі де талай кереметтерді бойына жинап жатқаны анық. Кезінде қала тұрғындарынан бір үйдің қабырғасын бұзу кезінде оның ішінен құмыра шыққаны, сол құмырадан көне Тараздың картасы шыққаны жайлы әңгімелерді естігенбіз. Бірақ ол дүниелер де бүгінде еш жерде жоқ. Сондықтан да тарихы терең, тағылымы зор шаһардың шын кейпі ұрпақтар санасында қайта жаңғырады деген сенім мол.

Хамит ЕСАМАН,
​​​​​​​«Егемен Қазақстан»

Жамбыл облысы