Тәтті жұтып, ащы түкіргендей, алданып қаны төгілгендей кезде жетім деп жебеуші кем еді. Сосын да түңілуден шаршағандай, өмірден баз кешіп, тірлігінен қажығандай қалпы бар. Жастығын ойласа көкірегі қарс айырылар, қан жылар. Жаратқанға сыйынады, ұрпағына азабын тәптіштеп айтпайды. Қуаныштан есі шығар сирек кезінде де өзгелерге ұқсап шалқып кетпейді. Ыза-ашуына да ерік бергісі жоқ. Есінде тұрады тау бауыры, елсіз өңірде қалған екі өлік. Екі мола. Ержігіттің әкесі, анасы. Сүргін кезең, ажалынан бұрын кісі қолынан өлуі. Маңдайындағы қос жанары бәрін көрді. Пәк жаны шошыды. Аштық кезі, қорқыныш, үрей. Тау бауырын түрткілеп, анасымен бірге адал шөптің тамырын жеп жан сақтау. Жетімсіреу, кісіге қарауға жасқану, тілін жұтқандай сөйлеуден қорқу. Ержігітті ауыр ой түрлі-түрлі саққа жүгіртіп арбайды. Бір сәт тіл қатпай тауға қарап телміреді.Тау да үнсіз, мола да үнсіз. Ой арпалысына беріліп тұрып аптаптан тершіді , маңдайының терін сүртті. Тынысы тарылды ма, аузына сөз түспеді. Сол минөтте үлкен ұлы Ардақ автокөлігіндегі бөшкеден екі шелек суды әкеліп мола басындағы теректің түбіне құйды. Ұлының қырандай қайратына сүйсінді де:
– Тағы да су әкел, аптапта суға бір қансын терек, – деді де, іштей әкем мен анамның аруағына көлеңке болып жайқалып өссін терек деп ойлады. – О дүниеде «әкенің еңбегін, анаңның ақ сүтін ақтадың ба?» – деген сауал болады деседі. Ұлым есіңде болсын. Әкеме, анама адал қызмет еттім деп мақтануды маңдайыма жазбады. Бар қызметім басын қарайтып, дұға тигізу болғаны ғой.
– Әке есімін жалғастырдың. Атағына жаманат, кір келтірмесең аруақ риза шығар, – деді өткір қоңыр көзді Ардақ әкесінің жанын жеген өкінішін ұмыттырғысы келіп. Ержігіт ұлының сөзіне тоқтап иығын басқан зіл жеңілдеп, тұла бойы аздап сергек тартқандай қалыпқа түсті де, кенет мелшиген тау арасында кер бесті атымен аң қағып жүргендей елес көз алдынан жүгіріп өткендей болды. Аң қағу қызығында досы қайсы, дұшпаны қайсы, бәрі де есінен шықты ма екен. Түрлі оқиғаларды табиғат айтпайды. Анасы ғана кей-кейде көзінің жасын сығып отырып сол бір қарғыс атқан шаңқай түсті сыздықтатып айтушы еді. Онысы қайғы-шерін тарқатқысы келіп, бойын жеңілдетіп, ұрпағын өсіруге ынтығын арттыруы үшін болар. Кенет бөгеліп, сөзін жұтып, нәркес көзі жаутаңдап қамығып қалады. Ақ сүтін Айға сауған ана қарғысы қате кетпейді дегенді айта алмай бөгеле ме? Үміт бекер ...еркіндік өтірік ...қарғыс атқандар кісі қанын шашып жатқанда...сенім жоқ ...жақсы мен жайсаңдарын қырып жатқанда ...қантөгісті көріп дәтің шыдап қалай ертеңгі өмірден үміт ете аласың? Ананың тірліктен күдерін үздірмеген ұрпағы ғана еді.. Кірпігіне ілінген жасты саусағымен сипап, қарғыс атқан оқиғаға толқып, көз алдынан толқын-толқын өткізіп отырды...
Жетімнің есі ерте кіреді, қиындықты жеңуге тас-түйін дайын тұрады. Ержігіттің де көзімен көргендері миында сақталған-ды. Ерейменнің сұлу табиғатын қанағат тұтпай, таудан аққан бұлақтың сылдырын елемегендей, бүгежеңдеп ақсай басқан, сақал, мұрты ақ қудай жүдеу қарт тірі екенін кенет есіне алып: « Бермесе де бай жақсы, жемесең де май жақсы» деп кекетіп, қарғап, сілеп елін баққан байларды құртып жолымыз болады деп қуанғандай едік. Енді өліп, тірі қалғанымыз кеңесті қарғап құлатып алмалық, деп күбірлейді. Бар өшін кімнен аларын білмей, аузына келгенін айта беретін есалаң демеңіз. Ашыққан адамның қабағы жабылғанша көзі өңменіңнен өтердей өткір болатынын Ержігіт бірінші рет байқаса да қарғыс деген сөз анасының айтқан әңгімесіне тіреледі. Пенде өлер жерін білсе де соған бас тіге алмай арпалысады екен-ау. Әкесі осылай оймен қажып жанталасты ма? Ажал құйындатып ұйтқып тұрғанда аспанға ұшсаң аяғыңнан тартып, жерге сіңсең шашыңнан сүйреп шығып бір оқпен өлтіре саларын білді. Жұмыр жерге қарақан басы сыймай тұрғанын ұғып қорғанғысы келді. Онысы жанұясын аман сақтауға жаны тырнағының ұшына тірелгендей аласұруы еді. Бармақ шайнатқан үрей алдындағы дәрменсіздік. Оны өлеңмен де айтып кеткен:
Қайтейін , мына заман құйындады,
Маңдайға жайсаң тірлік
бұйырмады.
