Ыбырай Алтынсариннің «Орынбор ведомоствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі» дейтін еңбегіндегі (1879): «Бір қазақтың бес ұлы болыпты. Олардың аты: Көл, Қамыс, Қасқыр, Қой және Пышақ екен. Бір күні келіні суға барса, көлдің ар жағында, қамыстың бер жағында қасқыр қойды жеп жатыр екен. Сонда келіні ауылға жүгіріп келіп:
«Сарқыраманың ар жағында, сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр, тезірек жанығыш пен кескішті жеткізіңдер» дейтін тәмсіл ел ішінде мәшһүрлігімен аян. Бұл – жұмбақтап, ишараттап, нақты жайттарды ұқсастыққа ие құбылыстармен салыстырып сөйлетудің таза классикалық үлгісі, қазақ халқының сөйлеу, ойлау мәдениеті тарихындағы астарлап айтатын ғибратты қағидаты.
Әз Жәнібек хан аңшылықпен жүргенде елсізде бір күркеге кез болады. Хан күркеге басын сұқса, алтын тарақпен бұйра шашын тарап бір қыз отыр екен. Қыз:
– Апыр-ай, бір ауыз сөзге келмей жетіп келдіңіз-ау, соған қапаланып қалдым-ау! – деп, орнынан ұшып түрегеледі.
Хан:
– Атаңыз қайда? – деп сұрайды. Қыз: Алты аяқтымен аңға кетті, – дейді. Хан: – Анаңыз қайда? – дейді. Қыз: – Сегіз аяқтымен дәмге кетті, – дейді де: – Өзіңіз кім болдыңыз? – деп сұрайды. Хан: – Мен Әз Жәнібек хан боламын, – дейді.
Екеуара әңгімені Әз Жәнібек хан үйіне оралып, билеріне айтады. Өзі де, оның билері де қыздың бұл сөзін жыға түсінбейді. Хан бұл сөздің шешуін жас жігіт Жиреншеден сұрайды. Жиренше:
«Қыздың әкесі бір құс, бір тазы ертіп аңға кеткен екен. Шешесі буаз інген мініп тұзға кеткен екен» депті. Хан қызығып, қызға жаушы жібереді. Әкесі қызын ханға бермек болады. Қыз әкесіне:
– Беріңіз, тек қалың малымды өзім сұраймын. Менің қалың малыма он бес лақ теке, жиырма бес қошқар, отыз бес бұқа, қырық бес айғыр, елу бес бура, алпыс ақ бас атан берсін! – дейді. Жаушы қыздың осы сөздерін айтып қайтып келеді. Хан сөз астарын түсінбей, сұрағандарын әзірлетіп жатады. Бұл хабарды іле-шала естіп, ханға Жиренше:
– Қыздың сөзі сыр мен құпияға толы. Оның мағынасы: он бес – лақ текедей едің, жиырма бес – қойды иірген қошқардай едің, отыз бес – өкіретін бұқадай едің, қырық бес – азынайтын айғырдай едің, елу бес – күркіреген бурадай едің, алпыс – атан болдың дегені, – депті. Хан райынан қайтып, Жиреншеге бір тұлып алтын апарып беріпті деседі кәрі құлақ қарттар.
Отыншы би жақсы-жайсаңдардың басы қосылған жерде, олардың ақыл, парасат, ойшылдық, тапқырлық деңгейін сынау үшін:
Қандай тауда киік жоқ?
Қандай ағашта жапырақ жоқ?
Қандай суда балық жоқ?
Қандай отта түтін жоқ?
Қандай адамда есім жоқ?
Қандай малда ие жоқ?
Қандай сиырда бұзау жоқ?
Қандай қалада адам болмайды?
Қандай нәрсе жоғары жүреді?
Қандай нәрсе төмен жүреді?
Қандай нәрсе бауырымен жүреді? – деп, он сұрақ қойып терең ойға шомдырған екен.
Сонда тапқырлық, шешендік өнерімен аңызға айналған Қайрақбай:
Қоңыраулы тауда киік жоқ.
Қу ағашта жапырақ жоқ.
Құдық суында балық жоқ.
Сайтан отында түтін жоқ.
Залым адамда дос жоқ.
Іштегі ботада есім жоқ.
Дала малында (аңдарда) ие жоқ.
Еркек сиырда бұзау жоқ.
Бұзылған қалада адам жоқ.
Түтін жоғары өрлейді,
Су төмен ағады.
Жылан бауырымен жүреді, – деп, жұмбағын шешіпті. (Сәнік Зейнолла. Көптомдық шығармалар жинағы. Алматы, 2017. Т.6. 149-150 беттер).
Дарабоз ділмардың дана кеудесінен сыңғырлап төгілген дүрлерден оның тұтас тұлғасы, адамгершілік, біліктілік болмысы, ішкі мәдениеті, рухы, психологиясы, мінез-құлық сипаты ақыл, ой қуаты, шынайылығы, әділдігі, тәжірибесі айқын танылады. Және де әлеумет алдында айтылған толғамы терең, талғампаздықпен, мақсаткерлікпен, сыншылдықпен, әрі шебер кестеленген айбарлы, затты, күйлі сөздің күші еселене, көркейе түседі. Бұл мезетте ақылы терең шешеннің айқын дауыс мәнері де аса әсерлі болмақ. Сөйлеу мәдениетінде ой мен сөздің даналық, ізгілік, көркемдік қырлары жойқын әсерге бөленіп, өміршең, жасампаз құбылысқа айналады.
Арың таза, ақылың болсын,
Сөзің алтын, асылың болсын!
Биікке құлаш сермесең,
Мұратқа жетесің.
Ел тағдырын ойласаң,
Рахатқа жетесің – деп, Байқотан бидің Шалғынбай төреге айтқанында ұлы билердің биік ұстанымы дәйектелген.
Аузы дуалы шешен-билер ой мен тіл бәсеке-жарысында жұмбақтап сөйлеуді тапқырлық пен ізгілікті қарым-қатынас құралына айналдырды. Жұмбақтап сөйлеу қазақ шешендігінің, сөз өнерінің асыл қазынасы, абзал қыры болып қала бермек.
Серік НЕГИМОВ,
филология ғылымдарының докторы, профессор