Ішер ас, киер киім болмаған соң,
Қанішерден рахым күтіп сыйынбадым.
Қаныпез қасымыздан табылып тұр,
Түрмеге талай жайсаң жабылып тұр.
Іштен шыққан есерлер елді кезіп ,
Жауларды атамын деп қағынып тұр.
Қара мылтық аузында жаным қалды,
Тінткілеп жиған, терген барымды алды.
Содырлар сойқандатып жүгіріп жүр,
Жалпақ өрт жайпап кетті жалындары, − деген әке сөзі Ержігіттің бойтұмарындай еді.
«Әлгі сүрініп, жығылып тентіреп жүрген алба-жұлба қартты бастықтың үйінің алдында қасқыр иттері талап өлтіріпті» дегенді анасы мен нағашы әжесінің қайғырып айтып отырғанынан естіді. Марқұмның рухы кезіп кетіп құдайдан безгендерге қарғыс айтып жүр ме, кім білсін? Ержігіт балаң жастағы қайғылы оқиғаны, бірдің емес-ау, жүздердің, мыңдардың қасіретін неге есіне ала береді. Онысы әкесін жоқтауы екенін, бір қайғыны қозғаса, мың қайғы қозғалатынын түсінерсіз.
Түсінгенде қандай! Қаптаған адам-жыртқыштар жерді сілкіндіріп, қара мылтықты төсеп, республикадағы он алты облыс, жиырма бір қала, екі жүз үш аудан, 2672 ауылдық кеңес бойынша (Сегіз мыңдай қырық, елу үйлі елді мекендер) 1932 жылғы аштық басталар алдында 278,2 мың ірі қара, 549,4 мың қой, ешкі, 63,5 мың жылқы, 48,9 мың шошқа, 16,6 мың түйе болса (ф.141.оп. 9 л. 64-65, 69), байларды тәркілеуден кейін 40 миллион төрт түлік малдан 1933 жылғы санақта төрт-ақ миллион мал қалған екен. Халық малсыз күнкөрістен айырылып, қара жолдың қос қапталы толған өлікке айналды. Қанды ауыз зұлымдарға әлсіздер өмірін беріп, дүйім елде үрерге ит, тігерге тұяқ қалмады. Жазалаушылар мен қаралаушылар адам қанын сай-саламен ағызып, теңіздерге құйғандай қырғынды жүргізіп жатты.
Итке таланып аштан өлген қарттың қалтасынан шыққан қағаздағы сөзді ауылдастар оқыпты. Ол сөз Ержігіттің де есінде қалған: «Жан-жағымда жаңарып қазылған көр, жақсылық жоқ, еңбек еш, тұзым сор. Саясат дегені езуді тіліп тастады. Бұ заманның жаралған адамы аяусыз қор. «Күншалғанға» бұлт түнеп көшкен еді, зұлымдар коммунизм деп бөскен еді. Қара дауыл қасірет төнген шақта, көкіректі ажал оғы тескен еді»-деп жазыпты. Бұл мыңдар, миллиондардың көз жасы, тарихтың қалың қайғысы. Оны азсынсаң, дүниежүзілік екінші соғыстың қанды қырғынында батырлар өз жанын қиып, ұрпақ тыныш өмір сүрсін деген үнді жаңғырықтырып қалдырды. Талай аналар көз жасын сығып, ұлдарын соғысқа аттандырды. Қазақ тарихында жалғызды жауға шаптырмаса, бұл соғыста талайлар жалғызынан айырылды. «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өлер» деп бірін-бірі тектен-тек жұбатқанымен өлі оралар ма? Солардың бірі Кеңес Одағының Батыры Ақәділдің анасы жалғызынан айырылып зарлап қалды. Ержігіттің анасы да: «Әкең жалғыз еді, өкімет жауын құртамыз деп сумаң қаққан жәуміт құзғыннан ажал тапты» деп көз жасын төгетін-ді. Түрлі қырғынның себебін айтуға тіл байланған үрейлі кездің оқиғасы жетерлік.
Осындай ой толқындары Ержігіт қарттың қабырғасын қайыстырды. Иә, зұлматты жылдардың зары ұмытылмайды.
Табыл ҚҰЛИЯС,
жазушы
